Ảnh Hưởng Của Sự Lượng Tử Hoá Do Giảm Kích Thước Lên Hiệu Ứng Ettingshausen Và Hiệu Ứng Peltier Trong Siêu Mạng Và Hố Lượng Tử

• Tác giả: Nguyễn Thị Lâm Quỳnh
• Người hướng dẫn: PGS. Nguyễn Bá Đức
• Trường học: Trường Đại học Khoa học Tự nhiên
• Chuyên ngành: Vật lí lí thuyết và vật lí toán
• Đề tài: Ảnh hưởng của sự lượng tử hóa do giảm kích thước lên hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier trong siêu mạng và hố lượng tử
• Loại tài liệu: Luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ HIỆU ỨNG ETTINGSHAUSEN VÀ HIỆU ỨNG PELTIER TRONG BÁN DẪN KHỐI
• 1.1. Hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier
• 1.2. Lí thuyết lượng tử về hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier trong bán dẫn khối
• 2. CHƯƠNG 2: ẢNH HƯỞNG CỦA SỰ LƯỢNG TỬ HÓA DO GIẢM KÍCH THƯỚC LÊN HIỆU ỨNG ETTINGSHAUSEN VÀ HIỆU ỨNG PELTIER TRONG HỐ LƯỢNG TỬ VỚI HỐ THẾ PARABOL
• 3. CHƯƠNG 3: ẢNH HƯỞNG CỦA SỰ LƯỢNG TỬ HÓA DO GIẢM KÍCH THƯỚC LÊN HIỆU ỨNG ETTINGSHAUSEN VÀ HIỆU ỨNG PELTIER TRONG SIÊU MẠNG PHA TẠP
• 4. CHƯƠNG 4: ẢNH HƯỞNG CỦA SỰ LƯỢNG TỬ HÓA DO GIẢM KÍCH THƯỚC LÊN HIỆU ỨNG ETTINGSHAUSEN VÀ HIỆU ỨNG PELTIER TRONG SIÊU MẠNG HỢP PHẦN
• KẾT LUẬN
• DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tóm tắt

I. Giới Thiệu Hiệu Ứng Ettingshausen Peltier Ứng Dụng 5

Hiệu ứng Ettingshausen và Peltier là hai hiện tượng nhiệt điện quan trọng, được nghiên cứu từ giữa thế kỷ XX. Hiệu ứng Ettingshausen (EE), được phát hiện bởi Albert von Ettingshausen và Walther Hermann Nernst, mô tả sự xuất hiện của gradient nhiệt độ trong vật liệu khi có từ trường và dòng điện đồng thời. EE có tiềm năng ứng dụng trong làm mát vật liệu dưới nhiệt độ môi trường. Hiệu ứng Peltier (PE), được đặt theo tên Jean Charles Athanase Peltier, liên quan đến sự hấp thụ hoặc giải phóng nhiệt tại điểm nối giữa hai vật liệu khác nhau khi có dòng điện chạy qua. PE có thể được ứng dụng để chế tạo các thiết bị làm lạnh nhỏ gọn. Các thiết bị này có tuổi thọ cao và không cần bảo dưỡng. Nghiên cứu EE và PE trong cấu trúc nano, đặc biệt là siêu mạng và hố lượng tử, đang thu hút sự quan tâm lớn.

1.1. Lịch Sử Phát Triển và Ý Nghĩa Khoa Học Thực Tiễn

Từ những năm 60 của thế kỷ XX, kỹ thuật epitaxy chùm phân tử (MBE) đã tạo ra các màng siêu mỏng chất lượng cao. Kỹ thuật này là bước tiến quan trọng trong khoa học vật liệu và công nghệ bán dẫn. Sự ra đời của vật liệu bán dẫn thấp chiều có cấu trúc nano tạo nền tảng cho thiết bị điện tử ứng dụng rộng rãi. Điều này thúc đẩy sự phát triển của vật lí bán dẫn thấp chiều. Các nghiên cứu EE và PE đã đạt được nhiều kết quả quan trọng về mặt khoa học và thực tiễn. Phát hiện EE dị thường trong nam châm SmCo5 lớn mở ra khả năng tạo ra “nam châm vĩnh cửu nhiệt điện”. PE được ứng dụng để chế tạo thiết bị làm lạnh nhỏ gọn, không cần chất lỏng tuần hoàn.

1.2. Tổng Quan Về Ứng Dụng của Hiệu Ứng Nhiệt Điện Trong Thực Tế

Hiệu ứng Ettingshausen có ứng dụng tiềm năng trong việc làm mát vật liệu xuống dưới nhiệt độ môi trường. Nghiên cứu cho thấy EE dị thường có thể tạo ra nam châm vĩnh cửu nhiệt điện. Trong khi đó, hiệu ứng Peltier được sử dụng để chế tạo các thiết bị làm lạnh nhỏ gọn, không cần bộ phận chuyển động hay chất lỏng tuần hoàn. Các thiết bị này có tuổi thọ cao, ít cần bảo dưỡng, và được sử dụng trong nhiều lĩnh vực như điện lạnh, y tế, và quốc phòng. Việc hiểu rõ và tối ưu hóa các hiệu ứng này mở ra nhiều cơ hội trong công nghệ nhiệt điện.

II. Thách Thức Nghiên Cứu Hiệu Ứng Nhiệt Điện ở Cấu Trúc Nano 2D

Nghiên cứu về hiệu ứng Ettingshausen và Peltier trong các hệ bán dẫn thấp chiều, đặc biệt là cấu trúc nano 2D như hố lượng tử và siêu mạng, đặt ra nhiều thách thức. Các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào sự giam cầm của điện tử mà bỏ qua sự giam cầm của phonon. Một số công trình đã sử dụng phương trình động lượng tử và tính toán số, nhưng nghiên cứu về ảnh hưởng của phonon giam cầm lên EE và PE trong hệ 2D vẫn còn hạn chế. Do đó, việc xây dựng lý thuyết lượng tử đầy đủ, xem xét cả sự giam cầm của điện tử và phonon, là cần thiết để hiểu rõ hơn về các hiệu ứng nhiệt điện trong cấu trúc nano.

2.1. Giới Hạn Của Phương Pháp Cổ Điển và Sự Cần Thiết Của Lượng Tử

Phương pháp phương trình động cổ điển Boltzmann có hạn chế ở vùng nhiệt độ cao. Để khắc phục, phương pháp phương trình động lượng tử được sử dụng. Phương pháp này cho kết quả nghiệm đúng trên toàn dải nhiệt độ. Việc áp dụng phương pháp này cho cấu trúc nano phức tạp đòi hỏi sự phát triển lý thuyết và kỹ thuật tính toán mới. Hơn nữa, sự phức tạp của tương tác giữa điện tử và phonon trong các hệ này cần được xem xét kỹ lưỡng.

2.2. Ảnh Hưởng Bỏ Qua Của Phonon Giam Cầm và Hướng Nghiên Cứu Mới

Các nghiên cứu trước đây thường bỏ qua ảnh hưởng của phonon giam cầm lên hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier trong hệ 2D. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng ảnh hưởng của phonon giam cầm là đáng kể. Do đó, cần có các nghiên cứu sâu hơn về sự tương tác giữa điện tử giam cầm và phonon giam cầm. Điều này mở ra một hướng nghiên cứu mới, hứa hẹn mang lại hiểu biết toàn diện hơn về các hiệu ứng nhiệt điện trong cấu trúc nano.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Lượng Tử Hóa Kích Thước Giải Pháp Mới Nhất

Luận án tập trung vào việc sử dụng lý thuyết lượng tử để nghiên cứu ảnh hưởng của lượng tử hóa kích thước lên hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier trong siêu mạng và hố lượng tử. Phương pháp tiếp cận là xây dựng và giải phương trình động lượng tử cho hàm phân bố của điện tử, có xét đến sự giam cầm của cả điện tử và phonon. Tính toán số được sử dụng để minh họa các kết quả lý thuyết và so sánh với các kết quả trong bán dẫn khối, làm rõ ảnh hưởng của phonon giam cầm. Phương pháp này được kỳ vọng sẽ cung cấp cái nhìn sâu sắc hơn về các tính chất nhiệt điện trong cấu trúc nano 2D.

3.1. Xây Dựng Phương Trình Động Lượng Tử Cho Hệ Điện Tử Phonon

Phương trình động lượng tử được xây dựng cho hàm phân bố của điện tử trong các hệ 2D, bao gồm hố lượng tử (QW), siêu mạng bán dẫn pha tạp (DSS) và siêu mạng bán dẫn hợp phần (CSS). Phương trình này xét đến ảnh hưởng của điện trường không đổi, từ trường, sóng điện từ mạnh, và sự giam cầm của cả điện tử và phonon. Phương pháp phương trình động lượng tử (sử dụng phương trình chuyển động Heisenberg và Hamiltonian cho hệ điện tử - phonon trong hình thức luận lượng tử hóa lần thứ hai). Phương pháp này ưu việt, phạm vi ứng dụng rộng, cho kết quả tổng quát.

3.2. Tính Toán Giải Tích và Mô Phỏng Số Bằng Phần Mềm Matlab

Sau khi xây dựng phương trình động lượng tử, luận án tìm cách giải phương trình này để tính toán mật độ dòng toàn phần và mật độ thông lượng nhiệt. Từ đó, biểu thức giải tích cho các ten-xơ động, hệ số Ettingshausen (EC) và hệ số Peltier (PC) được suy ra. Phần mềm Matlab được sử dụng để tính toán số và vẽ đồ thị sự phụ thuộc của EC và PC vào các đại lượng đặc trưng của trường ngoài và tham số cấu trúc vật liệu. Kết quả tính số minh hoạ trực quan cho lí thuyết lượng tử về EE và PE, đưa tới "bức tranh" đầy đủ các tính chất vật lí mà không thể có được ở các lí thuyết cổ điển hoặc mô phỏng tính số thông thường.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Ảnh Hưởng Của Phonon Lên Hiệu Ứng Nhiệt Điện

Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng phonon giam cầm có ảnh hưởng đáng kể lên hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier trong siêu mạng và hố lượng tử. Cụ thể, sự giam cầm của phonon làm thay đổi phổ năng lượng của điện tử và phonon, ảnh hưởng đến các quá trình tán xạ và vận chuyển nhiệt. Các tính toán số cho thấy rằng EC và PC phụ thuộc mạnh vào tần số sóng điện từ, từ trường, và các thông số cấu trúc của vật liệu. So sánh với bán dẫn khối cho thấy sự khác biệt rõ rệt về tính chất nhiệt điện do ảnh hưởng của lượng tử hóa kích thước.

4.1. Thay Đổi Phổ Năng Lượng Điện Tử và Phonon do Giam Cầm

Sự giam cầm của phonon làm thay đổi phổ năng lượng của điện tử và phonon. Điều này ảnh hưởng đến các quá trình tán xạ, vận chuyển nhiệt, và các tính chất nhiệt điện của vật liệu. Các kết quả cho thấy rằng sự giam cầm của phonon làm tăng mật độ trạng thái của phonon, dẫn đến tăng cường tương tác giữa điện tử và phonon. Luận án tập trung xét: + Các quá trình tán xạ hoặc hấp thụ không quá một photon; + Tương tác điện tử giam cầm - phonon giam cầm là trội; + Hai cơ chế tán xạ: tán xạ điện tử giam cầm - phonon âm giam cầm (CAP) và tán xạ điện tử giam cầm - phonon quang giam cầm (COP).

4.2. Phụ Thuộc Của Hệ Số Ettingshausen và Peltier Vào Các Yếu Tố

Các tính toán số cho thấy rằng hệ số Ettingshausen (EC) và hệ số Peltier (PC) phụ thuộc mạnh vào tần số sóng điện từ, từ trường, nhiệt độ, và các thông số cấu trúc của vật liệu. Ví dụ, EC và PC có thể đạt giá trị cực đại tại các tần số cộng hưởng. Sự phụ thuộc này mở ra khả năng điều khiển và tối ưu hóa các hiệu ứng nhiệt điện trong cấu trúc nano bằng cách thay đổi các yếu tố bên ngoài. Phạm vi nghiên cứu: Luận án nghiên cứu ảnh hưởng của sự giam cầm phonon lên EE và PE trong các hệ 2D bao gồm QW, DSS, CSS khi đặt trong điện trường không đổi, từ trường và sóng điện từ mạnh.

V. Ứng Dụng Tiềm Năng của Hiệu Ứng Nhiệt Điện trong Công Nghệ Nano

Các kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển các ứng dụng nhiệt điện trong công nghệ nano. Việc hiểu rõ ảnh hưởng của lượng tử hóa kích thước và phonon giam cầm cho phép thiết kế các vật liệu và thiết bị nhiệt điện hiệu suất cao. Các ứng dụng tiềm năng bao gồm làm mát nhiệt điện, cảm biến nhiệt, và thu hồi năng lượng. Nghiên cứu này cung cấp cơ sở lý thuyết cho việc khám phá các vật liệu mới và phát triển các thiết bị nhiệt điện tiên tiến.

5.1. Thiết Kế Vật Liệu Nhiệt Điện Hiệu Suất Cao Dựa Trên Cấu Trúc Nano

Việc hiểu rõ ảnh hưởng của lượng tử hóa kích thước và phonon giam cầm cho phép thiết kế các vật liệu nhiệt điện hiệu suất cao. Cấu trúc nano, như siêu mạng và hố lượng tử, có thể được tối ưu hóa để tăng cường hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier. Các vật liệu này có thể được sử dụng trong các thiết bị làm mát nhiệt điện, cảm biến nhiệt, và thu hồi năng lượng. Các kết quả của luận án góp phần xây dựng và hoàn thiện lí thuyết lượng tử về EE và PE trong các cấu trúc bán dẫn 2D.

5.2. Triển Vọng Phát Triển Thiết Bị Nhiệt Điện Tiên Tiến Cho Tương Lai

Nghiên cứu này cung cấp cơ sở lý thuyết cho việc khám phá các vật liệu mới và phát triển các thiết bị nhiệt điện tiên tiến. Các thiết bị này có thể được sử dụng trong nhiều lĩnh vực, bao gồm điện tử, y tế, và năng lượng. Ví dụ, các thiết bị làm mát nhiệt điện có thể được sử dụng để làm mát các linh kiện điện tử, kéo dài tuổi thọ và tăng hiệu suất. Các cảm biến nhiệt có thể được sử dụng để theo dõi nhiệt độ trong các ứng dụng y tế và công nghiệp. Đồng thời, luận án cung cấp các thông tin về tính chất mới của vật liệu; các kết quả được trình bày là cơ sở cho việc tiến hành các thực nghiệm trong lĩnh vực công nghệ bán dẫn nano, nghiên cứu và chế tạo các vật liệu mới.

VI. Kết Luận Hướng Nghiên Cứu Mở Rộng về Hiệu Ứng Nhiệt Điện

Luận án đã thành công trong việc xây dựng và phát triển lý thuyết lượng tử về hiệu ứng Ettingshausen và hiệu ứng Peltier trong siêu mạng và hố lượng tử, có xét đến ảnh hưởng của lượng tử hóa kích thước và phonon giam cầm. Các kết quả nghiên cứu cung cấp cái nhìn sâu sắc về các tính chất nhiệt điện trong cấu trúc nano và mở ra hướng phát triển các ứng dụng nhiệt điện hiệu suất cao. Trong tương lai, nghiên cứu có thể được mở rộng để xem xét các hiệu ứng khác, chẳng hạn như hiệu ứng Seebeck, và các vật liệu mới.

6.1. Tổng Kết Các Kết Quả Chính Đạt Được Trong Luận Án

Luận án đã thiết lập phương trình động lượng tử cho hàm phân bố của điện tử trong các hệ 2D khi có mặt điện trường không đổi, từ trường, sóng điện từ mạnh và có xét đến sự giam cầm của cả điện tử và phonon. Đã giải phương trình động lượng tử, tìm hàm phân bố không cân bằng của điện tử, tính toán mật độ dòng toàn phần, mật độ thông lượng nhiệt; từ đó đưa ra biểu thức giải tích cho các ten-xơ động, EC và PC trong các hệ 2D kể trên. Tính toán số, vẽ đồ thị sự phụ thuộc của EC và PC vào các đại lượng đặc trưng của trường ngoài và các tham số cấu trúc của vật liệu đối với các hệ 2D tiêu biểu. Đánh giá các kết quả thu được, so sánh với kết quả thu được trong bán dẫn khối và trong các hệ 2D khi không kể tới sự giam cầm của phonon để làm rõ ảnh hưởng của phonon giam cầm lên EE và PE.

6.2. Các Hướng Nghiên Cứu Tiềm Năng và Mở Rộng Trong Tương Lai

Trong tương lai, nghiên cứu có thể được mở rộng để xem xét các hiệu ứng khác, chẳng hạn như hiệu ứng Seebeck, và các vật liệu mới. Nghiên cứu cũng có thể được mở rộng để xem xét các yếu tố khác, chẳng hạn như hiệu ứng bề mặt và sự không hoàn hảo của vật liệu. Các nghiên cứu trong tương lai sẽ tập trung vào việc phát triển các vật liệu và thiết bị nhiệt điện hiệu suất cao, bền vững, và thân thiện với môi trường.