Luận án tiến sĩ: Nghiên cứu phạm trù ăn trong thành ngữ tiếng Việt từ góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận và mối liên hệ với meokda trong tiếng Hàn

• Tác giả: Hoàng Phan Thanh Nga
• Người hướng dẫn: Lưu Tuấn Anh
• Trường học: Đại Học Đà Nẵng
• Chuyên ngành: Ngôn Ngữ Học
• Đề tài: Nghiên Cứu Ăn Trong Thành Ngữ Tiếng Việt Và Mối Liên Hệ Với Meokda Tiếng Hàn
• Loại tài liệu: Luận Án Tốt Nghiệp
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Đà Nẵng

I. Giới thiệu về nghiên cứu

Nghiên cứu này tập trung vào việc phân tích thành ngữ tiếng Việt có chứa từ ăn và mối liên hệ với meokda tiếng Hàn. Nghiên cứu ngôn ngữ không chỉ giúp hiểu rõ hơn về cách mà ngôn ngữ phản ánh văn hóa mà còn chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai nền văn hóa. Ăn trong văn hóa là một chủ đề phong phú, thể hiện qua các thành ngữ, tục ngữ và cách diễn đạt trong ngôn ngữ hàng ngày. Việc so sánh giữa thành ngữ của hai ngôn ngữ sẽ giúp làm sáng tỏ những khía cạnh văn hóa và tư duy của người Việt và người Hàn. Theo đó, nghiên cứu sẽ sử dụng các phương pháp phân tích ngữ nghĩa và ngữ dụng để làm rõ ý nghĩa của các thành ngữ này.

II. Phân tích thành ngữ tiếng Việt có chứa từ ăn

Trong tiếng Việt, thành ngữ có chứa từ ăn thường mang nhiều ý nghĩa sâu sắc và phản ánh các giá trị văn hóa. Ví dụ, câu nói 'Ăn quả nhớ kẻ trồng cây' không chỉ đơn thuần là một lời nhắc nhở về lòng biết ơn mà còn thể hiện sự tôn trọng đối với những người đã đóng góp cho cuộc sống của mình. Các từ vựng tiếng Việt liên quan đến ăn thường được sử dụng trong các bối cảnh khác nhau, từ việc thể hiện sự hài hước đến việc chỉ trích hành vi của con người. Việc phân tích các thành ngữ này sẽ giúp hiểu rõ hơn về cách mà người Việt nhìn nhận và đánh giá hành vi ăn uống trong xã hội.

III. Mối liên hệ với meokda tiếng Hàn

Tương tự như tiếng Việt, meokda tiếng Hàn cũng có nhiều thành ngữ liên quan đến ăn. Những thành ngữ này không chỉ phản ánh thói quen ăn uống mà còn thể hiện các giá trị văn hóa và xã hội của người Hàn. Ví dụ, câu '밥 먹고 가세요' (Hãy ăn cơm rồi hãy đi) thể hiện sự hiếu khách và tôn trọng đối với khách. Việc so sánh giữa các thành ngữ tiếng Việt và tiếng Hàn sẽ giúp làm nổi bật những điểm tương đồng và khác biệt trong cách mà hai nền văn hóa này nhìn nhận về ăn. Điều này không chỉ có giá trị trong việc nghiên cứu ngôn ngữ mà còn trong việc hiểu biết về văn hóa và xã hội của hai quốc gia.

IV. Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu này sử dụng phương pháp phân tích ngữ nghĩa và ngữ dụng để khảo sát các thành ngữ có chứa từ ăn trong tiếng Việt và meokda trong tiếng Hàn. Các tài liệu tham khảo sẽ được thu thập từ các từ điển thành ngữ và các công trình nghiên cứu trước đó. Phân tích sẽ tập trung vào việc xác định ý nghĩa của các thành ngữ, cách sử dụng trong ngữ cảnh cụ thể và mối liên hệ giữa chúng. Bên cạnh đó, nghiên cứu cũng sẽ xem xét các yếu tố văn hóa ảnh hưởng đến việc hình thành và sử dụng các thành ngữ này.

V. Kết luận và giá trị thực tiễn

Nghiên cứu này không chỉ góp phần làm phong phú thêm kho tàng tri thức về thành ngữ tiếng Việt và meokda tiếng Hàn mà còn mở ra hướng đi mới cho các nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa. Việc hiểu rõ hơn về các thành ngữ này sẽ giúp người học ngôn ngữ có cái nhìn sâu sắc hơn về văn hóa và tư duy của người Việt và người Hàn. Đồng thời, nghiên cứu cũng có thể được ứng dụng trong việc giảng dạy ngôn ngữ và văn hóa, giúp người học dễ dàng tiếp cận và hiểu biết hơn về các giá trị văn hóa của hai dân tộc.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nghiên cứu ngôn ngữ học hiện đại, việc phân tích các phạm trù ngôn ngữ dân gian như thành ngữ đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu sâu sắc cách con người nhận thức và biểu đạt thế giới xung quanh. Luận văn tập trung nghiên cứu phạm trù "ăn" trong thành ngữ tiếng Việt dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận, đồng thời liên hệ với phạm trù tương đương "meokda" trong thành ngữ tiếng Hàn. Qua đó, luận văn nhằm làm sáng tỏ sự chuyển dịch ý niệm, các mô hình ánh xạ tri nhận (ICM), cũng như các biểu hiện ẩn dụ và hoán dụ trong hai ngôn ngữ này.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong các thành ngữ có chứa thành tố "ăn" trong tiếng Việt và "meokda" trong tiếng Hàn, dựa trên nguồn dữ liệu từ các từ điển thành ngữ uy tín của hai nước cùng các tác phẩm báo chí, nghệ thuật và website liên quan. Thời gian nghiên cứu chủ yếu tập trung vào các công trình và dữ liệu hiện đại, phản ánh sự phát triển của ngôn ngữ trong xã hội đương đại.

Mục tiêu chính của luận văn là hệ thống hóa các mô hình tri nhận liên quan đến phạm trù "ăn" trong thành ngữ tiếng Việt, đồng thời so sánh với phạm trù "meokda" trong thành ngữ tiếng Hàn để tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt về mặt ngôn ngữ học và văn hóa. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm phong phú kho tàng ngôn ngữ học tri nhận mà còn hỗ trợ việc giảng dạy và nghiên cứu ngôn ngữ liên văn hóa, đặc biệt trong bối cảnh giao lưu Việt - Hàn ngày càng phát triển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận (Cognitive Linguistics), trong đó nhấn mạnh vai trò của ý niệm, ý niệm hóa và các mô hình tri nhận lý tưởng hóa (Idealized Cognitive Models - ICM) trong việc giải thích nghĩa của thành ngữ. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng là:

• Lý thuyết ẩn dụ tri nhận (Conceptual Metaphor Theory) của Lakoff & Johnson (1980), giải thích cách con người hiểu các khái niệm trừu tượng thông qua ánh xạ từ các miền ý niệm cụ thể, ví dụ như "THỜI GIAN LÀ TIỀN BẠC" hay "TÌNH YÊU LÀ CUỘC HÀNH TRÌNH".
• Mô hình tri nhận lý tưởng hóa (ICM) của Lakoff (1987), giúp phân tích cấu trúc ý niệm của các thành ngữ, xác định các điển hình (prototype) và các thành viên ngoại vi trong phạm trù.

Các khái niệm chính được sử dụng bao gồm: ý niệm (concept), ý niệm hóa (conceptualization), phạm trù (category), ánh xạ tri nhận (cognitive mapping), ẩn dụ tri nhận (conceptual metaphor), hoán dụ tri nhận (conceptual metonymy), và tính nghiêm thân (embodiment).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và sâu sắc:

• Nguồn dữ liệu: Thu thập từ bốn từ điển thành ngữ tiếng Việt uy tín như "Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (2014), "Từ điển thành ngữ Tiếng Việt" (2002), "Từ điển thành ngữ học sinh" (2016), và "Từ điển tiếng Việt" (2003). Đối với tiếng Hàn, dữ liệu được khai thác từ "Từ điển điển tả" của Viện Ngôn ngữ học Hàn Quốc và các nguồn điện tử chính thống. Ngoài ra, các tác phẩm báo chí, nghệ thuật và website cũng được khảo sát bổ sung.
• Phương pháp phân tích: Phân tích miêu tả, thống kê, phân loại và so sánh ý niệm trong thành ngữ có chứa thành tố "ăn" và "meokda". Phân tích ánh xạ tri nhận, xác lập các mô hình ADTN (ẩn dụ tri nhận), HDTN (hoán dụ tri nhận) và ICM dựa trên lý thuyết của Lakoff & Johnson.
• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khoảng 122 thành ngữ tiếng Việt có chứa thành tố "ăn" và 123 thành ngữ tiếng Hàn có chứa thành tố "meokda" được lựa chọn dựa trên tiêu chí phổ biến và tính đại diện trong ngôn ngữ dân gian.
• Timeline nghiên cứu: Quá trình thu thập và phân tích dữ liệu diễn ra trong vòng 12 tháng, từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2023, đảm bảo cập nhật và phản ánh chính xác thực trạng ngôn ngữ hiện đại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phạm trù "ăn" trong thành ngữ tiếng Việt và "meokda" trong tiếng Hàn đều có tính đa nghĩa và đa tầng ý niệm
   Qua khảo sát khoảng 122 thành ngữ tiếng Việt và 123 thành ngữ tiếng Hàn, luận văn xác định được các ý niệm cơ bản như: ăn là hoạt động vật lý, ăn là biểu tượng cho sự tiếp nhận, tiêu thụ, chiếm hữu, và ăn còn mang nghĩa biểu tượng cho các trạng thái xã hội, cảm xúc. Tỷ lệ thành ngữ mang nghĩa biểu tượng chiếm khoảng 65% trong tiếng Việt và 70% trong tiếng Hàn.

2. Mô hình ánh xạ tri nhận (ICM) cho thấy sự tương đồng và khác biệt trong cách hình thành ý niệm
   Cả hai ngôn ngữ đều sử dụng mô hình ADTN và HDTN để tạo nên các thành ngữ, tuy nhiên, trong tiếng Việt, các mô hình hoán dụ tri nhận (HDTN) về tính cách và hành vi chiếm tỷ lệ cao hơn (khoảng 55%) so với tiếng Hàn (khoảng 40%). Ví dụ, thành ngữ "ăn tham lam" trong tiếng Việt và "meokda tham lam" trong tiếng Hàn đều biểu thị tính cách tiêu cực nhưng cách biểu đạt và sắc thái văn hóa có sự khác biệt rõ rệt.

3. Hiện tượng hoán dụ tri nhận và ẩn dụ tri nhận đan xen trong cùng một thành ngữ
   Nghiên cứu phát hiện hiện tượng đan xen giữa ADTN và HDTN trong nhiều thành ngữ, ví dụ như thành ngữ "ăn nói năng nổ" vừa mang ý nghĩa hành vi (ăn là làm) vừa mang ý nghĩa tính cách. Tỷ lệ thành ngữ có hiện tượng này chiếm khoảng 30% trong tiếng Việt và 25% trong tiếng Hàn.

4. Sự liên hệ văn hóa và tư duy dân tộc được phản ánh qua các mô hình ý niệm
   So sánh cho thấy người Việt thường liên hệ "ăn" với các giá trị xã hội như sự sung túc, nghèo khó, quyền thế, trong khi người Hàn có xu hướng nhấn mạnh đến các hành vi và tính cách liên quan đến "meokda". Điều này phản ánh sự khác biệt trong tư duy và văn hóa giữa hai dân tộc.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự đa dạng ý niệm trong phạm trù "ăn" và "meokda" xuất phát từ bản chất ngôn ngữ dân gian là sự kết tinh của kinh nghiệm sống, văn hóa và tư duy tri nhận của cộng đồng. Việc sử dụng mô hình ICM giúp làm rõ cấu trúc ý niệm trung tâm và các thành viên ngoại vi, từ đó giải thích được sự đa nghĩa và tính biểu tượng phong phú của thành ngữ.

So với các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào phân tích cấu trúc ngữ pháp hoặc nghĩa đen, luận văn đã mở rộng phạm vi nghiên cứu sang khía cạnh tri nhận, góp phần làm phong phú thêm lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận. Kết quả cũng phù hợp với các công trình nghiên cứu về ẩn dụ và hoán dụ trong ngôn ngữ dân gian của Lakoff & Johnson, đồng thời bổ sung thêm các minh chứng thực tiễn từ tiếng Việt và tiếng Hàn.

Việc trình bày dữ liệu qua các bảng thống kê số lượng thành ngữ theo từng loại ý niệm, biểu đồ so sánh tỷ lệ ADTN và HDTN giữa hai ngôn ngữ sẽ giúp người đọc dễ dàng hình dung và so sánh trực quan. Ngoài ra, các ví dụ minh họa cụ thể cũng làm rõ hơn các khái niệm lý thuyết được áp dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Phát triển tài liệu giảng dạy ngôn ngữ dựa trên mô hình tri nhận
   Đề xuất xây dựng giáo trình và tài liệu tham khảo cho giảng dạy tiếng Việt và tiếng Hàn, tập trung vào việc giải thích thành ngữ qua các mô hình ADTN và HDTN nhằm nâng cao khả năng hiểu và sử dụng thành ngữ một cách chính xác và sâu sắc.

2. Tăng cường nghiên cứu so sánh liên ngôn ngữ và liên văn hóa
   Khuyến nghị các nhà nghiên cứu tiếp tục mở rộng phạm vi so sánh các phạm trù ngôn ngữ dân gian khác giữa tiếng Việt và tiếng Hàn, cũng như các ngôn ngữ khác, nhằm làm rõ hơn sự ảnh hưởng của văn hóa đến cấu trúc ý niệm.

3. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong dịch thuật và giao tiếp liên văn hóa
   Đề xuất áp dụng các mô hình tri nhận để cải thiện chất lượng dịch thuật thành ngữ, tránh hiểu sai hoặc mất nghĩa trong giao tiếp giữa người Việt và người Hàn, đặc biệt trong các lĩnh vực văn hóa, thương mại và giáo dục.

4. Xây dựng cơ sở dữ liệu thành ngữ đa ngôn ngữ có chú giải tri nhận
   Khuyến nghị phát triển một cơ sở dữ liệu điện tử về thành ngữ tiếng Việt và tiếng Hàn, có chú giải về các mô hình tri nhận, giúp các nhà nghiên cứu và người học dễ dàng tra cứu và nghiên cứu sâu hơn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học
   Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn phong phú, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về ngôn ngữ học tri nhận, đặc biệt trong lĩnh vực thành ngữ và ngôn ngữ dân gian.

2. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học liên văn hóa
   Các nhà nghiên cứu quan tâm đến sự giao thoa văn hóa và ngôn ngữ giữa Việt Nam và Hàn Quốc sẽ tìm thấy nhiều thông tin giá trị về sự tương đồng và khác biệt trong cách biểu đạt ý niệm.

3. Giáo viên và người học tiếng Hàn, tiếng Việt
   Luận văn giúp người học hiểu rõ hơn về các thành ngữ, cách sử dụng và ý nghĩa sâu xa của chúng, từ đó nâng cao kỹ năng giao tiếp và dịch thuật.

4. Chuyên gia dịch thuật và biên tập ngôn ngữ
   Các chuyên gia dịch thuật có thể áp dụng kết quả nghiên cứu để dịch thành ngữ chính xác hơn, tránh sai lệch ý nghĩa do khác biệt văn hóa và tri nhận.

Câu hỏi thường gặp

1. Phạm trù "ăn" trong thành ngữ tiếng Việt có những ý nghĩa chính nào?
   Phạm trù "ăn" trong thành ngữ tiếng Việt bao gồm ý nghĩa vật lý (ăn uống), ý nghĩa biểu tượng cho sự tiếp nhận, tiêu thụ, chiếm hữu, cũng như các ý niệm về tính cách, hành vi và trạng thái xã hội. Ví dụ, "ăn nói năng nổ" biểu thị hành vi nói năng tự tin, đôi khi quá mức.

2. Mô hình tri nhận lý tưởng hóa (ICM) giúp gì cho việc phân tích thành ngữ?
   ICM giúp xác định cấu trúc ý niệm trung tâm và các thành viên ngoại vi trong phạm trù, từ đó giải thích được sự đa dạng và tính biểu tượng của thành ngữ, cũng như cách các ý niệm được ánh xạ và tổ chức trong tâm trí người nói.

3. Sự khác biệt lớn nhất giữa phạm trù "ăn" trong tiếng Việt và "meokda" trong tiếng Hàn là gì?
   Điểm khác biệt chủ yếu là trong tiếng Việt, phạm trù "ăn" thường liên quan nhiều đến các giá trị xã hội và văn hóa như sung túc, nghèo khó, quyền thế, trong khi tiếng Hàn tập trung hơn vào các hành vi và tính cách liên quan đến "meokda".

4. Hoán dụ tri nhận và ẩn dụ tri nhận khác nhau như thế nào?
   Ẩn dụ tri nhận là quá trình ánh xạ ý niệm từ miền nguồn sang miền đích khác nhau về mặt ý nghĩa, còn hoán dụ tri nhận là sự chuyển đổi ý niệm trong cùng một miền ý niệm hoặc dựa trên mối quan hệ gần gũi giữa các thành phần trong miền đó.

5. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng như thế nào trong thực tế?
   Kết quả giúp cải thiện việc giảng dạy, học tập và dịch thuật thành ngữ, đồng thời hỗ trợ giao tiếp liên văn hóa hiệu quả hơn, đặc biệt trong bối cảnh hợp tác Việt - Hàn ngày càng phát triển.

Kết luận

• Luận văn đã làm sáng tỏ phạm trù "ăn" trong thành ngữ tiếng Việt dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận, đồng thời liên hệ với phạm trù "meokda" trong thành ngữ tiếng Hàn, góp phần làm phong phú lý thuyết và thực tiễn nghiên cứu thành ngữ.
• Xác lập được các mô hình ADTN, HDTN và ICM cho phạm trù "ăn" và "meokda", đồng thời phát hiện hiện tượng đan xen giữa ẩn dụ và hoán dụ tri nhận trong thành ngữ.
• So sánh cho thấy sự tương đồng về cấu trúc ý niệm nhưng khác biệt về sắc thái văn hóa và tư duy giữa hai dân tộc Việt Nam và Hàn Quốc.
• Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong giảng dạy ngôn ngữ, dịch thuật và giao tiếp liên văn hóa, đặc biệt trong bối cảnh hợp tác Việt - Hàn.
• Đề xuất các hướng nghiên cứu tiếp theo bao gồm mở rộng phạm vi so sánh liên ngôn ngữ, phát triển tài liệu giảng dạy và xây dựng cơ sở dữ liệu thành ngữ đa ngôn ngữ có chú giải tri nhận.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giảng viên ứng dụng kết quả luận văn vào thực tiễn giảng dạy và nghiên cứu, đồng thời phát triển các dự án hợp tác nghiên cứu liên ngành về ngôn ngữ học tri nhận và văn hóa dân gian.