Luận án tiến sĩ: Khảo sát chủ ngữ tiếng Việt dưới góc nhìn lý thuyết điển mẫu

• Người hướng dẫn: GS. Nguyễn Văn Hiệp
• Trường học: Đại Học Quốc Gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Lý Luận Ngôn Ngữ
• Đề tài: Khảo Sát Chủ Ngữ Tiếng Việt Theo Lý Thuyết Điển Mẫu
• Loại tài liệu: luận án
• Năm xuất bản: 2011
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: LỊCH SỬ VẤN ĐỀ VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT
• 1.1. Các khuynh hướng nghiên cứu “chủ ngữ” trong các trường phái ngôn ngữ học
• 1.2. Khuynh hướng cổ điển
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ XÁC LẬP VÀ BỘ TIÊU CHÍ XÁC ĐỊNH CHỦ NGỮ ĐIỂN MẪU
• 2.1. Cơ sở xác lập bộ tiêu chí
• 2.2. Bộ tiêu chí xác định chủ ngữ tổng quát của Keenan
• 2.3. Bộ tiêu chí xác định chủ ngữ của H.
• 2.4. Bộ tiêu chí xác định chủ ngữ tiếng Việt của các tác giả nghiên cứu
• 2.5. Tiêu chí về đặc điểm ngữ pháp nói chung
• 2.6. Tiêu chí về vị trí và hình thức biểu đạt
• 3. CHƯƠNG 3: CÁC TRƯỜNG HỢP CHỦ NGỮ ĐIỂN MẪU TRONG CÂU TIẾNG VIỆT
• 3.1. Chủ ngữ điển mẫu của các câu có hệ từ “là”
• 3.2. Các loại chủ ngữ điển mẫu trong câu có hệ từ “là”
• 3.3. Các tiêu chí ngữ pháp
• 3.4. Các tiêu chí ngữ nghĩa và ngữ dụng
• 3.5. Chủ ngữ điển mẫu của các câu không có hệ từ “là” (các câu có trật tự SV(O) thông thường)
• 3.6. Các vai nghĩa của chủ ngữ điển mẫu
• 4. CHƯƠNG 4: CÁC TRƯỜNG HỢP CHỦ NGỮ KHÔNG ĐIỂN MẪU TRONG CÂU
• 4.1. Chủ ngữ không điển mẫu của các câu có hệ từ “là”
• 4.2. Chủ ngữ được cấu tạo bởi động từ/tính từ
• 4.3. Chủ ngữ được cấu tạo bởi một kết cấu C-V
• 4.4. Chủ ngữ được cấu tạo bởi giới từ hoặc ngữ giới từ
• 4.5. Chủ ngữ không điển mẫu của các câu không có hệ từ “là”
• 4.6. Chủ ngữ là thể từ/ngữ thể thật
• 4.7. Chủ ngữ có vai nghĩa “nguyên nhân”
• 4.8. Chủ ngữ có vai nghĩa “phương tiện, công cụ”
• 4.9. Chủ ngữ có vai nghĩa “vị trí, vật chứa”
• 4.10. Chủ ngữ có vai nghĩa “đối thể, tiếp thể”
• 4.11. Chủ ngữ là động từ/động ngữ, tính từ/tính ngữ và kết cấu C-V
• 4.12. Chủ ngữ của các câu có thành tố chỉ không gian cấu tạo bởi cấu trúc “thời vị từ + X” đứng đầu
• 4.13. Trường hợp câu tồn tại
• 4.14. Trường hợp câu thường được xem là có chủ ngữ đảo trí
• 4.15. Trường hợp câu thường được xem là có chủ ngữ zero
• 4.16. Chủ ngữ zero hồi chỉ
• 4.17. Chủ ngữ zero là chủ thể phát ngôn hoặc đối tượng tiếp nhận
• 4.18. “Nó” với vai trò là chủ ngữ thực và chủ ngữ hình thức
• 4.19. Chủ ngữ của một số kiểu câu khác
• 4.20. Mức độ đáp ứng tiêu chí điển mẫu của các trường hợp chủ ngữ phi điển mẫu
• 4.21. Mô hình phạm trù Chủ ngữ
• 4.22. Nhận xét chung
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về chủ ngữ tiếng Việt

Chủ ngữ trong tiếng Việt đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc câu. Theo lý thuyết điển mẫu, việc xác định chủ ngữ không chỉ dựa vào hình thức mà còn phụ thuộc vào ngữ nghĩa và ngữ dụng. Các nhà ngôn ngữ học đã đưa ra nhiều quan điểm khác nhau về sự tồn tại và vai trò của chủ ngữ trong tiếng Việt. Một số cho rằng tiếng Việt không có chủ ngữ, trong khi những người khác khẳng định rằng chủ ngữ là thành phần thiết yếu. Việc khảo sát chủ ngữ tiếng Việt theo lý thuyết điển mẫu giúp làm rõ những vấn đề này.

1.1. Khái niệm chủ ngữ

Chủ ngữ được định nghĩa là thành phần chính trong câu, thường là danh từ hoặc cụm danh từ, thể hiện người hoặc vật thực hiện hành động. Trong tiếng Việt, chủ ngữ có thể xuất hiện rõ ràng hoặc ẩn đi, điều này tạo ra sự phong phú trong cách diễn đạt. Theo lý thuyết điển mẫu, chủ ngữ có thể được phân loại thành chủ ngữ điển mẫu và không điển mẫu, tùy thuộc vào việc chúng có đáp ứng các tiêu chí ngữ pháp, ngữ nghĩa hay không.

II. Lý thuyết điển mẫu và ứng dụng

Lý thuyết điển mẫu (Prototype Theory) được áp dụng để xác định các thành phần chủ ngữ trong tiếng Việt. Lý thuyết này cho phép phân loại các thành phần theo mức độ đáp ứng các tiêu chí nhất định. Các tiêu chí này bao gồm tiêu chí ngữ pháp, ngữ nghĩa và ngữ dụng. Việc áp dụng lý thuyết điển mẫu giúp làm rõ hơn các trường hợp chủ ngữ điển mẫu và không điển mẫu, từ đó tạo ra một bức tranh tổng thể về cấu trúc câu trong tiếng Việt.

2.1. Các tiêu chí xác định chủ ngữ

Các tiêu chí xác định chủ ngữ bao gồm: (1) Tiêu chí ngữ pháp: xác định vị trí và hình thức của chủ ngữ trong câu; (2) Tiêu chí ngữ nghĩa: xác định vai trò và ý nghĩa của chủ ngữ; (3) Tiêu chí ngữ dụng: xem xét cách sử dụng chủ ngữ trong các ngữ cảnh khác nhau. Những tiêu chí này giúp phân loại chủ ngữ thành các nhóm khác nhau, từ đó xác định được chủ ngữ điển mẫu và không điển mẫu.

III. Các trường hợp chủ ngữ trong câu tiếng Việt

Nghiên cứu về các trường hợp chủ ngữ trong câu tiếng Việt cho thấy sự đa dạng và phong phú của ngôn ngữ này. Các trường hợp chủ ngữ điển mẫu thường đáp ứng đầy đủ các tiêu chí đã đề ra, trong khi các trường hợp không điển mẫu có thể không đáp ứng một hoặc nhiều tiêu chí. Việc phân tích các trường hợp này giúp làm rõ hơn về cấu trúc cú pháp và ngữ nghĩa của câu trong tiếng Việt.

3.1. Chủ ngữ điển mẫu

Chủ ngữ điển mẫu là những thành phần chủ ngữ đáp ứng đầy đủ các tiêu chí xác định. Chúng thường xuất hiện trong các câu có cấu trúc rõ ràng và dễ hiểu. Ví dụ, trong câu 'Học sinh học bài', 'Học sinh' là chủ ngữ điển mẫu vì nó thể hiện rõ ràng người thực hiện hành động học. Việc xác định chủ ngữ điển mẫu giúp người học ngôn ngữ hiểu rõ hơn về cách sử dụng và cấu trúc câu trong tiếng Việt.

IV. Kết luận và ứng dụng thực tiễn

Nghiên cứu về chủ ngữ tiếng Việt theo lý thuyết điển mẫu không chỉ làm rõ các vấn đề lý thuyết mà còn có ứng dụng thực tiễn trong việc giảng dạy và biên soạn tài liệu học tập. Kết quả nghiên cứu có thể được áp dụng trong việc xây dựng sách giáo khoa tiếng Việt, giúp người học nắm vững cấu trúc ngữ pháp và cách sử dụng chủ ngữ trong câu. Điều này góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập tiếng Việt.

4.1. Ứng dụng trong giáo dục

Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để biên soạn tài liệu giảng dạy tiếng Việt cho người nước ngoài. Việc hiểu rõ về chủ ngữ và cách sử dụng nó trong câu sẽ giúp người học nắm bắt ngữ pháp tiếng Việt một cách hiệu quả hơn. Ngoài ra, nghiên cứu cũng có thể hỗ trợ các nhà ngôn ngữ học trong việc phát triển các phương pháp giảng dạy mới, phù hợp với đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam.