Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 phát triển mạnh mẽ, việc đầu tư cho giáo dục đại học trở thành yếu tố chiến lược nhằm xây dựng nền tảng phát triển bền vững. Tại Việt Nam, các cơ sở giáo dục đại học (CSGDĐH) công lập không chỉ thực hiện nhiệm vụ đào tạo và nghiên cứu khoa học mà còn hướng tới đổi mới sáng tạo gắn liền với khởi nghiệp. Việc thành lập doanh nghiệp khoa học và công nghệ (KH&CN) trực thuộc CSGDĐH công lập ngày càng phổ biến nhằm thương mại hóa kết quả nghiên cứu và tạo ra sản phẩm có giá trị kinh tế. Từ năm 2018, Luật Giáo dục đại học sửa đổi cho phép các CSGDĐH công lập được thành lập doanh nghiệp trực thuộc, mở ra cơ hội phát triển mới cho mô hình này.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung phân tích pháp luật về thành lập và quản lý điều hành doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập tại Việt Nam, nhận diện thuận lợi và khó khăn pháp lý, đồng thời đề xuất giải pháp hoàn thiện khung pháp luật nhằm thúc đẩy sự phát triển của loại hình doanh nghiệp này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật Việt Nam từ năm 2018 đến nay, tập trung vào các văn bản như Luật Doanh nghiệp 2020, Luật Giáo dục đại học 2018, Luật KH&CN 2013 và các nghị định hướng dẫn liên quan.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động thành lập và quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập, góp phần nâng cao hiệu quả chuyển giao công nghệ, thúc đẩy khởi nghiệp sáng tạo trong môi trường đại học, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế xã hội dựa trên nền tảng khoa học công nghệ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về doanh nghiệp spin-off và mô hình Triple Helix. Doanh nghiệp spin-off được hiểu là doanh nghiệp được thành lập dựa trên kết quả nghiên cứu KH&CN từ các tổ chức giáo dục đại học, có khả năng thương mại hóa sản phẩm khoa học. Mô hình Triple Helix nhấn mạnh sự tương tác giữa ba chủ thể: trường đại học, doanh nghiệp và chính phủ trong thúc đẩy đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập: doanh nghiệp được thành lập và quản lý bởi CSGDĐH công lập, hoạt động dựa trên kết quả nghiên cứu khoa học và công nghệ.
  • Pháp luật về thành lập và quản lý doanh nghiệp: hệ thống quy tắc pháp lý điều chỉnh việc thành lập, tổ chức, quản lý và vận hành doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH.
  • Chính sách ưu đãi và hỗ trợ doanh nghiệp KH&CN: các quy định pháp luật nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp KH&CN phát triển.
  • Tự chủ đại học: quyền tự quyết về tài chính, tổ chức và hoạt động của CSGDĐH công lập trong khuôn khổ pháp luật.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp thống kê: thu thập và phân tích số liệu về các doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập tại Việt Nam.
  • Phương pháp so sánh: đối chiếu các quy định pháp luật Việt Nam với kinh nghiệm quốc tế về mô hình doanh nghiệp spin-off.
  • Phương pháp phân tích tổng hợp: đánh giá các quy định pháp luật hiện hành, nhận diện thuận lợi và khó khăn trong thực tiễn.
  • Phương pháp hệ thống hóa và khái quát: xây dựng hệ thống lý luận về pháp luật thành lập và quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật như Luật Doanh nghiệp 2020, Luật Giáo dục đại học 2018, Luật KH&CN 2013, các nghị định hướng dẫn thi hành, cùng các báo cáo, nghiên cứu học thuật trong và ngoài nước. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập tại Việt Nam từ năm 2018 đến 2021. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng 2 năm, từ 2019 đến 2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quyền thành lập và quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập được pháp luật thừa nhận: Luật Giáo dục đại học sửa đổi năm 2018 cho phép các CSGDĐH công lập thành lập doanh nghiệp trực thuộc, đồng thời các doanh nghiệp này phải tuân thủ Luật Doanh nghiệp 2020. Khoảng 100% doanh nghiệp KH&CN trực thuộc được thành lập theo quy trình đăng ký kinh doanh hợp pháp.

  2. Điều kiện cấp Giấy chứng nhận doanh nghiệp KH&CN còn nhiều rào cản: Doanh nghiệp phải có tối thiểu 30% doanh thu từ sản phẩm hình thành từ kết quả nghiên cứu KH&CN để được công nhận. Tuy nhiên, hơn 70% doanh nghiệp trực thuộc CSGDĐH công lập hoạt động quy mô vừa và nhỏ, gặp khó khăn trong việc đạt tỷ lệ này.

  3. Chính sách ưu đãi hỗ trợ doanh nghiệp KH&CN chưa được thực thi đồng bộ: Mặc dù Nghị định 13/2019/NĐ-CP quy định miễn giảm thuế thu nhập doanh nghiệp, tiền thuê đất, ưu đãi tín dụng, nhưng trên thực tế chỉ khoảng 40% doanh nghiệp KH&CN trực thuộc được hưởng đầy đủ các ưu đãi này do thiếu hướng dẫn cụ thể và thủ tục phức tạp.

  4. Quy định pháp luật về quản lý nhân sự và tài sản còn mâu thuẫn, gây khó khăn cho doanh nghiệp và CSGDĐH công lập: Luật Viên chức 2019 cấm viên chức tham gia quản lý doanh nghiệp, trong khi đó CSGDĐH công lập là chủ sở hữu doanh nghiệp. Khoảng 60% doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc bố trí nhân sự quản lý phù hợp. Ngoài ra, mâu thuẫn giữa Luật Giáo dục đại học và Luật Đầu tư công về thẩm quyền sử dụng tài chính và tài sản cũng gây trở ngại cho hoạt động đầu tư phát triển.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các khó khăn pháp lý xuất phát từ sự chồng chéo và thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật điều chỉnh các hoạt động của doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam mới chỉ bước đầu cho phép thành lập doanh nghiệp trực thuộc đại học, trong khi các nước như Mỹ, Ý, Trung Quốc đã có khung pháp lý hoàn chỉnh và chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn.

Việc yêu cầu doanh nghiệp phải đạt tỷ lệ doanh thu tối thiểu từ sản phẩm KH&CN để được công nhận là doanh nghiệp KH&CN là một rào cản lớn đối với các doanh nghiệp mới thành lập hoặc quy mô nhỏ, làm hạn chế khả năng tiếp cận các ưu đãi thuế và tín dụng. Điều này khác biệt so với một số quốc gia, nơi có chính sách hỗ trợ linh hoạt hơn cho doanh nghiệp khởi nghiệp khoa học công nghệ.

Mâu thuẫn trong quy định về quản lý nhân sự giữa Luật Viên chức và Luật Doanh nghiệp khiến các CSGDĐH công lập khó khăn trong việc cử cán bộ tham gia quản lý doanh nghiệp trực thuộc, ảnh hưởng đến hiệu quả quản trị và vận hành. Việc này cũng làm giảm khả năng tận dụng nguồn nhân lực chất lượng cao từ trường đại học cho doanh nghiệp.

Các dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ doanh nghiệp KH&CN trực thuộc được cấp Giấy chứng nhận, tỷ lệ doanh nghiệp hưởng ưu đãi thuế, và số lượng doanh nghiệp gặp khó khăn về nhân sự quản lý. Bảng so sánh các quy định pháp luật liên quan cũng giúp minh họa sự chồng chéo và mâu thuẫn hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp luật về thành lập và quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập: Cần ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể về điều kiện cấp Giấy chứng nhận doanh nghiệp KH&CN, đặc biệt về tỷ lệ doanh thu từ sản phẩm KH&CN, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp mới thành lập. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp Bộ Giáo dục và Đào tạo.

  2. Xây dựng chính sách ưu đãi đồng bộ và dễ tiếp cận hơn cho doanh nghiệp KH&CN trực thuộc: Đơn giản hóa thủ tục hưởng ưu đãi thuế, miễn giảm tiền thuê đất, ưu đãi tín dụng; đồng thời tăng cường hỗ trợ về mặt tài chính và kỹ thuật trong giai đoạn thương mại hóa sản phẩm. Thời gian: 2 năm; chủ thể: Bộ Tài chính, Bộ KH&CN.

  3. Điều chỉnh quy định về quản lý nhân sự để tạo điều kiện cho cán bộ CSGDĐH công lập tham gia quản lý doanh nghiệp trực thuộc: Sửa đổi Luật Viên chức và các văn bản liên quan để cho phép viên chức được tham gia quản lý doanh nghiệp trực thuộc mà không vi phạm quy định về xung đột lợi ích. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: Quốc hội, Bộ Nội vụ.

  4. Giải quyết mâu thuẫn pháp luật về quyền tự chủ tài chính và sử dụng tài sản công của CSGDĐH công lập: Đồng bộ các quy định giữa Luật Giáo dục đại học, Luật Đầu tư công và các nghị định hướng dẫn để tạo thuận lợi cho CSGDĐH công lập trong việc đầu tư phát triển doanh nghiệp KH&CN trực thuộc. Thời gian: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Tư pháp, Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo các cơ sở giáo dục đại học công lập: Nắm bắt các quy định pháp luật và thực trạng quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc để xây dựng chiến lược phát triển phù hợp, nâng cao hiệu quả chuyển giao công nghệ.

  2. Cán bộ quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc đại học: Hiểu rõ các quy định pháp lý, quyền lợi và nghĩa vụ trong hoạt động doanh nghiệp, từ đó vận dụng hiệu quả trong quản lý và điều hành.

  3. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Sử dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện chính sách, pháp luật nhằm thúc đẩy phát triển doanh nghiệp KH&CN trong môi trường đại học.

  4. Giảng viên, nghiên cứu sinh và sinh viên ngành Luật Kinh tế, Quản trị kinh doanh, Khoa học công nghệ: Nâng cao kiến thức chuyên sâu về pháp luật doanh nghiệp KH&CN, góp phần phát triển nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập là gì?
    Là doanh nghiệp được thành lập và quản lý bởi cơ sở giáo dục đại học công lập, hoạt động dựa trên kết quả nghiên cứu khoa học và công nghệ, có tư cách pháp nhân và tuân thủ Luật Doanh nghiệp.

  2. Điều kiện để doanh nghiệp KH&CN được cấp Giấy chứng nhận là gì?
    Doanh nghiệp phải được thành lập theo Luật Doanh nghiệp, có khả năng tạo ra hoặc ứng dụng kết quả KH&CN được cơ quan có thẩm quyền công nhận, và có doanh thu từ sản phẩm KH&CN đạt tối thiểu 30% tổng doanh thu (đối với doanh nghiệp trên 5 năm tuổi).

  3. Các chính sách ưu đãi dành cho doanh nghiệp KH&CN trực thuộc gồm những gì?
    Bao gồm miễn giảm thuế thu nhập doanh nghiệp, miễn giảm tiền thuê đất, ưu đãi tín dụng, hỗ trợ trong nghiên cứu và thương mại hóa kết quả KH&CN, cùng các ưu đãi về sử dụng tài sản và thiết bị nghiên cứu.

  4. Viên chức tại CSGDĐH công lập có được tham gia quản lý doanh nghiệp trực thuộc không?
    Theo Luật Viên chức và Luật Phòng chống tham nhũng, viên chức được phép góp vốn nhưng không được tham gia quản lý, điều hành doanh nghiệp trực thuộc đơn vị mình, trừ trường hợp biệt phái hoặc chuyển công tác.

  5. Những khó khăn pháp lý chính mà doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập đang gặp phải là gì?
    Bao gồm rào cản trong điều kiện cấp Giấy chứng nhận doanh nghiệp KH&CN, mâu thuẫn trong quy định quản lý nhân sự, khó khăn trong tiếp cận chính sách ưu đãi, và sự chồng chéo trong quy định về quyền tự chủ tài chính và sử dụng tài sản công.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và pháp luật về thành lập, quản lý doanh nghiệp KH&CN trực thuộc CSGDĐH công lập tại Việt Nam, làm rõ vai trò và ý nghĩa của mô hình này trong phát triển giáo dục và kinh tế xã hội.
  • Phân tích thực trạng pháp luật cho thấy nhiều quy định còn chồng chéo, mâu thuẫn và chưa đồng bộ, gây khó khăn cho doanh nghiệp và CSGDĐH công lập trong hoạt động thực tiễn.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, bao gồm hướng dẫn cụ thể về điều kiện cấp giấy chứng nhận, chính sách ưu đãi, quản lý nhân sự và quyền tự chủ tài chính nhằm thúc đẩy phát triển doanh nghiệp KH&CN trực thuộc.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực cho các nhà quản lý, cơ quan hoạch định chính sách và các đối tượng liên quan trong lĩnh vực giáo dục đại học và khoa học công nghệ.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào việc vận động hoàn thiện khung pháp luật và triển khai các chính sách hỗ trợ đồng bộ trong vòng 1-3 năm tới để tạo môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp KH&CN trực thuộc phát triển bền vững.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo trong giáo dục đại học và thúc đẩy phát triển kinh tế dựa trên khoa học công nghệ!