I. Tổng Quan Hiến Pháp Đông Á và Dân Chủ Hóa Luận Án
Nghiên cứu này đi sâu vào mối liên hệ phức tạp giữa Hiến Pháp và Dân Chủ Hóa ở khu vực Đông Á, một chủ đề quan trọng đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực xây dựng nhà nước pháp quyền, mở rộng dân chủ và hội nhập quốc tế. Luận án tiến sĩ Luật học này tập trung vào việc so sánh sự phát triển của hiến pháp tại các quốc gia Đông Á, đặc biệt là Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Đài Loan, trong quá trình dân chủ hóa chính trị và xã hội. Luận án này nhằm mục đích giải quyết ba câu hỏi chính: Sự hình thành và phát triển của hiến pháp ở các quốc gia trong khu vực diễn ra như thế nào và vì sao? Hiến pháp đóng góp như thế nào vào việc củng cố các thiết chế dân chủ, nguyên tắc phân quyền, trách nhiệm giải trình của công quyền và bảo vệ quyền tự do cá nhân? Sự tương tác hai chiều giữa hiến pháp và dân chủ diễn ra khác nhau như thế nào ở các quốc gia và nguyên nhân của sự khác biệt này là gì?
1.1. Bối Cảnh Nghiên Cứu Hiến Pháp và Dân Chủ Hóa Đông Á
Thực tiễn chính trị các quốc gia Đông Á chịu ảnh hưởng lớn bởi các yếu tố văn hóa, hệ tư tưởng bản địa và du nhập, các biến động quốc tế, cũng như các thay đổi về cấu trúc kinh tế, xã hội, đã là những thành tố làm tiền đề cho tiến trình dân chủ hóa chính trị và xã hội. Tiêu biểu như Hàn Quốc và Đài Loan, cải cách hiến pháp theo hướng dân chủ hơn luôn là mục tiêu vận động, đấu tranh của các lực lượng tiến bộ. Kết quả của những vận động đó, cũng như của những cải cách dân chủ, đã được ghi nhận trong hiến pháp quốc gia.
1.2. Mục Tiêu Nghiên Cứu Luận Án Tiến Sĩ Luật Học
Luận án này có bốn mục tiêu chính. Thứ nhất, giải thích sự phát triển và thay đổi của hiến pháp ở các quốc gia trong khu vực. Thứ hai, lý giải vai trò của hiến pháp trong việc củng cố các thiết chế dân chủ. Thứ ba, so sánh sự phát triển của hiến pháp giữa các quốc gia Đông Á. Thứ tư, rút ra những bài học cho Việt Nam trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền. Tác giả luận án mong muốn tìm ra những hàm ý, bài học cho Việt Nam trong tiến trình xây dựng nhà nước pháp quyền, hoàn thiện hiến pháp, xây dựng chủ nghĩa lập hiến và mở rộng dân chủ.
II. Vấn Đề Thách Thức trong Dân Chủ Hóa Hiến Pháp Đông Á
Một trong những thách thức lớn nhất là sự thiếu hụt các nghiên cứu hệ thống về hiến pháp và lịch sử lập hiến của các quốc gia Đông Á tại Việt Nam. Dù đã có những giới thiệu mang tính nền tảng, các phân tích sâu từ góc độ pháp lý và chính trị về các quốc gia này vẫn còn hạn chế, do đó, khoảng trống này cần được thu hẹp phần nào. Bên cạnh đó, tiến trình dân chủ hóa tại các quốc gia có sự khác biệt nhất định, nhưng nhìn chung (đặc biệt rõ là tại Hàn Quốc và Đài Loan), cải cách hiến pháp theo hướng dân chủ hơn luôn là mục tiêu vận động, đấu tranh của các lực lượng tiến bộ.
2.1. Thiếu Nghiên Cứu Hệ Thống về Hiến Pháp Đông Á
Hiện nay, Việt Nam vẫn còn thiếu các nghiên cứu mang tính hệ thống về hiến pháp, cũng như lịch sử lập hiến của các quốc gia, chế độ trong khu vực Đông Á. Dù đã có những giới thiệu có tính nền tảng, các phân tích sâu từ góc độ pháp lý và chính trị về các quốc gia này vẫn còn hạn chế, do đó, khoảng trống này cần được thu hẹp phần nào. Tác giả luận án chọn đề tài so sánh sự phát triển của hiến pháp trong tiến trình dân chủ hóa ở Đông Á xuất phát từ năm (5) lý do chủ yếu.
2.2. Ảnh Hưởng Văn Hóa và Chính Trị Quốc Tế
Trong xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, việc phổ biến các giá trị chung (nhà nước pháp quyền, chủ nghĩa lập hiến, tôn trọng dân chủ và quyền con người…) mang tính tất yếu. Mặt khác, một số quốc gia trong khu vực Đông Á hiện đang là những nhà đầu tư hàng đầu vào Việt Nam (Nhật Bản, Hàn Quốc), cũng như đang có những nỗ lực mở rộng ảnh hưởng về văn hóa tại Việt Nam, việc chịu ảnh hưởng về văn hóa chính trị, về thể chế chính quyền từ các quốc gia này đối với Việt Nam cũng là một khả năng không nhỏ.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu So Sánh Hiến Pháp Đông Á hiệu quả
Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu so sánh để phân tích sự tương tác giữa dân chủ hóa và sự phát triển của hiến pháp ở Đông Á. Phương pháp này không chỉ so sánh các bản hiến pháp mà còn so sánh lịch sử lập hiến, đặt các bản hiến pháp trong tiến trình lịch sử và so sánh các tiến trình đó. Việc so sánh này hướng đến tìm ra những đặc điểm khác biệt và rút ra các quy luật có tính phổ quát, xuyên suốt trong sự phát triển của các bản hiến pháp trong khu vực Đông Á. So sánh là phương pháp tư duy phổ biến nhằm nhận thức ra sự tương đồng và khác biệt giữa hai hay nhiều đối tượng. Sự phát triển của hiến pháp trong tiến trình dân chủ hóa ở Đông Á là một chủ đề hẹp của lịch sử lập hiến so sánh (constitutional comparative history), nằm giữa ba lĩnh vực tri thức là hiến pháp so sánh, chính trị so sánh và lịch sử so sánh.
3.1. Tiếp Cận Lịch Sử và Chính Trị Học trong So Sánh Hiến Pháp
Mỗi hiến pháp thuộc về một hoàn cảnh lịch sử cụ thể, luôn nằm trong một bối cảnh, môi trường đan xen tác động của các yếu tố chính trị, kinh tế xã hội và văn hóa. Đồng thời, hiến pháp luôn là sự giao thoa giữa pháp lý và chính trị, nói cách khác, yếu tố chính trị thường có tác động mang tính quyết định về nội dung và hình thức hiến pháp. Chính trị, hay mức độ dân chủ của một chế độ, luôn có mối quan hệ mang tính bản chất với hiến pháp.
3.2. Tập Trung Nghiên Cứu Hiến Pháp Nhật Bản Hàn Quốc và Đài Loan
Phạm vi nghiên cứu, về không gian, là khu vực Đông Á, với sự tập trung vào bốn trường hợp Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc và Đài Loan. Việc lựa chọn bốn trường hợp trong khu vực Đông Á (đôi khi được gọi là Đông Bắc Á, để phân biệt với Đông Nam Á) ở đây do có sự gần gũi với nhau và với Việt Nam về địa lý, lịch sử và văn hóa, đều chịu ảnh hưởng của Trung Hoa.
3.3. Phạm Vi Nghiên Cứu Thời Gian của Luận Án
Về thời gian, đề tài nghiên cứu lịch sử lập hiến trong khu vực Đông Á với những diễn biến từ giữa thế kỷ XIX đến nay, tuy nhiên, có sự tập trung vào giai đoạn sau năm 1945. Từ sau Chiến tranh thế giới thứ II, chính trị quốc tế và chính trị nội bộ các quốc gia đã hình thành nên những trật tự mới, tương đối ổn định, nhiều nhà nước mới được thành lập trong khu vực, kèm theo đó là sự xuất hiện của nhiều hiến pháp với các mô hình khác nhau.
IV. Kết Quả Ảnh Hưởng Dân Chủ Hóa lên Hiến Pháp Đông Á
Kết quả nghiên cứu cho thấy tiến trình dân chủ hóa có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của hiến pháp ở Đông Á. Sự phát triển kinh tế, hiện đại hóa xã hội và mở rộng dân chủ thành công (tại Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan…) đã được lý giải bởi nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân về văn hóa, xã hội, chính trị quốc tế và quốc gia. Đi kèm và xuất phát từ những thay đổi đó là sự thay đổi của thượng tầng kiến trúc, bao gồm hiến pháp và hệ thống pháp luật. Những điều đó người Việt Nam, đặc biệt là giới luật gia và các nhà hoạch định chính sách, có lẽ nên tìm hiểu và học hỏi một cách hệ thống.
4.1. Sự Thay Đổi Nội Dung và Hình Thức Hiến Pháp
Luận án phân tích vai trò của hiến pháp trong việc củng cố dân chủ và các thể chế dân chủ tại Đông Á, thông qua việc xác lập và bảo đảm nguyên tắc phân chia quyền lực, bảo đảm các quyền tự do dân chủ. Luận án phân tích vai trò của hiến pháp trong việc củng cố dân chủ và các thể chế dân chủ tại Đông Á, thông qua việc xác lập và bảo đảm nguyên tắc phân chia quyền lực, bảo đảm các quyền tự do dân chủ.
4.2. Củng Cố Thể Chế Dân Chủ và Bảo Vệ Quyền Con Người
Hiến pháp góp phần củng cố các thiết chế, nguyên tắc dân chủ, sự kiềm chế và đối trọng giữa các nhánh quyền lực, cũng như thúc đẩy sự tôn trọng và bảo vệ các quyền và tự do cá nhân. Tuy nhiên, khả năng tác động ngược lại này là rất khác biệt tại các quốc gia, do bản thân mô hình hiến pháp, cũng như do các yếu tố văn hóa chính trị và điều kiện kinh tế, xã hội.
V. Bài Học Kinh Nghiệm Dân Chủ Hóa và Hiến Pháp cho Việt Nam
Luận án rút ra một số bài học và gợi ý cho Việt Nam trong việc hoàn thiện hiến pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền và cải cách dân chủ. Từ kinh nghiệm của Đông Á, Việt Nam có thể lựa chọn mô hình hiến pháp, mô hình bảo hiến và các thành tố khác của hiến pháp để bảo đảm quyền dân chủ của người dân. Việc học tập kinh nghiệm của nước ngoài về thể chế và kinh nghiệm xây dựng hiến pháp là một nhu cầu có tính chất liên tục.
5.1. Lựa Chọn Mô Hình Hiến Pháp Phù Hợp
Luận án nêu lên một số gợi ý, bài học về lựa chọn mô hình hiến pháp, mô hình bảo hiến và các thành tố cần có khác của hiến pháp để bảo đảm quyền dân chủ của người dân trong thực tiễn (được nêu tại phần Kết luận). Kinh nghiệm của các quốc gia có nhiều điểm tương đồng nhiều khả năng sẽ có tính khả thi cao hơn nếu người Việt Nam có thể lựa chọn, áp dụng.
5.2. Áp Dụng vào Tiến Trình Xây Dựng Nhà Nước Pháp Quyền
Luận án bổ sung tư liệu nghiên cứu cho người học, người nghiên cứu về các lĩnh vực luật học, chính trị học, sử học hoặc nghiên cứu về châu Á. luận án có ý nghĩa khoa học thể hiện ở ba (3) khía cạnh: Thứ nhất, hệ thống hóa một số lý thuyết, quan điểm trên thế giới liên quan đến hiến pháp.
VI. Tương Lai Phát Triển Hiến Pháp và Dân Chủ Hóa Đông Á
Nghiên cứu này mở ra hướng tiếp cận mới về sự tương tác giữa hiến pháp và dân chủ hóa ở Đông Á, bổ sung vào các nghiên cứu về hiến pháp và chính trị nói chung, hiến pháp khu vực châu Á nói riêng. Tuy nhiên, cần có thêm các nghiên cứu sâu hơn về vai trò của các yếu tố văn hóa, xã hội và kinh tế trong quá trình này. Đồng thời, cần so sánh kinh nghiệm của Đông Á với các khu vực khác trên thế giới để hiểu rõ hơn về các yếu tố thúc đẩy và cản trở dân chủ hóa.
6.1. Nghiên Cứu Sâu Hơn về Các Yếu Tố Ảnh Hưởng
Luận án có phạm vi so sánh gồm 4 trường hợp (Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và Trung Quốc), rộng hơn hầu hết các nghiên cứu so sánh hiện có liên quan đến hiến pháp, lịch sử lập hiến khu vực Đông Á. Điều này cho thấy cần thiết có nhiều nghiên cứu sâu hơn về vai trò của các yếu tố văn hóa và xã hội trong quá trình này.
6.2. So Sánh Với Các Khu Vực Khác trên Thế Giới
Luận án rút ra một số bài học và một số gợi ý, đề xuất đối với việc hoàn thiện hiến pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền, cũng như cải cách dân chủ tại Việt Nam. Cần so sánh kinh nghiệm của Đông Á với các khu vực khác trên thế giới để hiểu rõ hơn về các yếu tố thúc đẩy và cản trở dân chủ hóa.
