Nghiên cứu nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ

• Người hướng dẫn: Pgs. Vũ Nhâm
• Chuyên ngành: Quản lý rừng, Bảo tồn đa dạng sinh học
• Đề tài: Nghiên cứu đề xuất một số nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ, tỉnh Hà Tĩnh
• Loại tài liệu: Đề tài
• Địa điểm: Hà Tĩnh

• ĐẶT VẤN ĐỀ
• 1. Chương 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
• 1.1. Khái niệm đồng quản lý
• 1.2. Tính pháp lý về quản lý rừng đặc dụng
• 1.3. Đồng quản lý nhằm kết hợp giữa bảo tồn thiên nhiên với phát triển kinh tế - xã hội bền vững
• 1.4. Cơ sở thực tiển
• 1.5. Tình hình nghiên cứu ở ngoài nước
• 1.6. Tình hình nghiên cứu ở trong nước

I. Toàn cảnh giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn Kẻ Gỗ

Khu bảo tồn thiên nhiên (KBT) Kẻ Gỗ là một trong những hệ sinh thái rừng tự nhiên trên địa hình núi thấp quan trọng bậc nhất còn sót lại ở miền Trung Việt Nam. Với giá trị bảo tồn đa dạng sinh học cao, nơi đây là mái nhà của nhiều loài động thực vật quý hiếm, đặc hữu như Gà lôi lam đuôi trắng (Lophura hatinhensis). Tuy nhiên, công tác quản lý bảo tồn theo phương pháp truyền thống từ trên xuống đã bộc lộ nhiều hạn chế, chưa khai thác được sức mạnh tổng hợp của các bên liên quan. Chính vì vậy, giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn Kẻ Gỗ, Hà Tĩnh nổi lên như một hướng đi tất yếu. Đây là phương thức hợp tác quản lý, trong đó quyền hạn, trách nhiệm và lợi ích được chia sẻ một cách công bằng giữa Ban quản lý KBT Kẻ Gỗ, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư và các tổ chức khác. Mô hình này không chỉ nhằm mục tiêu bảo vệ tài nguyên rừng mà còn hướng đến phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm, giải quyết xung đột lợi ích giữa bảo tồn và phát triển. Việc áp dụng thành công phương thức này sẽ tạo ra một mô hình quản lý rừng bền vững, nơi sự tham gia của người dân được coi là yếu tố cốt lõi, góp phần đảm bảo an ninh tài nguyên rừng lâu dài.

1.1. Tầm quan trọng của hệ sinh thái Kẻ Gỗ đối với khu vực

Hệ sinh thái Kẻ Gỗ đóng vai trò vô cùng quan trọng không chỉ về mặt sinh học mà còn cả về kinh tế - xã hội. Đây là lá phổi xanh, là rừng phòng hộ đầu nguồn cho công trình thủy nông Kẻ Gỗ, cung cấp nước tưới cho hàng chục ngàn hecta đất nông nghiệp và nước sinh hoạt cho Thành phố Hà Tĩnh. Với 567 loài thực vật và 364 loài động vật có xương sống đã được ghi nhận, KBT Kẻ Gỗ là một trung tâm bảo tồn đa dạng sinh học của vùng Bắc Trung Bộ. Nơi đây còn là vùng phân bố duy nhất trên thế giới của loài Gà lôi lam đuôi trắng, một loài đặc hữu đang bị đe dọa ở mức toàn cầu. Các giá trị này không chỉ mang tầm quốc gia mà còn có ý nghĩa quốc tế, đòi hỏi một phương thức quản lý hiệu quả để bảo vệ và phát huy bền vững.

1.2. Khái niệm và cơ sở pháp lý của đồng quản lý tài nguyên rừng

Đồng quản lý tài nguyên rừng được hiểu là sự tham gia của hai hay nhiều đối tác vào công tác quản lý, trong đó trách nhiệm và quyền lợi được thống nhất qua thảo luận. Theo Borrini-Feyerabend, đây là sự hợp tác mà các bên liên quan cùng thỏa thuận chia sẻ chức năng quản lý. Tại Việt Nam, cơ sở pháp lý cho mô hình này ngày càng được củng cố qua các văn bản luật như Luật Đa dạng sinh học (2008), Luật Bảo vệ và Phát triển rừng (2004), và Quyết định số 186/2006/QĐ-TTg. Các văn bản này đều nhấn mạnh vai trò của cộng đồng, khuyến khích các tổ chức và cá nhân đầu tư bảo vệ rừng, tạo nền tảng vững chắc để triển khai các giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn Kẻ Gỗ một cách hiệu quả và đúng pháp luật.

II. Phân tích thách thức trong công tác bảo tồn tại KBT Kẻ Gỗ

Mặc dù có nhiều nỗ lực, công tác quản lý và bảo vệ tại KBT Kẻ Gỗ vẫn đối mặt với vô số khó khăn và thách thức. Áp lực từ các hoạt động dân sinh tại vùng đệm Khu bảo tồn Kẻ Gỗ là rất lớn. Đời sống của người dân còn nhiều khó khăn, thu nhập phụ thuộc nhiều vào tài nguyên rừng, dẫn đến tình trạng khai thác lâm sản trái phép và săn bắt động vật hoang dã vẫn âm ỉ diễn ra. Theo báo cáo năm 2008, lực lượng chức năng đã thu giữ 5,8m³ gỗ các loại, 1.000 bẫy thú và nhiều dụng cụ khai thác khác. Một thách thức lớn khác là xung đột tài nguyên giữa mục tiêu bảo tồn dài hạn của nhà nước và nhu cầu kinh tế trước mắt của người dân địa phương. Sự phối hợp giữa Ban quản lý KBT Kẻ Gỗ và các bên liên quan như Chi cục Kiểm lâm Hà Tĩnh, chính quyền địa phương đôi khi còn thiếu chặt chẽ. Hơn nữa, cơ sở hạ tầng còn hạn chế, lực lượng chuyên trách mỏng, trong khi địa bàn quản lý rộng lớn, địa hình phức tạp, gây khó khăn cho công tác tuần tra, kiểm soát.

2.1. Áp lực từ khai thác lâm sản và săn bắt động vật trái phép

Tình trạng khai thác lâm sản trái phép và săn bắt động vật hoang dã là mối đe dọa trực tiếp đến sự toàn vẹn của hệ sinh thái Kẻ Gỗ. Các loài cây gỗ quý như Lim xanh, Gụ lau và các loài động vật trong sách đỏ như Vọoc vá, Gấu ngựa, Hổ đang là mục tiêu của các hoạt động bất hợp pháp này. Dù các lực lượng bảo vệ rừng đã có nhiều nỗ lực, nhưng do địa hình hiểm trở và sự tinh vi của các đối tượng, việc ngăn chặn triệt để vẫn gặp nhiều khó khăn. Vấn đề này không chỉ làm suy giảm tài nguyên mà còn phá vỡ cấu trúc rừng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến nỗ lực bảo tồn đa dạng sinh học lâu dài tại khu bảo tồn.

2.2. Xung đột tài nguyên giữa bảo tồn và sinh kế người dân

Một trong những thách thức cốt lõi là xung đột tài nguyên giữa yêu cầu bảo tồn nghiêm ngặt và nhu cầu sinh kế của cộng đồng. Các khu rừng đặc dụng thường được quy hoạch ở vùng sâu, nơi đời sống người dân phụ thuộc lớn vào rừng. Việc hạn chế tiếp cận tài nguyên rừng mà không có các giải pháp sinh kế thay thế đã vô hình trung gây khó khăn cho người dân. Mâu thuẫn giữa lợi ích quốc gia, lâu dài (bảo tồn) và lợi ích cá nhân, trước mắt (khai thác) nếu không được giải quyết hài hòa sẽ tiếp tục là nguyên nhân sâu xa của các vi phạm, làm suy yếu hiệu quả quản lý và bảo vệ rừng.

III. Nguyên tắc cốt lõi cho mô hình đồng quản lý rừng bền vững

Để triển khai thành công giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn Kẻ Gỗ, cần tuân thủ các nguyên tắc cốt lõi, đảm bảo tính công bằng, hiệu quả và bền vững. Nguyên tắc quan trọng hàng đầu là chia sẻ lợi ích và trách nhiệm một cách minh bạch và công bằng giữa các bên. Lợi ích thu được từ rừng, chẳng hạn như từ chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng (PFES) hay du lịch sinh thái cộng đồng, phải được phân phối hợp lý để khuyến khích cộng đồng tham gia bảo vệ. Nguyên tắc thứ hai là tôn trọng và kết hợp tri thức bản địa với khoa học hiện đại. Kiến thức của người dân địa phương về hệ sinh thái là nguồn tài nguyên quý giá cần được tích hợp vào kế hoạch quản lý. Cuối cùng, việc nâng cao năng lực cộng đồng là yếu tố sống còn. Cần có các chương trình đào tạo, tập huấn để người dân có đủ kỹ năng tham gia vào các hoạt động quản lý, giám sát tài nguyên và phát triển các mô hình kinh tế thay thế, hướng tới giảm nghèo bền vững.

3.1. Cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng và minh bạch

Việc thiết lập một cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng là nền tảng của đồng quản lý. Lợi ích này không chỉ giới hạn ở vật chất mà còn bao gồm cả quyền được tham gia vào quá trình ra quyết định. Các nguồn thu tiềm năng như từ chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng (PFES), khai thác lâm sản ngoài gỗ bền vững, và đặc biệt là du lịch sinh thái cộng đồng cần được xác định. Quy chế phân chia phải được xây dựng dựa trên sự đồng thuận của cộng đồng, đảm bảo những người trực tiếp tham gia bảo vệ rừng được hưởng lợi xứng đáng. Điều này tạo động lực kinh tế trực tiếp, biến người dân từ đối tượng khai thác thành người bảo vệ tài nguyên.

3.2. Đảm bảo sự tham gia thực chất của người dân địa phương

Sự tham gia của người dân phải mang tính thực chất, không chỉ là hình thức. Cộng đồng cần được tham gia ngay từ giai đoạn lập kế hoạch, xác định mục tiêu, xây dựng quy ước bảo vệ rừng cho đến khâu thực hiện và giám sát. Việc trao quyền cho cộng đồng trong việc quản lý một phần diện tích rừng hoặc tham gia các tổ đội tuần tra sẽ nâng cao ý thức trách nhiệm. Các quyết định liên quan trực tiếp đến cuộc sống và sinh kế của họ phải được tham vấn và lấy ý kiến rộng rãi. Chỉ khi người dân cảm thấy họ thực sự là một phần của tiến trình quản lý, họ mới toàn tâm toàn ý cống hiến cho công cuộc bảo tồn.

IV. Hướng dẫn các giải pháp đồng quản lý Kẻ Gỗ hiệu quả

Triển khai giải pháp đồng quản lý Khu bảo tồn Kẻ Gỗ đòi hỏi một lộ trình cụ thể với các hoạt động đồng bộ. Giải pháp trọng tâm là xây dựng và thực hiện các mô hình phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng vùng đệm. Các mô hình này có thể là nông lâm kết hợp, chăn nuôi dưới tán rừng, trồng cây dược liệu hoặc phát triển các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Song song đó, cần đẩy mạnh phát triển du lịch sinh thái cộng đồng, khai thác tiềm năng cảnh quan và văn hóa bản địa để tạo thu nhập, đồng thời nâng cao nhận thức về bảo tồn. Một giải pháp quan trọng khác là tăng cường nâng cao năng lực cộng đồng thông qua các lớp tập huấn về kỹ thuật canh tác, quản lý tài chính, kỹ năng làm du lịch và kiến thức pháp luật về bảo vệ rừng. Cuối cùng, cần thiết lập một cơ chế phối hợp chính thức, có thể là Hội đồng Đồng quản lý, với sự tham gia của đại diện tất cả các bên để đảm bảo thông tin thông suốt và giải quyết kịp thời các vấn đề phát sinh.

4.1. Xây dựng mô hình phát triển sinh kế bền vững thay thế

Để giảm sự phụ thuộc của người dân vào tài nguyên rừng, việc xây dựng các mô hình phát triển sinh kế bền vững là yêu cầu cấp bách. Cần nghiên cứu điều kiện thổ nhưỡng, tập quán canh tác của từng địa phương để đưa vào các loại cây trồng, vật nuôi có giá trị kinh tế cao và phù hợp. Các dự án có thể tập trung vào việc hỗ trợ vốn, kỹ thuật và kết nối thị trường tiêu thụ sản phẩm cho người dân. Các mô hình như trồng rừng gỗ lớn, nuôi ong lấy mật, hay phát triển các sản phẩm đặc sản từ lâm sản ngoài gỗ không chỉ giúp giảm nghèo bền vững mà còn gắn lợi ích kinh tế của người dân với việc duy trì và bảo vệ rừng.

4.2. Phát triển du lịch sinh thái cộng đồng tại vùng đệm

KBT Kẻ Gỗ sở hữu tiềm năng lớn để phát triển du lịch sinh thái cộng đồng. Với cảnh quan hồ Kẻ Gỗ, hệ động thực vật phong phú và các giá trị văn hóa địa phương, đây là điểm đến hấp dẫn. Việc phát triển các tour du lịch đi bộ trong rừng, tham quan tìm hiểu đa dạng sinh học, trải nghiệm cuộc sống bản địa (homestay) sẽ tạo ra nguồn thu nhập trực tiếp cho người dân. Lợi ích thu được từ du lịch sẽ là động lực mạnh mẽ để cộng đồng tham gia bảo vệ cảnh quan, môi trường và các giá trị tự nhiên. Hoạt động này cần được quản lý chặt chẽ để đảm bảo không tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.

4.3. Tăng cường năng lực quản lý cho cộng đồng địa phương

Việc nâng cao năng lực cộng đồng là nền tảng để họ có thể thực hiện tốt vai trò của mình trong mô hình đồng quản lý. Các chương trình tập huấn cần tập trung vào nhiều lĩnh vực: kỹ năng tuần tra, giám sát tài nguyên rừng; kiến thức về pháp luật bảo vệ rừng; kỹ năng tổ chức và quản lý nhóm; kỹ thuật canh tác bền vững và quản trị kinh doanh nhỏ. Khi được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng, cộng đồng sẽ tự tin hơn trong việc thực thi các quy ước đã thống nhất, tham gia hiệu quả vào quá trình ra quyết định và tự quản lý các hoạt động sinh kế của mình, đảm bảo tính bền vững lâu dài của mô hình.

V. Đánh giá vai trò các bên trong đồng quản lý KBT Kẻ Gỗ

Thành công của mô hình đồng quản lý phụ thuộc vào sự phối hợp nhịp nhàng và thực hiện đúng vai trò của các bên liên quan. Ban quản lý KBT Kẻ Gỗ đóng vai trò chủ trì, điều phối, cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và là cầu nối với các cơ quan cấp trên. Chi cục Kiểm lâm Hà Tĩnh và các Hạt Kiểm lâm địa phương có vai trò giám sát, thực thi pháp luật và phối hợp xử lý các vi phạm. Chính quyền địa phương cấp xã, huyện là nhân tố then chốt trong việc huy động cộng đồng, lồng ghép các kế hoạch bảo tồn vào chương trình phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Đặc biệt, cộng đồng dân cư là chủ thể trung tâm, trực tiếp tham gia các hoạt động bảo vệ rừng, giám sát và được hưởng lợi từ tài nguyên. Các tổ chức khoa học, phi chính phủ có thể đóng vai trò tư vấn, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính, giúp nâng cao hiệu quả và tính bền vững của các hoạt động.

5.1. Vai trò điều phối của Ban quản lý và Chi cục Kiểm lâm

Ban quản lý KBT Kẻ Gỗ có vai trò trung tâm trong việc khởi xướng và điều phối tiến trình đồng quản lý. Đơn vị này chịu trách nhiệm xây dựng kế hoạch, tổ chức các cuộc họp tham vấn, soạn thảo các thỏa thuận hợp tác và giám sát việc thực hiện. Trong khi đó, Chi cục Kiểm lâm Hà Tĩnh và các Hạt Kiểm lâm liên quan đảm bảo tính pháp lý cho các hoạt động, hỗ trợ chuyên môn về nghiệp vụ quản lý bảo vệ rừng, và là lực lượng nòng cốt trong việc đấu tranh, ngăn chặn các hành vi khai thác lâm sản trái phép quy mô lớn, vượt quá khả năng xử lý của cộng đồng.

5.2. Vai trò nòng cốt của chính quyền và cộng đồng địa phương

Chính quyền cấp xã là cầu nối trực tiếp giữa cơ quan quản lý và người dân. Họ có vai trò phổ biến chính sách, hòa giải các xung đột tài nguyên ở cơ sở và tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động sinh kế. Cộng đồng dân cư, với sự hiểu biết sâu sắc về địa bàn, là lực lượng tại chỗ hiệu quả nhất trong việc tuần tra, phát hiện sớm các vi phạm. Sự tham gia của người dân thông qua các tổ, đội bảo vệ rừng dựa vào cộng đồng là chìa khóa để đảm bảo an ninh tài nguyên rừng một cách bền vững và ít tốn kém nhất.