Nghiên Cứu Giải Pháp Bảo Tồn và Phát Triển Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Hang Kia - Pà Cò

• Tác giả: Trịnh Xuân Huy
• Người hướng dẫn: TS. Đỗ Thị Xuyến
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản Lý Bảo Vệ Tài Nguyên Rừng
• Đề tài: Giải Pháp Bảo Tồn và Phát Triển Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Hang Kia - Pà Cò
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở một số nước trên thế giới
• 1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở Việt Nam
• 1.3. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu của đề tài
• 2.1.1. Mục tiêu tổng quát
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng nghiên cứu. Nội dung nghiên cứu
• 2.2.1. Đánh giá tính đa dạng về thành phần loài cây thuốc: Điều tra, xây dựng danh lục các loài thực vật có tác dụng làm thuốc, phân tích, đánh giá tính đa dạng các loài cây thuốc. Bộ phận sử dụng, dạng sống, môi trường sống thông qua quá trình nghiên cứu thực địa và kết hợp kinh nghiệm của người dân bản địa.
• 2.2.2. Thực trạng sử dụng cây thuốc và bài thuốc của đồng bào các dân tộc tại khu Bảo tồn thiên nhiên Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình: Sự đa dạng trong việc sử dụng cây thuốc, bộ phận sử dụng, nhóm bệnh chữa trị.
• 2.2.3. Thực trạng khai thác, bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc tại Khu Bảo tồn thiên nhiên Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình.
• 2.2.4. Giải pháp bảo tồn và phát triển các loài cây thuốc và tri thức bản địa tại Khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình.
• 2.3. Phương pháp nghiên cứu
• 2.3.1. Thu thập số liệu, tài liệu
• 2.3.2. Phương pháp phỏng vấn nhanh có sự tham gia của người dân (PRA)
• 2.3.3. Phương pháp điều tra thực địa theo tuyến và theo ô tiêu chuẩn
• 2.3.4. Phương pháp nhân giống vô tính bằng hom (thử nghiệm với Hoàng Đằng Fibraurea tinctoria)
• 2.3.5. Xử lý số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN HANG KIA – PÀ CÒ, TỈNH HOÀ BÌNH
• 3.1. Điều kiện tự nhiên khu vực nghiên cứu
• 3.2. Vị trí địa lý, ranh giới, diện tích. Địa chất, địa hình
• 3.3. Khí hậu, thủy văn
• 3.4. Tài nguyên thiên nhiên
• 3.5. Đặc điểm kinh tế, xã hội
• 3.6. Dân tộc, dân số và lao động
• 3.7. Các hoạt động kinh tế chủ yếu
• 3.8. Văn hóa, y tế, giáo dục
• 3.9. Thực trạng cơ sở hạ tầng
• 3.10. Những tồn tại nổi bật về kinh tế - xã hội
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Đánh giá tính đa dạng về thành phần loài cây thuốc tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.2. Thống kê các loài cây thuốc tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, Tỉnh Hòa Bình
• 4.3. Đa dạng về các bậc phân loại (Ngành, Họ, Chi, Loài) của các loài cây thuốc ở Khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.4. Sự phân bố cây thuốc theo môi trường sống tại khu vực nghiên cứu
• 4.5. Thực trạng sử dụng cây thuốc và bài thuốc của đồng bào các dân tộc tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.6. Thực trạng sử dụng tài nguyên cây thuốc tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.7. Sự đa dạng về tần số sử dụng của các bộ phận
• 4.8. Sự đa dạng về số lượng các bộ phận của từng loài được sử dụng
• 4.9. Các nhóm bệnh được đồng bào các dân tộc ở Khu Bảo tồn thiên nhiên Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình chữa trị bằng cây thuốc
• 4.10. Thực trạng khai thác, bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.11. Vấn đề bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.12. Giải pháp bảo tồn và phát triển các loài cây thuốc và nguồn tri thức bản địa tại khu BTTN Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình
• 4.13. Mối nguy cơ đối với tài nguyên cây thuốc, bài thuốc tại khu vực nghiên cứu
• 4.14. Các giải pháp nhằm bảo tồn và phát triển tài nguyên cây thuốc
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc Hang Kia Pà Cò

Khu bảo tồn thiên nhiên Hang Kia - Pà Cò (HK-PC) là một điểm nóng về đa dạng sinh học, đặc biệt là tài nguyên cây thuốc. Từ xa xưa, các cộng đồng dân tộc thiểu số, chủ yếu là người Mông và người Dao, đã tích lũy được kho tàng kiến thức bản địa phong phú về sử dụng cây thuốc để chữa bệnh. Các bài thuốc gia truyền, kinh nghiệm sử dụng thảo dược được truyền từ đời này sang đời khác, tạo nên một nét văn hóa đặc sắc. Tuy nhiên, áp lực từ khai thác quá mức, chuyển đổi mục đích sử dụng đất và suy thoái môi trường đang đe dọa sự tồn tại của nhiều loài cây thuốc quý tại HK-PC. Do đó, việc nghiên cứu, bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên cây thuốc tại khu vực này là vô cùng cấp thiết. Các nghiên cứu trước đây thường tập trung vào thống kê các loài cây thuốc và công dụng của chúng, nhưng chưa đi sâu vào đánh giá thực trạng khai thác, bảo tồn và đề xuất các giải pháp cụ thể, khả thi.

1.1. Giá trị Y học Cổ truyền của Cây thuốc Hang Kia Pà Cò

Y học cổ truyền (YHCT) đóng vai trò quan trọng trong đời sống của người dân tộc thiểu số tại HK-PC. Các bài thuốc, kinh nghiệm chữa bệnh bằng thảo dược đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Theo nghiên cứu của Trịnh Xuân Huy, năm 2012, nước ta đã ghi nhận gần 4700 loài cây thuốc, và con số này có thể còn lớn hơn. Các loài cây thuốc này không chỉ cung cấp phương pháp chữa bệnh truyền thống mà còn là một phần di sản văn hóa cần được bảo tồn. Nhiều loài cây thuốc có giá trị kinh tế cao, có tiềm năng phát triển thành các sản phẩm dược liệu và thực phẩm chức năng, góp phần cải thiện đời sống của người dân địa phương.

1.2. Các yếu tố tác động đến nguồn Cây thuốc Hang Kia Pà Cò

Nguồn tài nguyên cây thuốc tại HK-PC đang chịu nhiều áp lực từ các hoạt động kinh tế - xã hội. Khai thác quá mức để bán ra thị trường là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm số lượng và chất lượng của cây thuốc. Việc mở rộng diện tích đất nông nghiệp, chuyển đổi rừng tự nhiên sang trồng cây công nghiệp cũng làm mất đi môi trường sống của nhiều loài cây thuốc. Ngoài ra, biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường và du nhập các loài ngoại lai xâm hại cũng góp phần làm suy thoái tài nguyên cây thuốc tại khu vực này.

II. Thách Thức Bảo Tồn Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn Hang Kia

Mặc dù có giá trị to lớn, việc bảo tồn tài nguyên cây thuốc tại HK-PC đang đối mặt với nhiều thách thức. Thiếu hụt thông tin về phân bố, trữ lượng và đặc điểm sinh học của nhiều loài cây thuốc gây khó khăn cho công tác quản lý và bảo tồn. Nhận thức của cộng đồng về giá trị và tầm quan trọng của cây thuốc còn hạn chế, dẫn đến tình trạng khai thác thiếu bền vững. Chính sách và cơ chế quản lý tài nguyên cây thuốc chưa đồng bộ, hiệu quả chưa cao. Bên cạnh đó, sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức khoa học và cộng đồng địa phương trong công tác bảo tồn cây thuốc còn chưa chặt chẽ.

2.1. Khai thác quá mức và Suy giảm số lượng Cây thuốc

Tình trạng khai thác cây thuốc quá mức để đáp ứng nhu cầu thị trường, đặc biệt là các loài có giá trị kinh tế cao như Hoàng Liên Ô rô, Ba Kích, đang diễn ra phổ biến tại HK-PC. Theo kết quả khảo sát của Trịnh Xuân Huy, một số loài cây thuốc quý hiếm đã trở nên khó tìm hơn so với trước đây. Việc khai thác không có quy hoạch, không tuân thủ các quy định về bảo tồn đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng tái sinh và phục hồi của tài nguyên cây thuốc.

2.2. Mất môi trường sống và Chuyển đổi Mục đích Sử dụng Đất

Việc mở rộng diện tích đất nông nghiệp, đặc biệt là trồng ngô và các loại cây ngắn ngày, đã lấn chiếm diện tích rừng tự nhiên, làm mất đi môi trường sống của nhiều loài cây thuốc. Tình trạng phá rừng để lấy gỗ, củi cũng góp phần làm suy thoái tài nguyên cây thuốc. Bên cạnh đó, việc xây dựng các công trình hạ tầng, du lịch cũng gây áp lực lên môi trường sống của cây thuốc.

III. Giải Pháp Bảo Tồn Cây Thuốc Nghiên Cứu và Phát triển

Để bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên cây thuốc tại HK-PC, cần triển khai đồng bộ các giải pháp về nghiên cứu khoa học, quản lý nhà nước, nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển sinh kế bền vững. Cần tăng cường nghiên cứu về đặc điểm sinh học, sinh thái, phân bố, trữ lượng và khả năng tái sinh của các loài cây thuốc quý hiếm. Xây dựng cơ sở dữ liệu về cây thuốc để phục vụ công tác quản lý và bảo tồn. Áp dụng các biện pháp kỹ thuật để nhân giống, trồng và phục hồi các loài cây thuốc bị suy giảm.

3.1. Điều tra đánh giá và Lập danh mục Cây thuốc Ưu tiên

Cần tiến hành điều tra, đánh giá toàn diện về tài nguyên cây thuốc tại HK-PC, xác định các loài cây thuốc quý hiếm, có giá trị kinh tế cao và có nguy cơ tuyệt chủng. Lập danh mục các loài cây thuốc ưu tiên bảo tồn và xây dựng kế hoạch bảo tồn cụ thể cho từng loài. Các kế hoạch bảo tồn cần dựa trên cơ sở khoa học, kết hợp với kinh nghiệm bản địa và sự tham gia của cộng đồng địa phương. Phân tích thành phần hóa học và tác dụng dược lý của các loài cây thuốc để làm cơ sở cho việc phát triển các sản phẩm dược liệu và thực phẩm chức năng.

3.2. Xây dựng Vườn bảo tồn và Khu vực trồng Cây thuốc

Xây dựng các vườn bảo tồn cây thuốc để lưu giữ nguồn gen của các loài cây thuốc quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng. Phát triển các khu vực trồng cây thuốc dưới tán rừng hoặc trên đất nông nghiệp để cung cấp nguồn nguyên liệu bền vững cho các ngành công nghiệp dược liệu và thực phẩm chức năng. Các khu vực trồng cây thuốc cần được quản lý chặt chẽ, đảm bảo tuân thủ các quy trình sản xuất tốt (GAP) và bảo vệ môi trường.

IV. Nâng Cao Nhận Thức Cộng Đồng Về Bảo Tồn Cây Thuốc

Nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị và tầm quan trọng của tài nguyên cây thuốc là một yếu tố then chốt để đảm bảo sự thành công của công tác bảo tồn. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục về bảo tồn cây thuốc thông qua các phương tiện truyền thông, các hoạt động cộng đồng và các chương trình giáo dục tại trường học. Khuyến khích cộng đồng tham gia vào các hoạt động bảo tồn cây thuốc, như trồng rừng, tuần tra bảo vệ rừng và giám sát khai thác cây thuốc.

4.1. Giáo dục cộng đồng và Chia sẻ Kinh nghiệm Bản địa

Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo, diễn đàn để chia sẻ kiến thức về cây thuốc, kỹ thuật trồng và chăm sóc cây thuốc cho cộng đồng địa phương. Khuyến khích các già làng, trưởng bản, những người có kinh nghiệm trong việc sử dụng cây thuốc truyền đạt kiến thức cho thế hệ trẻ. Tạo điều kiện để cộng đồng tham gia vào quá trình ra quyết định liên quan đến quản lý và bảo tồn tài nguyên cây thuốc.

4.2. Phát triển Du lịch sinh thái gắn với Cây Thuốc Hang Kia

Phát triển du lịch sinh thái gắn với cây thuốc để tạo nguồn thu nhập cho cộng đồng và nâng cao ý thức bảo tồn. Tổ chức các tour du lịch khám phá cây thuốc, giới thiệu về công dụng và cách sử dụng cây thuốc cho du khách. Xây dựng các mô hình homestay gắn với cây thuốc, nơi du khách có thể trải nghiệm cuộc sống và văn hóa của người dân địa phương, học hỏi về cây thuốc và tham gia vào các hoạt động bảo tồn.

V. Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Gắn Với Cây Thuốc Hòa Bình

Để giảm áp lực khai thác cây thuốc từ tự nhiên, cần phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương. Khuyến khích người dân tham gia vào các hoạt động trồng và chế biến cây thuốc, tạo ra các sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Hỗ trợ người dân tiếp cận thị trường, xây dựng thương hiệu và quảng bá các sản phẩm cây thuốc. Tạo điều kiện để người dân tham gia vào các hoạt động du lịch sinh thái gắn với cây thuốc.

5.1. Hỗ trợ phát triển Sản phẩm Cây Thuốc Địa phương

Hỗ trợ người dân trong việc thu hái, sơ chế, chế biến cây thuốc theo quy trình đảm bảo chất lượng. Xây dựng các cơ sở chế biến cây thuốc tại địa phương, tạo ra các sản phẩm như trà thảo dược, tinh dầu, cao thuốc, viên nang. Hỗ trợ người dân trong việc thiết kế bao bì, nhãn mác sản phẩm và đăng ký thương hiệu. Kết nối người dân với các doanh nghiệp dược liệu, các nhà phân phối để tiêu thụ sản phẩm.

5.2. Đa dạng hóa Nguồn thu nhập và Tạo việc làm cho người dân

Khuyến khích người dân phát triển các mô hình kinh tế kết hợp, như trồng cây thuốc dưới tán rừng, nuôi ong lấy mật, trồng rau sạch. Hỗ trợ người dân vay vốn, tiếp cận các nguồn tín dụng ưu đãi để phát triển sản xuất. Đào tạo nghề cho người dân về trồng trọt, chế biến cây thuốc, du lịch sinh thái. Tạo việc làm cho người dân trong các hoạt động bảo tồn rừng, quản lý tài nguyên cây thuốc.

VI. Kết Luận Tương Lai Của Cây Thuốc Hang Kia Pà Cò

Bảo tồn và phát triển tài nguyên cây thuốc tại HK-PC là một nhiệm vụ quan trọng, đòi hỏi sự chung tay góp sức của các cấp, các ngành và cộng đồng địa phương. Việc triển khai đồng bộ các giải pháp về nghiên cứu khoa học, quản lý nhà nước, nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển sinh kế bền vững sẽ góp phần bảo vệ nguồn gen quý giá của cây thuốc, phát huy giá trị văn hóa truyền thống và cải thiện đời sống của người dân. Trong tương lai, HK-PC có thể trở thành một trung tâm bảo tồn cây thuốc quan trọng của Việt Nam, một điểm đến du lịch sinh thái hấp dẫn và một mô hình phát triển kinh tế bền vững gắn với tài nguyên thiên nhiên.

6.1. Ưu tiên Đầu tư và Phân bổ Nguồn lực cho Bảo tồn

Tăng cường đầu tư cho công tác nghiên cứu, điều tra, đánh giá tài nguyên cây thuốc. Ưu tiên phân bổ nguồn lực cho các hoạt động bảo tồn, phục hồi các loài cây thuốc quý hiếm. Xây dựng cơ chế tài chính bền vững cho công tác bảo tồn, huy động sự tham gia của các doanh nghiệp, tổ chức xã hội và cộng đồng vào việc đóng góp nguồn lực.

6.2. Hoàn thiện Chính sách và Tăng cường hợp tác quốc tế

Rà soát, sửa đổi, bổ sung các chính sách, quy định pháp luật liên quan đến quản lý và bảo tồn tài nguyên cây thuốc. Tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo tồn đa dạng sinh học, chia sẻ kinh nghiệm và trao đổi công nghệ về bảo tồn cây thuốc. Thu hút các nguồn tài trợ quốc tế cho các dự án bảo tồn cây thuốc tại HK-PC.

Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Hang Kia – Pà Cò, tỉnh Hòa Bình, với diện tích khoảng 6.462,2 ha, là một trong những vùng có hệ thực vật phong phú và đa dạng, đặc biệt là nguồn tài nguyên cây thuốc quý giá. Qua điều tra thực địa và khảo sát, tổng số loài cây thuốc được ghi nhận tại đây lên tới 508 loài, thuộc 131 họ và 5 ngành thực vật bậc cao có mạch. Tuy nhiên, tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn đang đứng trước nguy cơ suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức và tác động của các hoạt động kinh tế xã hội. Nghiên cứu nhằm mục tiêu đánh giá tính đa dạng, thực trạng sử dụng và phát triển tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này. Thời gian nghiên cứu từ tháng 9/2012 đến tháng 3/2013, tập trung tại các xã Hang Kia, Pà Cò, Tân Sơn, Cun Pheo và Bao La. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần bảo tồn đa dạng sinh học mà còn bảo vệ tri thức bản địa quý báu của các dân tộc thiểu số, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua việc khai thác hợp lý nguồn dược liệu tự nhiên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học, quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, kết hợp với thực vật dân tộc học và y học cổ truyền. Mô hình nghiên cứu tập trung vào ba khái niệm chính: (1) Đa dạng loài cây thuốc và phân bố sinh thái; (2) Thực trạng sử dụng và khai thác tài nguyên cây thuốc của cộng đồng dân tộc thiểu số; (3) Giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên cây thuốc dựa trên sự kết hợp giữa khoa học hiện đại và tri thức bản địa. Các khái niệm về dạng sống thực vật, bộ phận sử dụng làm thuốc, nhóm bệnh chữa trị và mức độ đe dọa của các loài cây thuốc cũng được áp dụng để phân tích sâu sắc hơn.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thu thập thực địa, phỏng vấn người dân bản địa, cán bộ quản lý khu bảo tồn, cùng các tài liệu khoa học, báo cáo và luận văn liên quan. Phương pháp chọn mẫu là điều tra thực địa theo tuyến và ô tiêu chuẩn, đảm bảo đại diện cho các sinh cảnh đặc trưng trong khu bảo tồn. Cỡ mẫu gồm 508 loài cây thuốc được thu thập và xác định tên khoa học. Phương pháp phỏng vấn nhanh có sự tham gia của người dân (PRA) được sử dụng để thu thập thông tin về cách sử dụng cây thuốc và bài thuốc truyền thống. Thử nghiệm nhân giống vô tính bằng hom được tiến hành với loài Hoàng đằng (Fibraurea tinctoria) nhằm đánh giá khả năng phát triển nguồn dược liệu. Xử lý số liệu sử dụng phương pháp chuyên gia và phân tích thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm các nhóm loài, dạng sống, bộ phận sử dụng và nhóm bệnh chữa trị. Timeline nghiên cứu kéo dài gần 7 tháng, từ tháng 9/2012 đến tháng 3/2013.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng loài cây thuốc: Tổng cộng 508 loài cây thuốc thuộc 131 họ và 5 ngành thực vật được ghi nhận, trong đó ngành Hạt kín chiếm ưu thế với 482 loài (94,88%). Lớp Hai lá mầm chiếm 85,68% số loài ngành Hạt kín. So với diện tích chỉ chiếm 0,19% diện tích cả nước, khu bảo tồn chiếm tới 17,3% tổng số taxon cây thuốc của Việt Nam, cho thấy sự đa dạng sinh học rất cao.

2. Phân bố dạng sống và môi trường sống: Các dạng sống chủ yếu là cây gỗ, cây bụi và cây thảo, phân bố đa dạng trong các môi trường sống từ rừng núi đá vôi đến rừng đất đỏ bazan. Bộ phận sử dụng phổ biến nhất là lá (chiếm khoảng 40%), tiếp theo là thân, rễ và quả.

3. Thực trạng sử dụng và khai thác: Đồng bào các dân tộc Mường, H’Mông, Thái và Dao sử dụng cây thuốc trong chữa trị hơn 13 nhóm bệnh khác nhau, trong đó nhóm bệnh về tiêu hóa và hô hấp chiếm tỷ lệ cao nhất (khoảng 30-35%). Việc khai thác cây thuốc chủ yếu dựa vào thu hái tự nhiên, chưa có quy trình nhân giống và trồng trọt bài bản, dẫn đến nguy cơ suy giảm nguồn gen.

4. Loài cây thuốc quý hiếm và nguy cơ đe dọa: Có 22 loài cây thuốc quý hiếm cần bảo vệ nghiêm ngặt, chiếm 4,13% tổng số loài. Một số loài như Ba gạc (Rauvolfia verticillata), Hoàng đằng (Fibraurea tinctoria), Thạch hộc (Dendrobium nobile) đang bị khai thác quá mức và có nguy cơ tuyệt chủng cục bộ.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng sinh học cao của cây thuốc tại khu bảo tồn phản ánh điều kiện tự nhiên thuận lợi và sự phong phú của tri thức bản địa trong việc sử dụng dược liệu. Tuy nhiên, việc khai thác chủ yếu theo phương thức truyền thống, thiếu kiểm soát và nhân giống đã làm giảm nguồn tài nguyên quý giá này. So sánh với các nghiên cứu ở các khu bảo tồn khác cho thấy Hang Kia – Pà Cò có tỷ lệ loài cây thuốc quý hiếm cao hơn, đòi hỏi các biện pháp bảo tồn cấp thiết. Biểu đồ phân bố các taxon theo ngành và dạng sống, bảng thống kê các loài quý hiếm sẽ minh họa rõ nét hơn về sự đa dạng và mức độ đe dọa. Kết quả cũng cho thấy sự cần thiết phải kết hợp giữa bảo tồn sinh học và phát triển kinh tế cộng đồng, nhằm duy trì nguồn gen và tri thức bản địa.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng chương trình nhân giống và trồng trọt cây thuốc quý: Áp dụng kỹ thuật nhân giống vô tính và chọn lọc giống ưu việt, tập trung vào các loài quý hiếm như Hoàng đằng, Ba gạc. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật.

2. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo tồn tài nguyên cây thuốc: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo cho người dân và cán bộ quản lý về khai thác bền vững và bảo vệ nguồn gen. Mục tiêu giảm khai thác tự nhiên không kiểm soát trong vòng 2 năm.

3. Phát triển mô hình kinh tế sinh thái dựa trên cây thuốc: Khuyến khích trồng cây thuốc trong vườn nhà, kết hợp phát triển du lịch sinh thái và y học cổ truyền, nhằm tăng thu nhập cho người dân và giảm áp lực lên rừng tự nhiên. Thực hiện trong 5 năm với sự hỗ trợ của các dự án phát triển nông thôn.

4. Xây dựng hệ thống quản lý và giám sát tài nguyên cây thuốc: Thiết lập cơ sở dữ liệu, bản đồ phân bố cây thuốc, phối hợp với các cơ quan chức năng để kiểm soát khai thác và buôn bán. Thời gian triển khai 2 năm, do Ban quản lý khu bảo tồn chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý tài nguyên rừng và khu bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên cây thuốc, đồng thời quản lý khai thác hợp lý.

2. Nhà nghiên cứu và học viên ngành khoa học lâm nghiệp, dược liệu và y học cổ truyền: Tham khảo dữ liệu đa dạng sinh học, phương pháp điều tra thực địa và phân tích tài nguyên cây thuốc, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu.

3. Cộng đồng dân tộc thiểu số và các tổ chức phát triển cộng đồng: Áp dụng các giải pháp bảo tồn và phát triển cây thuốc, nâng cao nhận thức và cải thiện sinh kế dựa trên nguồn tài nguyên bản địa.

4. Các doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực dược liệu và y học cổ truyền: Khai thác tiềm năng nguồn dược liệu quý hiếm, phát triển sản phẩm từ cây thuốc theo hướng bền vững và có trách nhiệm với môi trường.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao tài nguyên cây thuốc ở Hang Kia – Pà Cò lại đa dạng như vậy?
   Do điều kiện tự nhiên đa dạng về địa hình, khí hậu và đất đai, cùng với sự phong phú của tri thức bản địa trong việc sử dụng cây thuốc, khu bảo tồn có hệ thực vật phong phú với 508 loài cây thuốc thuộc nhiều họ và ngành khác nhau.

2. Nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm tài nguyên cây thuốc là gì?
   Khai thác quá mức, thiếu kiểm soát và chưa có quy trình nhân giống, trồng trọt bài bản là nguyên nhân chính. Ngoài ra, các hoạt động kinh tế xã hội và biến đổi môi trường cũng góp phần làm giảm số lượng và chất lượng cây thuốc.

3. Các nhóm bệnh nào được chữa trị phổ biến nhất bằng cây thuốc tại khu bảo tồn?
   Nhóm bệnh về tiêu hóa và hô hấp chiếm tỷ lệ cao nhất, khoảng 30-35%, tiếp theo là các nhóm bệnh ngoài da, đau nhức và bệnh về tiết niệu – gan thận.

4. Giải pháp bảo tồn nào được đề xuất hiệu quả nhất?
   Xây dựng chương trình nhân giống và trồng trọt cây thuốc quý, kết hợp tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển mô hình kinh tế sinh thái dựa trên cây thuốc được đánh giá là giải pháp hiệu quả và bền vững.

5. Làm thế nào để kết hợp tri thức bản địa với khoa học hiện đại trong bảo tồn cây thuốc?
   Việc ghi nhận, bảo tồn và phát huy tri thức bản địa thông qua phỏng vấn, thu thập bài thuốc truyền thống kết hợp với nghiên cứu khoa học về nhân giống, dược tính và phát triển sản phẩm sẽ tạo ra sự kết hợp hài hòa, nâng cao hiệu quả bảo tồn và sử dụng cây thuốc.

Kết luận

• Khu bảo tồn thiên nhiên Hang Kia – Pà Cò có hệ thống cây thuốc đa dạng với 508 loài thuộc 131 họ, chiếm 17,3% tổng số taxon cây thuốc của Việt Nam dù diện tích chỉ chiếm 0,19% cả nước.
• Nguồn tài nguyên cây thuốc đang bị đe dọa nghiêm trọng do khai thác quá mức và thiếu các biện pháp bảo tồn hiệu quả.
• Có 22 loài cây thuốc quý hiếm cần được bảo vệ nghiêm ngặt nhằm duy trì nguồn gen quý giá.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn bao gồm nhân giống, trồng trọt, tuyên truyền cộng đồng và phát triển kinh tế sinh thái dựa trên cây thuốc.
• Nghiên cứu đặt nền tảng cho các bước tiếp theo trong quản lý tài nguyên cây thuốc, đồng thời kêu gọi sự phối hợp của các bên liên quan để bảo vệ và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát triển tài nguyên cây thuốc tại Hang Kia – Pà Cò sẽ góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế địa phương bền vững.