Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc chuyển hướng từ dạy học định hướng nội dung sang phát triển năng lực người học đã trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018, thơ Đường được đưa vào nội dung dạy học lớp 10 với mục tiêu không chỉ truyền tải kiến thức mà còn phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học cho học sinh. Tuy nhiên, thơ Đường với đặc trưng ngôn ngữ hàm súc, nhiều điển tích, điển cố và khoảng cách văn hóa lớn giữa thời đại thơ sáng tác và học sinh hiện nay đã tạo ra nhiều thách thức trong việc tiếp cận và giảng dạy.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học thơ Đường cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học và giúp học sinh phát triển toàn diện các năng lực chung và năng lực đặc thù trong môn Ngữ văn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai tác phẩm tiêu biểu là “Thu hứng” của Đỗ Phủ và “Tì bà hành” của Bạch Cư Dị, khảo sát thực trạng tại một số trường THPT ở Bắc Ninh và Hà Nội, đồng thời thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Lương Tài – Bắc Ninh.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học thơ Đường, giúp giáo viên có hướng dẫn cụ thể để phát triển năng lực cho học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn trong nhà trường phổ thông. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết dạy học phát triển năng lực và lý thuyết thi pháp học thơ Đường. Lý thuyết dạy học phát triển năng lực nhấn mạnh việc hình thành và phát triển các năng lực chung như năng lực giao tiếp, tự chủ, giải quyết vấn đề và năng lực đặc thù như năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học. Lý thuyết này được vận dụng để xác định mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học phù hợp nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.

Lý thuyết thi pháp học thơ Đường cung cấp cơ sở để phân tích đặc trưng nghệ thuật của thơ Đường, bao gồm các khái niệm về thể loại (thất ngôn, ngũ ngôn, luật thi, tuyệt cú), thi pháp (niêm, luật, đối), hình tượng con người (con người vũ trụ và con người xã hội), không gian và thời gian nghệ thuật. Các khái niệm này giúp giáo viên và học sinh hiểu sâu sắc về nội dung và hình thức của tác phẩm, từ đó phát triển năng lực phân tích, đánh giá văn học.

Ba khái niệm chính được tập trung nghiên cứu là: năng lực phát triển trong dạy học Ngữ văn, đặc trưng thi pháp thơ Đường, và phương pháp dạy học tích cực theo định hướng phát triển năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm tài liệu lý luận về dạy học phát triển năng lực, thi pháp thơ Đường, chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn 2018, cùng kết quả khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT. Cỡ mẫu khảo sát gồm 33 giáo viên và 298 học sinh lớp 10 tại các trường THPT ở Bắc Ninh và Hà Nội.

Phương pháp phân tích dữ liệu kết hợp định lượng và định tính được sử dụng. Phân tích định lượng dựa trên số liệu khảo sát, điểm kiểm tra, biểu đồ phổ điểm nhằm đánh giá hiệu quả dạy học và mức độ phát triển năng lực của học sinh. Phân tích định tính dựa trên quan sát giờ dạy, phỏng vấn giáo viên, thu thập ý kiến chuyên gia để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp tổ chức dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học thơ Đường hiện nay: 100% giáo viên khảo sát nhận thức đúng đắn về vai trò của dạy học phát triển năng lực trong môn Ngữ văn. Tuy nhiên, chỉ khoảng 54.5% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp vấn đáp, còn các phương pháp hiện đại như thảo luận nhóm, nêu và giải quyết vấn đề ít được áp dụng. Thời lượng dạy thơ Đường chỉ chiếm khoảng 2.9% tổng số tiết văn học nước ngoài trong chương trình lớp 10, tương đương 1 tiết học, gây khó khăn cho việc phát triển năng lực toàn diện.

  2. Khó khăn của học sinh khi tiếp cận thơ Đường: Khoảng 53% học sinh cảm thấy học thơ Đường “bình thường”, chỉ 18% thích thú, nguyên nhân chính là ngôn ngữ thơ khó hiểu, nhiều điển tích, điển cố, khoảng cách văn hóa và tâm lý ngại học môn Văn. Chỉ 14.4% học sinh thường xuyên tìm hiểu nghĩa các từ Hán Việt trong bài, cho thấy sự thiếu hụt về chuẩn bị kiến thức nền tảng.

  3. Mức độ tham gia và phát triển năng lực của học sinh: Khoảng 29.2% học sinh thường xuyên tích cực tham gia các hoạt động học tập, 40.9% thỉnh thoảng tham gia, còn lại ít hoặc không tham gia. Kỹ năng viết và nói của học sinh còn hạn chế, chưa chủ động tìm kiếm thông tin và chưa mạnh dạn thể hiện quan điểm cá nhân trong lớp.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: So sánh điểm trung bình giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng cho thấy lớp thực nghiệm có mức tăng điểm đáng kể sau khi áp dụng các biện pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, với mức chênh lệch điểm trung bình khoảng 15-20%. Biểu đồ phổ điểm kiểm tra các bài thơ “Thu hứng” và “Tì bà hành” cho thấy sự phân bố điểm của lớp thực nghiệm tập trung ở mức cao hơn so với lớp đối chứng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trong dạy học thơ Đường hiện nay chủ yếu do thời lượng dạy học hạn chế, giáo viên chưa được bồi dưỡng đầy đủ về phương pháp dạy học phát triển năng lực, và học sinh thiếu nền tảng kiến thức văn hóa, ngôn ngữ cổ điển. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả khảo sát cho thấy sự đồng thuận về tầm quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học, nhưng thực tế áp dụng còn nhiều hạn chế.

Việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực, tổ chức hoạt động nhóm, sử dụng phương tiện đa phương tiện và kết hợp đánh giá quá trình đã góp phần nâng cao sự chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực ngôn ngữ, văn học của học sinh. Kết quả thực nghiệm khẳng định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các bảng so sánh điểm số, biểu đồ phân bố điểm kiểm tra, biểu đồ khảo sát mức độ tham gia của học sinh và biểu đồ đánh giá cảm nhận của học sinh về thơ Đường, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn thường xuyên về phương pháp dạy học phát triển năng lực, đặc biệt là kỹ thuật dạy học tích cực, sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học thơ Đường. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng, chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Mở rộng thời lượng dạy học thơ Đường: Đề xuất Bộ Giáo dục và Đào tạo xem xét tăng số tiết dạy thơ Đường trong chương trình Ngữ văn lớp 10 từ 1 tiết lên ít nhất 2-3 tiết để đảm bảo đủ thời gian phát triển năng lực cho học sinh.

  3. Phát triển tài liệu và phương tiện dạy học đa dạng: Xây dựng và cung cấp các tài liệu bổ trợ, video minh họa, hình ảnh, âm nhạc liên quan đến thơ Đường nhằm giúp học sinh dễ tiếp cận và hứng thú hơn. Thời gian thực hiện: 1 năm, chủ thể thực hiện là các nhà xuất bản và trung tâm phát triển giáo dục.

  4. Tổ chức các hoạt động học tập tương tác, trải nghiệm: Khuyến khích giáo viên áp dụng các hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, trò chơi ngôn ngữ, trải nghiệm sáng tạo để phát triển năng lực giao tiếp, tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh. Chủ thể thực hiện là giáo viên và nhà trường, áp dụng ngay trong các năm học tiếp theo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn Trung học phổ thông: Nhận được hướng dẫn cụ thể về tổ chức dạy học thơ Đường theo định hướng phát triển năng lực, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy và nâng cao hiệu quả giờ học.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ bồi dưỡng chuyên môn: Có cơ sở khoa học để xây dựng chương trình tập huấn, chính sách phát triển giáo dục Ngữ văn theo hướng năng lực, đồng thời điều chỉnh thời lượng và nội dung dạy học phù hợp.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ về thi pháp thơ Đường, phương pháp dạy học tích cực và thực tiễn đổi mới giáo dục phổ thông.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về mối quan hệ giữa đặc trưng thi pháp thơ Đường và phát triển năng lực học sinh, mở ra hướng nghiên cứu tiếp theo về dạy học văn học cổ điển.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao thơ Đường lại khó tiếp cận với học sinh hiện nay?
    Thơ Đường sử dụng ngôn ngữ cổ, nhiều điển tích, điển cố và có khoảng cách văn hóa lớn so với học sinh hiện đại. Điều này khiến học sinh khó hiểu và cảm nhận sâu sắc nội dung, hình thức của tác phẩm.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả nhất để phát triển năng lực khi dạy thơ Đường?
    Phương pháp dạy học tích cực như vấn đáp, thảo luận nhóm, đóng vai, sử dụng sơ đồ tư duy và phương tiện đa phương tiện giúp học sinh chủ động chiếm lĩnh tri thức, phát triển kỹ năng phân tích, đánh giá và sáng tạo.

  3. Làm thế nào để giáo viên khắc phục khó khăn khi dạy thơ Đường?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên môn về thi pháp thơ Đường và phương pháp dạy học phát triển năng lực, đồng thời chuẩn bị kỹ lưỡng tài liệu, sử dụng đa dạng phương tiện và tổ chức các hoạt động học tập tương tác.

  4. Học sinh cần chuẩn bị gì để học tốt thơ Đường?
    Học sinh nên tìm hiểu kỹ về tác giả, hoàn cảnh sáng tác, thể loại thơ, nghĩa các từ Hán Việt và các điển tích, đồng thời luyện đọc diễn cảm và tham gia tích cực các hoạt động học tập trên lớp.

  5. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy hiệu quả của biện pháp dạy học như thế nào?
    Kết quả cho thấy lớp thực nghiệm có mức tăng điểm trung bình khoảng 15-20% so với lớp đối chứng, học sinh tích cực hơn trong việc tham gia hoạt động học tập và phát triển kỹ năng ngôn ngữ, văn học.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học thơ Đường theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 10, tập trung vào hai tác phẩm tiêu biểu.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy giáo viên nhận thức đúng về vai trò phát triển năng lực nhưng còn hạn chế trong áp dụng phương pháp dạy học tích cực; học sinh gặp khó khăn trong tiếp cận và chưa chủ động trong học tập.
  • Các biện pháp tổ chức dạy học thơ Đường theo định hướng phát triển năng lực được đề xuất và thực nghiệm thành công, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực học sinh.
  • Đề xuất tăng cường bồi dưỡng giáo viên, mở rộng thời lượng dạy học, phát triển tài liệu và tổ chức hoạt động học tập tương tác nhằm nâng cao chất lượng dạy học thơ Đường.
  • Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho giáo viên, nhà quản lý, sinh viên sư phạm và các nhà nghiên cứu, đồng thời mở hướng nghiên cứu tiếp theo về đổi mới dạy học văn học cổ điển trong giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở giáo dục và nhà quản lý cần triển khai các khuyến nghị của luận văn để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, đặc biệt là dạy học thơ Đường, góp phần phát triển năng lực toàn diện cho học sinh.