Đánh giá tác động kinh tế, xã hội và môi trường của dự án trồng 5 triệu ha rừng ở Lạng Sơn

• Tác giả: Trần Thị Hồng Vân
• Người hướng dẫn: TS. Lê Minh Chính
• Trường học: Đại học Lâm nghiệp Việt Nam
• Chuyên ngành: Kinh tế Nông nghiệp
• Đề tài: Đánh giá tác động về mặt kinh tế, xã hội và môi trường của Dự án trồng mới 5 triệu ha rừng trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn
• Loại tài liệu: Luận văn tốt nghiệp
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• ĐẶT VẤN ĐỀ
• 1. Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG DỰ ÁN
• 1.1. Cơ sở lý luận về Dự án
• 1.1.1. Khái niệm chung về Dự án
• 1.1.2. Đặc điểm của Dự án
• 1.1.3. Phân loại dự án
• 1.2. Cơ sở lý luận về đánh giá tác động dự án
• 1.2.1. Khái niệm về đánh giá tác động dự án
• 1.2.2. Phương pháp đánh giá tác động Dự án
• 1.2.3. Nội dung đánh giá tác động Dự án
• 1.2.4. Các chỉ tiêu đánh giá tác động Dự án
• 1.3. Tình hình nghiên cứu, giải quyết vấn đề nghiên cứu về đánh giá tác động dự án
• 1.3.1. Trên thế giới
• 1.3.2. Tại Việt Nam
• 2. Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Đặc điểm cơ bản của tỉnh Lạng Sơn
• 2.1.1. Các đặc điểm tự nhiên
• 2.1.2. Các đặc điểm kinh tế - xã hội
• 2.1.3. Đánh giá chung về điều kiện kinh tế - xã hội tạo điều kiện để triển khai thực hiện các Dự án lâm nghiệp
• 2.2. Phương pháp nghiên cứu
• 2.2.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu, khảo sát
• 2.2.2. Phương pháp thu thập số liệu, tài liệu
• 2.2.3. Phương pháp xử lý số liệu
• 2.2.4. Hệ thống chỉ tiêu sử dụng trong nghiên cứu đề tài
• 3. Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Phân tích đánh giá, nhận xét tình hình sản xuất lâm nghiệp giai đoạn trước khi triển khai thực hiện Dự án trồng mới 5 triệu ha rừng trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn
• 3.1.1. Chương trình 327
• 3.1.2. Dự án Việt Đức KFW
• 3.2. Khái quát kết quả thực hiện Dự án 661 tại Lạng Sơn
• 3.2.1. Giới thiệu chung về Dự án 661 tại Lạng Sơn
• 3.2.2. Kết quả thực hiện Dự án 661 tại Lạng Sơn
• 3.3. Đánh giá tính thích hợp, kết quả và hiệu quả của Dự án
• 3.4. Đánh giá tác động Dự án 661 tại tỉnh Lạng Sơn
• 3.4.1. Tác động đến mặt kinh tế
• 3.4.2. Tác động đến mặt xã hội
• 3.4.3. Tác động đến mặt môi trường
• 3.4.4. Đánh giá tác động tổng hợp về kinh tế, xã hội và môi trường của Dự án 661 trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn
• 3.4.5. Một số tác động tiêu cực của Dự án 661 trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn
• 3.5. Phân tích những thành công, tồn tại của Dự án
• 3.5.1. Những thành công
• 3.5.2. Những mặt còn hạn chế
• 3.6. Đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy thành quả của Dự án 661, và rút ra bài học kinh nghiệm cho việc triển khai thực hiện các dự án lâm nghiệp khác tại địa phương
• 3.6.1. Bài học kinh nghiệm
• 3.6.2. Đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy thành quả của Dự án 661, và triển khai thực hiện các dự án lâm nghiệp khác tại địa phương
• KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

Tóm tắt

I. Khám phá Dự án 5 triệu ha rừng Lạng Sơn Tổng quan và Mục tiêu

Dự án trồng mới 5 triệu ha rừng, hay còn được biết đến với tên gọi Chương trình 661 tại Lạng Sơn, là một sáng kiến chiến lược quốc gia được triển khai nhằm giải quyết các vấn đề cấp bách về suy thoái tài nguyên rừng và phát triển kinh tế-xã hội miền núi. Ra đời theo Quyết định số 661/QĐ-TTg ngày 29 tháng 7 năm 1998, dự án này kế thừa và phát triển các mục tiêu của Chương trình 327 trước đó. Tại Lạng Sơn, một tỉnh miền núi biên giới với hơn 77% diện tích là đất lâm nghiệp, dự án mang một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Mục tiêu cốt lõi của dự án không chỉ dừng lại ở việc phủ xanh đất trống, đồi núi trọc mà còn hướng đến việc tái cấu trúc ngành lâm nghiệp, tạo ra sự phát triển bền vững. Cụ thể, các mục tiêu chính bao gồm: nâng độ che phủ rừng tỉnh Lạng Sơn lên trên 40%, bảo vệ vốn rừng hiện có, phát huy chức năng phòng hộ và bảo vệ môi trường sinh thái. Bên cạnh đó, dự án còn đặt mục tiêu tạo ra vùng nguyên liệu ổn định, gắn kết với công nghiệp chế biến lâm sản, qua đó tạo thêm việc làm, tăng thu nhập cho người dân. Điều này trực tiếp góp phần vào chủ trương xóa đói giảm nghèo từ lâm nghiệp, ổn định đời sống và an ninh quốc phòng tại vùng biên giới. Việc đánh giá tác động dự án 5 triệu ha rừng tại Lạng Sơn một cách toàn diện sẽ cung cấp những bằng chứng khoa học xác thực về hiệu quả và bài học kinh nghiệm cho các chính sách phát triển trong tương lai.

1.1. Bối cảnh ra đời của Chương trình 661 tại Lạng Sơn

Trước năm 1998, tình trạng suy giảm tài nguyên rừng tại Lạng Sơn diễn ra nghiêm trọng. Các nguyên nhân chính bao gồm sức ép dân số, tập quán du canh du cư, khai thác gỗ trái phép và cháy rừng. Độ che phủ rừng của tỉnh ở mức thấp, gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực như xói mòn đất, lũ lụt và hạn hán, ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất và đời sống. Chương trình 661 tại Lạng Sơn được triển khai như một giải pháp cấp bách và chiến lược. Mục tiêu không chỉ là phục hồi hệ sinh thái mà còn là thay đổi phương thức sản xuất, gắn kết người dân với rừng thông qua chính sách giao đất giao rừng. Chương trình được kỳ vọng sẽ tạo ra một bước ngoặt trong công tác bảo vệ và phát triển rừng Lạng Sơn.

1.2. Các mục tiêu cụ thể của dự án trồng rừng tại địa phương

Dự án đặt ra ba nhóm mục tiêu chính. Về môi trường, mục tiêu là tăng nhanh độ che phủ rừng, bảo vệ đa dạng sinh học Lạng Sơn, giảm thiểu thiên tai và cải thiện môi trường sinh thái. Về kinh tế, dự án hướng tới việc hình thành các vùng rừng sản xuất tập trung, cung cấp nguyên liệu cho công nghiệp chế biến, từ đó nâng cao giá trị gia tăng của ngành lâm nghiệp. Về xã hội, mục tiêu quan trọng nhất là tạo việc làm, cải thiện sinh kế người dân trồng rừng. Dự án cũng nhắm đến việc nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò của rừng và ổn định dân cư, góp phần đảm bảo an ninh quốc phòng.

II. Phân tích tác động kinh tế từ dự án 5 triệu ha rừng Lạng Sơn

Một trong những kết quả rõ nét nhất của dự án 5 triệu ha rừng là những chuyển biến tích cực về mặt kinh tế. Việc đầu tư vào trồng, khoanh nuôi và bảo vệ rừng đã tạo ra một lượng lớn công việc cho lao động địa phương, đặc biệt là tại các vùng sâu, vùng xa. Điều này không chỉ mang lại nguồn thu nhập trực tiếp mà còn góp phần chuyển dịch cơ cấu lao động nông thôn. Tác động kinh tế xã hội dự án trồng rừng được thể hiện qua sự thay đổi trong cơ cấu thu nhập của các hộ gia đình tham gia. Theo tài liệu nghiên cứu, tỷ trọng thu nhập từ các hoạt động lâm nghiệp đã tăng lên đáng kể, giúp người dân giảm phụ thuộc vào nông nghiệp độc canh, vốn tiềm ẩn nhiều rủi ro. Các sản phẩm từ rừng trồng như gỗ, keo, hồi, quế... đã trở thành nguồn hàng hóa quan trọng, thúc đẩy kinh tế địa phương. Hơn nữa, việc hình thành các vùng nguyên liệu đã tạo tiền đề cho sự phát triển của các cơ sở chế biến lâm sản, dù quy mô còn nhỏ lẻ. Điều này mở ra hướng đi cho phát triển lâm nghiệp bền vững, gắn kết sản xuất với thị trường, từng bước nâng cao chuỗi giá trị sản phẩm. Quá trình này đã minh chứng cho hiệu quả dự án trồng rừng Lạng Sơn trong việc biến tiềm năng đất đai thành nguồn lực kinh tế thực tiễn.

2.1. Cải thiện thu nhập và xóa đói giảm nghèo từ lâm nghiệp

Trước dự án, thu nhập của nhiều hộ gia đình miền núi rất bấp bênh. Dự án 661 đã cung cấp vốn hỗ trợ, cây giống và kỹ thuật, tạo điều kiện cho người dân khai thác hiệu quả đất lâm nghiệp được giao. Các hoạt động như trồng rừng, chăm sóc, bảo vệ rừng đều tạo ra công ăn việc làm. Khi rừng đến tuổi khai thác, các hộ gia đình có được một khoản thu nhập lớn, giúp cải thiện đáng kể đời sống, xây dựng nhà cửa và đầu tư cho con cái học hành. Đây chính là minh chứng rõ ràng cho hiệu quả của chủ trương xóa đói giảm nghèo từ lâm nghiệp, một trong những mục tiêu xã hội quan trọng nhất của dự án.

2.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế và phát triển vùng nguyên liệu

Dự án đã góp phần định hình lại cơ cấu kinh tế nông thôn tại Lạng Sơn. Thay vì chỉ tập trung vào cây lương thực ngắn ngày, người dân đã bắt đầu đầu tư vào cây lâm nghiệp dài ngày có giá trị kinh tế cao. Việc trồng mới 142.856 ha rừng đã tạo ra một vùng nguyên liệu rộng lớn. Trong đó, rừng sản xuất chiếm 105.674 ha, cung cấp nguồn gỗ và lâm sản ngoài gỗ dồi dào cho thị trường. Sự phát triển này tuy chưa tương xứng với tiềm năng, nhưng đã đặt nền móng cho ngành công nghiệp chế biến lâm sản của tỉnh, thu hút đầu tư và thúc đẩy phát triển lâm nghiệp bền vững theo hướng hàng hóa.

III. Đánh giá hiệu quả xã hội sau khi thực hiện Dự án 661 Lạng Sơn

Bên cạnh kinh tế, các tác động xã hội của dự án 5 triệu ha rừng cũng vô cùng sâu sắc. Thay đổi lớn nhất là sự ổn định đời sống và tư duy sản xuất của người dân. Thông qua chính sách giao đất giao rừng, người dân thực sự trở thành chủ nhân của những cánh rừng. Điều này đã làm thay đổi căn bản nhận thức của họ, từ tâm lý dựa dẫm, khai thác tự phát sang ý thức bảo vệ và phát triển vốn rừng vì lợi ích lâu dài của chính mình. Dự án đã tạo ra sự gắn kết cộng đồng trong các hoạt động bảo vệ rừng, phòng chống cháy rừng. Các lớp tập huấn kỹ thuật trồng và chăm sóc rừng đã nâng cao kiến thức cho người lao động, giúp họ tiếp cận với các phương pháp canh tác bền vững. Hơn nữa, việc có thêm việc làm tại chỗ đã góp phần giảm thiểu tình trạng di cư tự do, ổn định trật tự xã hội. Cơ sở hạ tầng như đường giao thông nông thôn, trường học, trạm y tế tại các xã vùng dự án cũng được quan tâm đầu tư hơn, cải thiện khả năng tiếp cận các dịch vụ công của người dân. Đây là những tác động kinh tế xã hội dự án trồng rừng mang tính nền tảng, tạo ra sự phát triển đồng đều và bền vững hơn cho khu vực miền núi.

3.1. Nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ và phát triển rừng

Một trong những thành công phi vật thể lớn nhất của dự án là sự thay đổi trong nhận thức. Các hoạt động tuyên truyền, tập huấn kết hợp với lợi ích kinh tế trực tiếp đã giúp người dân hiểu rõ tầm quan trọng của rừng. Số liệu từ Chi cục Kiểm lâm Lạng Sơn cho thấy, số vụ vi phạm pháp luật về bảo vệ rừng có xu hướng giảm trong giai đoạn triển khai dự án. Người dân đã chủ động hơn trong việc tham gia tuần tra, tố giác các hành vi phá rừng. Ý thức về bảo vệ và phát triển rừng Lạng Sơn đã được nâng lên một tầm cao mới, tạo nền tảng vững chắc cho công tác quản lý tài nguyên sau này.

3.2. Cải thiện sinh kế người dân trồng rừng và ổn định xã hội

Dự án đã trực tiếp cải thiện sinh kế người dân trồng rừng thông qua việc đa dạng hóa nguồn thu nhập. Nguồn thu từ lâm nghiệp giúp họ trang trải chi phí sinh hoạt, giảm áp lực lên việc khai thác tài nguyên rừng tự nhiên. Khi đời sống kinh tế ổn định, các vấn đề xã hội như di cư, tệ nạn cũng giảm theo. Việc người dân có đất, có rừng, có việc làm tại quê hương là yếu tố then chốt để xây dựng nông thôn mới và đảm bảo an ninh xã hội, đặc biệt tại các xã biên giới trọng yếu của Lạng Sơn.

IV. Phân tích tác động môi trường của dự án 5 triệu ha rừng Lạng Sơn

Tác động về môi trường là thành quả nổi bật và có giá trị lâu dài nhất của dự án. Trước khi Chương trình 661 tại Lạng Sơn được triển khai, nhiều vùng đất trống, đồi núi trọc bị xói mòn nghiêm trọng. Dự án đã phủ xanh hàng trăm nghìn ha đất, làm tăng đáng kể độ che phủ rừng tỉnh Lạng Sơn. Cụ thể, độ che phủ rừng của tỉnh đã tăng từ mức thấp trong giai đoạn trước năm 1998 lên trên 40% vào cuối giai đoạn dự án năm 2010. Việc phục hồi thảm thực vật đã cải thiện khả năng giữ nước của đất, điều tiết nguồn nước, hạn chế lũ lụt vào mùa mưa và giảm khô hạn vào mùa khô. Các cánh rừng mới được trồng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hấp thụ CO2, góp phần giảm thiểu biến đổi khí hậu. Đây là minh chứng rõ ràng cho tác động môi trường dự án 661. Hơn nữa, sự phục hồi của các hệ sinh thái rừng đã tạo điều kiện cho các loài động thực vật hoang dã quay trở lại sinh sống, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học Lạng Sơn. Môi trường sống của người dân được cải thiện rõ rệt với không khí trong lành hơn và cảnh quan xanh mát hơn.

4.1. Gia tăng độ che phủ và phục hồi hệ sinh thái rừng

Số liệu thống kê là bằng chứng thuyết phục nhất về thành công môi trường của dự án. Bảng 3.18 trong tài liệu gốc cho thấy một quá trình tăng trưởng ấn tượng về độ che phủ rừng qua các năm. Việc trồng mới và khoanh nuôi tái sinh đã biến những quả đồi trọc thành những cánh rừng xanh tốt. Quá trình này không chỉ mang lại giá trị về mặt cảnh quan mà còn phục hồi các chức năng quan trọng của hệ sinh thái, như bảo vệ đất và điều hòa khí hậu. Hiệu quả dự án trồng rừng Lạng Sơn về mặt môi trường là không thể phủ nhận.

4.2. Bảo tồn đa dạng sinh học và giảm thiểu thiên tai

Rừng là nơi cư trú của vô số loài sinh vật. Khi diện tích rừng được mở rộng, các hành lang sinh thái được kết nối lại, tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển của hệ động thực vật. Mặc dù dự án chủ yếu trồng các loài cây sản xuất, việc hình thành các khu rừng phòng hộ và đặc dụng đã góp phần quan trọng vào việc bảo vệ các nguồn gen quý hiếm. Đồng thời, các cánh rừng đầu nguồn được củng cố đã phát huy hiệu quả trong việc giảm tốc độ dòng chảy, ngăn chặn sạt lở đất và lũ quét, bảo vệ an toàn tính mạng và tài sản cho người dân vùng hạ lưu.

V. Bài học và thách thức trong quản lý rừng sau Dự án 661 Lạng Sơn

Dự án 5 triệu ha rừng tại Lạng Sơn đã kết thúc nhưng những thành quả và thách thức vẫn còn đó. Bài học lớn nhất rút ra là tầm quan trọng của việc huy động sự tham gia của người dân. Khi lợi ích của người dân gắn liền với lợi ích của rừng, họ sẽ trở thành lực lượng bảo vệ rừng hiệu quả nhất. Chính sách giao đất giao rừng đã chứng tỏ là một chủ trương đúng đắn. Tuy nhiên, dự án cũng bộc lộ một số hạn chế. Việc trồng rừng theo hướng độc canh một số loài cây như keo, bạch đàn có thể làm suy giảm độ phì của đất và giảm tính đa dạng sinh học trong dài hạn. Thách thức lớn nhất hiện nay là thực trạng quản lý rừng sau dự án. Cần có cơ chế, chính sách phù hợp để quản lý, khai thác và tái đầu tư vào rừng một cách bền vững. Việc kết nối thị trường tiêu thụ cho lâm sản, phát triển công nghiệp chế biến sâu và áp dụng các chứng chỉ quản lý rừng bền vững (như FSC) là những vấn đề cần được quan tâm giải quyết để phát huy tối đa hiệu quả mà dự án đã tạo ra. Những kinh nghiệm này là cơ sở quan trọng để triển khai các dự án lâm nghiệp khác tại địa phương trong tương lai.

5.1. Những thành công và hạn chế còn tồn tại của dự án

Thành công của dự án là rất rõ ràng: tăng độ che phủ rừng, cải thiện kinh tế, xã hội và môi trường. Tuy nhiên, hạn chế cũng cần được nhìn nhận thẳng thắn. Suất đầu tư cho một số hạng mục còn thấp, chưa khuyến khích người dân trồng các loài cây gỗ lớn dài ngày. Công tác quy hoạch đôi khi chưa sát với thực tế. Một số diện tích rừng trồng có chất lượng chưa cao. Việc giải quyết những hạn chế này sẽ là chìa khóa để nâng cao hiệu quả của các chương trình lâm nghiệp trong tương lai.

5.2. Thách thức về quản lý và phát triển lâm nghiệp bền vững

Sau khi dự án kết thúc, câu hỏi về thực trạng quản lý rừng sau dự án được đặt ra. Ai sẽ tiếp tục đầu tư chăm sóc, bảo vệ rừng? Làm thế nào để khai thác rừng một cách hợp lý mà không gây suy thoái? Áp lực từ thị trường có thể dẫn đến việc khai thác non, ảnh hưởng đến chất lượng gỗ và sự bền vững của rừng. Do đó, việc xây dựng các mô hình quản lý rừng cộng đồng, liên kết giữa các hộ trồng rừng với doanh nghiệp và hoàn thiện chính sách chia sẻ lợi ích là những thách thức cần được giải quyết để hướng tới phát triển lâm nghiệp bền vững.