Nghiên cứu đặc điểm dịch tễ học và nguyên nhân bệnh viêm não ở trẻ em tại Bệnh viện Nhi Trung ương giai đoạn 2014-2018

• Tác giả: Tạ Thị Thảo
• Người hướng dẫn: GS. Nguyễn Trần Hiển
• Trường học: Đại học Y Hà Nội
• Chuyên ngành: Y tế công cộng
• Đề tài: Đặc điểm dịch tễ học và nguyên nhân bệnh viêm não ở trẻ em tại Bệnh viện Nhi Trung ương (2014-2018)
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• LỜI CAM ĐOAN
• DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Khái niệm chung về viêm não ở trẻ em
• 1.2. Căn nguyên gây viêm não. Đặc điểm dịch tễ học
• 1.3. Dự phòng và điều trị
• 1.4. Một số nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam
• 1.4.1. Nghiên cứu trên thế giới
• 1.4.2. Nghiên cứu tại Việt Nam
• 1.5. Giới thiệu về viện Nhi Trung ương
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Đối tượng, cỡ mẫu và chọn mẫu nghiên cứu
• 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.1.2. Tiêu chuẩn chọn đối tượng nghiên cứu
• 2.1.3. Tiêu chuẩn loại trừ
• 2.2. Địa điểm, thời gian nghiên cứu
• 2.3. Thiết kế nghiên cứu
• 2.4. Cỡ mẫu và chọn mẫu nghiên cứu
• 2.5. Biến số, chỉ số nghiên cứu
• 2.6. Công cụ và kỹ thuật thu thập thông tin
• 2.6.1. Công cụ nghiên cứu
• 2.6.2. Quy trình thu thập thông tin
• 2.7. Xử lý và phân tích số liệu
• 2.8. Sai số và cách khống chế sai số
• 2.9. Đạo đức trong nghiên cứu
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Đặc điểm dịch tễ học của các ca viêm não tại viện nhi Trung ương
• 3.2. Đặc điểm dịch tễ học của các ca viêm não lâm sàng tại viện Nhi Trung ương
• 3.3. Đặc điểm dịch tễ học của các ca VNNB xác định
• 3.4. Căn nguyên gây viêm não của các ca bệnh tại viện Nhi Trung ương
• 4. CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN
• 4.1. Đặc điểm dịch tễ học của các ca viêm não tại viện nhi Trung ương
• 4.2. Đặc điểm dịch tễ học của các ca viêm não lâm sàng tại viện Nhi Trung ương
• 4.3. Đặc điểm dịch tễ học các ca VNNB tại Bệnh viện Nhi Trung ương
• 4.4. Căn nguyên gây viêm não của các ca nhập viện tại viện Nhi Trung ương năm 2014-2018
• 4.5. Hạn chế của nghiên cứu
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Đặc điểm dịch tễ học của bệnh viêm não ở trẻ em

Bệnh viêm não là một trong những bệnh lý nghiêm trọng ảnh hưởng đến trẻ em, đặc biệt tại Bệnh viện Nhi Trung ương trong giai đoạn 2014-2018. Đặc điểm dịch tễ học cho thấy tỷ lệ mắc bệnh viêm não vi rút (VNVR) ở trẻ em cao hơn so với người lớn, với khoảng 16 trường hợp trên 100.000 bệnh nhân mỗi năm. Các nghiên cứu cho thấy viêm não thường gặp ở trẻ em dưới 5 tuổi, với tỷ lệ tử vong và di chứng cao. Tại Bệnh viện Nhi Trung ương, số ca viêm não nhập viện hàng năm dao động từ 500 đến 700 ca, trong đó có nhiều trường hợp chưa xác định được căn nguyên. Theo thống kê, tỷ lệ viêm não không rõ căn nguyên có thể lên tới 70%. Điều này cho thấy sự cần thiết trong việc xác định căn nguyên gây bệnh để cải thiện chất lượng điều trị và tiên lượng cho bệnh nhân.

1.1. Tình hình bệnh viêm não tại Bệnh viện Nhi Trung ương

Tại Bệnh viện Nhi Trung ương, bệnh viêm não được ghi nhận với nhiều căn nguyên khác nhau, trong đó vi rút viêm não Nhật Bản là một trong những nguyên nhân chính. Các nghiên cứu cho thấy sự phân bố ca bệnh theo mùa, với đỉnh điểm vào mùa hè và mùa thu. Thống kê dịch tễ học cho thấy các ca bệnh thường tập trung ở các tỉnh miền núi phía Bắc, nơi có điều kiện khí hậu thuận lợi cho sự phát triển của vi rút. Việc theo dõi và giám sát dịch tễ học là rất quan trọng để phát hiện sớm và ngăn chặn sự lây lan của bệnh. Các biện pháp phòng ngừa như tiêm chủng cũng cần được thực hiện để giảm thiểu tỷ lệ mắc bệnh trong cộng đồng.

II. Nguyên nhân gây bệnh viêm não ở trẻ em

Nguyên nhân gây bệnh viêm não ở trẻ em rất đa dạng, chủ yếu là do nhiễm vi rút. Các vi rút như vi rút viêm não Nhật Bản, vi rút Herpes simplex, và Entero vi rút là những tác nhân phổ biến nhất. Theo thống kê, viêm não do vi rút chiếm khoảng 30-40% tổng số ca bệnh. Việc xác định căn nguyên gây bệnh là rất quan trọng để có phương pháp điều trị phù hợp. Nghiên cứu cho thấy rằng tỷ lệ viêm não không xác định căn nguyên vẫn còn cao, điều này gây khó khăn trong việc điều trị và tiên lượng cho bệnh nhân. Các nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng việc áp dụng các kỹ thuật sinh học phân tử có thể giúp xác định được nhiều căn nguyên viêm não hơn, từ đó nâng cao hiệu quả điều trị.

2.1. Các tác nhân gây viêm não

Các tác nhân gây viêm não có thể được phân loại thành nhiều nhóm khác nhau. Nhóm vi rút Arbo, vi rút Herpes, và vi rút đường ruột là những nguyên nhân chính. Viêm não Nhật Bản là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây bệnh ở trẻ em tại Việt Nam. Ngoài ra, viêm não cũng có thể do các nguyên nhân khác như vi khuẩn, ký sinh trùng, và một số nguyên nhân không phải nhiễm trùng. Việc hiểu rõ về các tác nhân gây bệnh sẽ giúp cho việc phát triển các biện pháp phòng ngừa và điều trị hiệu quả hơn.

III. Phương pháp điều trị và dự phòng bệnh viêm não

Phương pháp điều trị bệnh viêm não phụ thuộc vào căn nguyên gây bệnh. Đối với viêm não do vi rút, hiện nay chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, tuy nhiên, việc chăm sóc hỗ trợ và điều trị triệu chứng là rất quan trọng. Các biện pháp như duy trì nước và điện giải, kiểm soát sốt, và điều trị co giật cần được thực hiện. Dự phòng bệnh cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu tỷ lệ mắc bệnh. Tiêm chủng là một trong những biện pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa viêm não Nhật Bản và các loại viêm não do vi rút khác. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng về bệnh viêm não và các biện pháp phòng ngừa cũng cần được chú trọng.

3.1. Các biện pháp điều trị

Điều trị bệnh viêm não cần phải được thực hiện kịp thời và hiệu quả. Các biện pháp điều trị triệu chứng như kiểm soát sốt, duy trì nước và điện giải, và điều trị co giật là rất cần thiết. Đối với các trường hợp viêm não do vi rút, việc chăm sóc hỗ trợ là rất quan trọng để giúp bệnh nhân hồi phục. Nghiên cứu cho thấy rằng việc áp dụng các phương pháp điều trị hiện đại có thể cải thiện tỷ lệ sống sót và giảm thiểu di chứng cho bệnh nhân. Do đó, việc phát triển các phương pháp điều trị mới và hiệu quả là rất cần thiết.

Tổng quan nghiên cứu

Viêm não là một bệnh nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương phổ biến ở trẻ em, đặc biệt tại các nước đang phát triển, với tỷ lệ tử vong và di chứng cao. Tỷ lệ mắc viêm não vi rút (VNVR) trên toàn cầu dao động từ 3,5 đến 7,4 trường hợp trên 100.000 người mỗi năm, trong đó trẻ em có tỷ lệ mắc cao hơn người lớn, khoảng trên 16 trường hợp trên 100.000 người mỗi năm. Vi rút là nguyên nhân chính gây viêm não, với hơn 100 loại vi rút khác nhau được ghi nhận, phổ biến nhất là nhóm vi rút Arbo và Herpes simplex. Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 2.500 đến 3.000 trường hợp viêm não, chủ yếu ở trẻ em, trong đó vi rút viêm não Nhật Bản (VNNB) chiếm tỷ lệ cao. Bệnh viện Nhi Trung ương là cơ sở đầu ngành điều trị viêm não ở trẻ em, với khoảng 500-700 ca viêm não nhập viện hàng năm. Tuy nhiên, tỷ lệ ca bệnh chưa xác định được căn nguyên vẫn còn cao, lên đến 70%.

Nghiên cứu này nhằm mô tả đặc điểm dịch tễ học và xác định căn nguyên viêm não ở trẻ em điều trị tại Bệnh viện Nhi Trung ương trong giai đoạn 2014-2018. Mục tiêu cụ thể gồm: (1) mô tả đặc điểm dịch tễ học của bệnh viêm não ở trẻ em; (2) xác định các tác nhân vi sinh gây viêm não. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng chẩn đoán, điều trị, dự phòng và xây dựng chính sách y tế hiệu quả, góp phần giảm tỷ lệ tử vong và di chứng do viêm não gây ra. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại Bệnh viện Nhi Trung ương, Hà Nội, trong giai đoạn 2014-2018, với cỡ mẫu 215 bệnh nhi.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình dịch tễ học về viêm não, bao gồm:

• Lý thuyết về căn nguyên vi sinh của viêm não: Viêm não có thể do nhiều tác nhân như vi rút, vi khuẩn, ký sinh trùng, nấm hoặc các nguyên nhân không nhiễm trùng như tự miễn dịch, tác dụng phụ thuốc. Vi rút Arbo và Herpes simplex là nhóm tác nhân phổ biến nhất.
• Mô hình dịch tễ học phân bố theo mùa và địa lý: Viêm não do vi rút có sự phân bố khác nhau theo vùng miền và mùa trong năm, chịu ảnh hưởng bởi khí hậu, môi trường và véc tơ truyền bệnh như muỗi.
• Khái niệm về hội chứng não cấp (HCNC): Biểu hiện lâm sàng của viêm não thường là hội chứng não cấp với các triệu chứng rối loạn ý thức, co giật, hôn mê, có thể dẫn đến tử vong hoặc di chứng thần kinh lâu dài.
• Khung lý thuyết về phòng chống và điều trị viêm não: Bao gồm các biện pháp dự phòng như tiêm chủng, vệ sinh cá nhân, diệt véc tơ truyền bệnh và điều trị hỗ trợ, sử dụng thuốc kháng vi rút đặc hiệu trong một số trường hợp.

Phương pháp nghiên cứu

• Thiết kế nghiên cứu: Mô tả cắt ngang.
• Đối tượng nghiên cứu: 215 bệnh nhi dưới 16 tuổi nhập viện tại Bệnh viện Nhi Trung ương, được chẩn đoán xác định viêm não trong giai đoạn 2014-2018.
• Tiêu chuẩn chọn mẫu: Bệnh nhân trên 28 ngày tuổi, có rối loạn trạng thái tâm thần kéo dài trên 24 giờ, không xác định nguyên nhân khác, đồng ý tham gia nghiên cứu.
• Thu thập dữ liệu: Sử dụng bộ câu hỏi chuẩn, khám lâm sàng, xét nghiệm dịch não tủy, máu, mẫu ngoáy họng, trực tràng, nước tiểu và sinh thiết da khi cần thiết.
• Kỹ thuật xét nghiệm: Sàng lọc bằng Real-time PCR với 21 tác nhân vi sinh phổ biến, xét nghiệm huyết thanh học, nuôi cấy vi khuẩn, PCR lao, và các xét nghiệm bổ sung tại Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương.
• Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm thống kê để tính tần suất, tỷ lệ phần trăm, kiểm định độc lập giữa các biến định tính. Đánh giá kết quả điều trị và di chứng bằng thang điểm LIVERPOOL.
• Timeline nghiên cứu: Thu thập số liệu từ 2014 đến 2018, xử lý và phân tích số liệu từ tháng 3/2018 đến 6/2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm nhân khẩu học: Trong 215 bệnh nhi, 61,4% là nam, 38,6% nữ; tuổi trung bình 6,5 tuổi. Nhóm tuổi 1-4 chiếm tỷ lệ cao nhất 35,4%, dưới 1 tuổi chiếm 25,1%. Dân tộc Kinh chiếm 87,4%, các dân tộc khác chiếm 12,6%.

2. Phân bố theo vùng miền: Khu vực Đồng bằng Sông Hồng có tỷ lệ mắc cao nhất với 54%, trong đó Hà Nội chiếm 13,5%. Các vùng Tây Bắc Bộ và Đông Bắc Bộ chiếm lần lượt 12,6% và 22,8%. Tỉnh Sơn La có tỷ lệ mắc 5,1%, Bắc Giang 6,1%.

3. Căn nguyên vi sinh: Tỷ lệ xác định được căn nguyên vi sinh chiếm khoảng 30%, trong đó vi rút VNNB là tác nhân phổ biến nhất, tiếp theo là các vi rút Herpes simplex, Enterovirus và vi khuẩn như phế cầu, Hib. Tỷ lệ ca chưa xác định căn nguyên vẫn còn cao, khoảng 70%.

4. Kết quả điều trị và di chứng: Tỷ lệ điều trị khỏi hoàn toàn là 54,7%, để lại di chứng 19,9%, tử vong 5,2%. Di chứng chủ yếu là các rối loạn thần kinh và tâm thần. Tỷ lệ tử vong và di chứng cao hơn ở nhóm trẻ dưới 5 tuổi và bệnh nhân có điểm Glasgow ≤ 6 khi nhập viện.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo quốc tế và trong nước về đặc điểm dịch tễ học và căn nguyên viêm não ở trẻ em. Tỷ lệ nam giới mắc bệnh cao hơn nữ giới (61,4% so với 38,6%) tương tự các nghiên cứu trước đây. Phân bố theo vùng miền cho thấy Đồng bằng Sông Hồng và các tỉnh miền núi phía Bắc là những khu vực có tỷ lệ mắc cao, có thể liên quan đến điều kiện khí hậu, môi trường và mật độ véc tơ truyền bệnh như muỗi.

Tỷ lệ xác định căn nguyên vi sinh còn thấp (khoảng 30%) phản ánh khó khăn trong chẩn đoán vi sinh do đa dạng tác nhân và hạn chế kỹ thuật xét nghiệm. Việc áp dụng kỹ thuật Real-time PCR và xét nghiệm huyết thanh đã giúp nâng cao tỷ lệ phát hiện, đặc biệt với vi rút VNNB và Herpes simplex. Tuy nhiên, tỷ lệ ca chưa xác định vẫn cao, cần tiếp tục phát triển kỹ thuật chẩn đoán và nghiên cứu thêm các tác nhân mới.

Kết quả điều trị cho thấy tỷ lệ tử vong và di chứng vẫn còn đáng kể, nhất là ở nhóm trẻ nhỏ và bệnh nhân nặng. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chẩn đoán sớm, điều trị kịp thời và phục hồi chức năng sau bệnh. Các biểu đồ phân bố ca bệnh theo tháng cho thấy bệnh có xu hướng tăng vào mùa hè và mùa mưa, phù hợp với đặc điểm sinh học của muỗi truyền bệnh.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường năng lực chẩn đoán vi sinh: Đầu tư trang thiết bị và đào tạo kỹ thuật viên để áp dụng rộng rãi kỹ thuật sinh học phân tử như PCR, xét nghiệm huyết thanh nhằm nâng cao tỷ lệ xác định căn nguyên viêm não. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bệnh viện Nhi Trung ương, Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương.

2. Mở rộng chương trình tiêm chủng phòng bệnh: Đẩy mạnh tiêm vắc xin viêm não Nhật Bản B và các vắc xin phòng các bệnh nhiễm khuẩn liên quan như sởi, quai bị, thủy đậu cho trẻ em, đặc biệt tại các vùng có tỷ lệ mắc cao. Thời gian: liên tục hàng năm; chủ thể: Bộ Y tế, Trung tâm Y tế dự phòng các tỉnh.

3. Tăng cường công tác giám sát dịch tễ học: Xây dựng hệ thống giám sát chặt chẽ, cập nhật thường xuyên số liệu viêm não để phát hiện sớm các ổ dịch, từ đó có biện pháp can thiệp kịp thời. Thời gian: triển khai ngay và duy trì; chủ thể: Sở Y tế các tỉnh, Bệnh viện Nhi Trung ương.

4. Nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống viêm não: Tuyên truyền về vệ sinh cá nhân, diệt muỗi, sử dụng màn chống muỗi, tránh cho trẻ tiếp xúc với muỗi vào thời điểm hoạt động mạnh. Thời gian: liên tục; chủ thể: Trung tâm Y tế dự phòng, các tổ chức cộng đồng.

5. Phát triển chương trình phục hồi chức năng cho bệnh nhi sau viêm não: Thiết lập các trung tâm phục hồi chức năng chuyên sâu để hỗ trợ trẻ em bị di chứng thần kinh, giúp cải thiện chất lượng cuộc sống. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: Bệnh viện Nhi Trung ương, các trung tâm y tế chuyên khoa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Bác sĩ nhi khoa và chuyên gia y tế công cộng: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu dịch tễ học và căn nguyên viêm não giúp nâng cao chẩn đoán, điều trị và dự phòng bệnh hiệu quả.

2. Nhà hoạch định chính sách y tế: Thông tin về phân bố bệnh và tác nhân gây bệnh hỗ trợ xây dựng chính sách tiêm chủng, giám sát dịch tễ và phòng chống dịch phù hợp.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên y học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu dịch tễ học, kỹ thuật xét nghiệm và phân tích số liệu trong lĩnh vực viêm não.

4. Cơ quan y tế dự phòng và cộng đồng: Giúp nâng cao nhận thức về phòng chống viêm não, tổ chức các chương trình truyền thông và can thiệp y tế dựa trên bằng chứng khoa học.

Câu hỏi thường gặp

1. Viêm não ở trẻ em thường do nguyên nhân nào gây ra?
   Viêm não ở trẻ em chủ yếu do vi rút, đặc biệt là vi rút viêm não Nhật Bản, Herpes simplex và Enterovirus. Ngoài ra còn có nguyên nhân do vi khuẩn, ký sinh trùng và các nguyên nhân không nhiễm trùng như tự miễn dịch.

2. Tỷ lệ xác định được căn nguyên viêm não hiện nay là bao nhiêu?
   Theo nghiên cứu, tỷ lệ xác định được căn nguyên viêm não ở trẻ em tại Bệnh viện Nhi Trung ương khoảng 30%, còn lại 70% ca bệnh chưa xác định được nguyên nhân do hạn chế kỹ thuật và đa dạng tác nhân.

3. Viêm não có thể phòng ngừa bằng cách nào?
   Phòng ngừa viêm não chủ yếu thông qua tiêm vắc xin phòng viêm não Nhật Bản và các bệnh nhiễm khuẩn khác, vệ sinh cá nhân tốt, diệt muỗi và tránh muỗi đốt, đặc biệt trong mùa cao điểm.

4. Điều trị viêm não hiện nay có thuốc đặc hiệu không?
   Hiện chưa có thuốc điều trị đặc hiệu cho tất cả các loại vi rút gây viêm não. Điều trị chủ yếu là hỗ trợ, nâng cao thể trạng, kiểm soát triệu chứng và sử dụng thuốc kháng vi rút trong một số trường hợp như viêm não do Herpes simplex.

5. Tại sao tỷ lệ di chứng và tử vong do viêm não vẫn còn cao?
   Tỷ lệ di chứng và tử vong cao do viêm não là bệnh lý nặng, diễn biến nhanh, khó chẩn đoán sớm, nhiều ca chưa xác định được căn nguyên để điều trị kịp thời, đặc biệt ở trẻ nhỏ và bệnh nhân nặng.

Kết luận

• Viêm não ở trẻ em tại Bệnh viện Nhi Trung ương chủ yếu do vi rút, đặc biệt là vi rút viêm não Nhật Bản, với tỷ lệ mắc cao ở nhóm tuổi 1-4 và nam giới chiếm ưu thế.
• Tỷ lệ xác định căn nguyên vi sinh còn thấp, khoảng 30%, phản ánh nhu cầu nâng cao năng lực chẩn đoán vi sinh và áp dụng kỹ thuật hiện đại.
• Bệnh phân bố không đồng đều theo vùng miền, tập trung nhiều ở Đồng bằng Sông Hồng và các tỉnh miền núi phía Bắc, có xu hướng gia tăng vào mùa hè và mùa mưa.
• Tỷ lệ tử vong và di chứng vẫn còn đáng kể, đặc biệt ở trẻ nhỏ và bệnh nhân nặng, cần chú trọng chẩn đoán sớm, điều trị kịp thời và phục hồi chức năng.
• Đề xuất các giải pháp tăng cường chẩn đoán, mở rộng tiêm chủng, nâng cao giám sát dịch tễ và tuyên truyền phòng chống nhằm giảm gánh nặng bệnh tật.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, tiếp tục nghiên cứu mở rộng về căn nguyên và hiệu quả điều trị, đồng thời phát triển chương trình phục hồi chức năng cho bệnh nhi.

Call to action: Các cơ quan y tế, bệnh viện và nhà nghiên cứu cần phối hợp chặt chẽ để nâng cao chất lượng chẩn đoán, điều trị và phòng chống viêm não, bảo vệ sức khỏe trẻ em Việt Nam.