Luận văn: Đa dạng thực vật Mường Tè, Lai Châu & xây dựng khu bảo tồn

• Tác giả: Trần Xuân Đạo
• Người hướng dẫn: Gs. Nguyễn Nghĩa Thìn
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Lâm Học
• Đề tài: Nghiên cứu tính đa dạng thực vật vùng Mù Cả và Tà Tổng thuộc huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu nhằm cung cấp số liệu xây dựng khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè trong tương lai
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sỹ Khoa Học Lâm Nghiệp
• Năm xuất bản: 2012
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• MỞ ĐẦU
• 1. Chương 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Nghiên cứu thảm thực vật và các bảo tồn chung trên thế giới
• 1.1.1. Nghiên cứu về đa dạng thực vật
• 1.1.2. Các giải pháp bảo tồn
• 1.2. Tình hình nghiên cứu đa dạng sinh học ở Việt Nam
• 1.2.1. Nghiên cứu về đa dạng phân loại thực vật
• 1.2.2. Đa dạng quần xã thực vật
• 1.2.3. Nghiên cứu yếu tố địa lý cấu thành hệ thực vật
• 1.2.4. Nghiên cứu về bảo tồn
• 1.2.5. Về các giải pháp bảo tồn tại Việt Nam
• 1.3. Nghiên cứu ở Tây Bắc nói chung và ở Lai Châu nói riêng
• 2. Chương 2: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 2.1. Điều kiện tự nhiên
• 2.1.1. Vị trí địa lý
• 2.1.2. Địa hình, địa mạo
• 2.1.3. Tài nguyên rừng
• 2.1.3.1. Thực vật rừng
• 2.1.3.2. Động vật rừng
• 2.1.4. Tài nguyên đất
• 2.1.5. Điều kiện tự nhiên 2 xã nghiên cứu
• 2.1.5.1. Điều kiện tự nhiên xã Mù Cả
• 2.1.5.2. Điều kiện tự nhiên xã Tà Tổng
• 2.2. Điều kiện về dân sinh, kinh tế xã hội tại Mường Tè
• 2.2.1. Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội huyện
• 2.2.2. Thực trạng phát triển các lĩnh vực xã hội
• 3. Chương 3: MỤC TIÊU, NỘI DUNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài
• 3.3. Nội dung nghiên cứu
• 3.3.1. Đa dạng hệ thực vật
• 3.3.2. Đa dạng thảm thực vật
• 3.3.3. Sự biến đổi của thực vật theo đai cao
• 3.3.4. Đa dạng nguồn thực vật cây có ích và quý hiếm
• 3.3.5. Đánh giá số lượng, phân bố các loài cây rừng và xây dựng cơ sở dữ liệu loài thực vật quý hiếm
• 3.3.6. Đánh giá một số nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy giảm nghiêm trọng các quần thể, các loài thực vật quý hiếm cần bảo tồn
• 3.4. Phương pháp nghiên cứu
• 3.4.1. Phương pháp luận
• 3.4.2. Phương pháp nghiên cứu, kỹ thuật sử dụng
• 4. Chương 4: KẾT QUẢ VÀ PHÂN TÍCH KẾT QUẢ
• 4.1. Đa dạng hệ thực vật
• 4.1.1. Xác định danh lục thực vật Mường Tè
• 4.1.2. Đánh giá đa dạng hệ thực vật
• 4.2. Đa dạng thảm thực vật
• 4.2.1. Đa dạng các kiểu thảm thực vật
• 4.2.2. Đa dạng hệ sinh thái
• 4.3. Sự biến đổi của thực vật theo đai cao
• 4.3.1. Sự biến đổi của số loài theo đai cao
• 4.3.2. Sự biến đổi các chỉ số đa dạng theo đai cao
• 4.4. Đa dạng tài nguyên thực vật cây có ích và quý hiếm
• 4.4.1. Đa dạng tài nguyên cây có ích theo giá trị sử dụng
• 4.4.2. Đa dạng tài nguyên cây quý hiếm
• 4.5. Đánh giá số lượng, phân bố các loài cây rừng và xây dựng cơ sở dữ liệu loài thực vật quý hiếm
• 4.5.1. Đặc điểm về cấu trúc rừng
• 4.5.2. Đặc điểm phân bố của các loài
• 4.5.3. Đặc điểm khu phân bố và thực trạng sinh trưởng, phát triển
• 4.6. Đánh giá một số nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy giảm nghiêm trọng các quần thể, các loài thực vật quý hiếm cần bảo tồn
• 4.6.1. Đánh giá hiện trạng công tác quản lý và sử dụng tài nguyên rừng
• 4.6.2. Đánh giá ảnh hưởng của cộng đồng địa phương đến tài nguyên rừng
• 4.6.3. Đánh giá thuận lợi và khó khăn, tồn tại và thách thức đối với công tác bảo tồn
• 5. Chương 5: KẾT LUẬN TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ
• 5.1. Đa dạng hệ thực vật
• 5.2. Đa dạng thảm thực vật
• 5.3. Sự biến đổi thực vật theo đai cao
• 5.4. Đa dạng nguồn tài nguyên thực vật
• 5.5. Đánh giá số lượng, phân bố và xây dựng cơ sở dữ liệu thực vật quý hiếm, có giá trị cao để bảo tồn
• 5.6. Đánh giá một số nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy giảm nghiêm trọng các quần thể, các loài thực vật quý hiếm cần bảo tồn
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tóm tắt

I. Khám phá hệ thực vật Mường Tè Tổng quan đa dạng sinh học

Mường Tè, một huyện vùng cao biên giới của tỉnh Lai Châu, sở hữu một kho tàng thiên nhiên vô giá với tính đa dạng thực vật đặc sắc. Kết quả nghiên cứu và điều tra thực địa tại hai xã Mù Cả và Tà Tổng đã thống kê sơ bộ được 541 loài, 389 chi, thuộc 134 họ của 4 ngành thực vật bậc cao có mạch. Con số này cho thấy sự phong phú vượt trội của hệ thực vật Mường Tè khi so sánh với nhiều khu bảo tồn và vườn quốc gia khác trong khu vực. Chẳng hạn, Vườn quốc gia Ba Bể có 603 loài nhưng chỉ thuộc 133 họ, trong khi Khu bảo tồn thiên nhiên Nà Hẩu (Yên Bái) ghi nhận 592 loài thuộc 120 họ. Mật độ đa dạng về họ và chi tại Mường Tè là một minh chứng rõ ràng cho giá trị cần bảo tồn của vùng đất này. Hệ thực vật tại đây mang đậm nét đặc trưng của vùng nhiệt đới núi thấp miền Bắc, với sự hiện diện của các họ điển hình như Dẻ (Fagaceae), Dầu (Dipterocarpaceae), Dâu tằm (Moraceae), và Lan (Orchidaceae). Bên cạnh đó, khu vực này còn là điểm giao thoa của các luồng di cư thực vật từ Hymalaya và Hoa Nam, thể hiện qua sự có mặt của các họ như Re (Lauraceae), Ngọc lan (Magnoliaceae), và Cáng lò (Betulaceae). Sự đa dạng này không chỉ có ý nghĩa về mặt khoa học mà còn là nền tảng cho việc bảo tồn nguồn gen cây trồng và phát triển các sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương.

1.1. Đặc điểm nổi bật của thảm thực vật Lai Châu tại Mường Tè

Thảm thực vật tại Mường Tè, một phần quan trọng của thảm thực vật Lai Châu, được phân chia rõ rệt theo các đai cao và chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các hoạt động của con người. Nghiên cứu của Trần Xuân Đạo (2012) đã phân loại thảm thực vật thành hai kiểu chính: rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới (độ cao dưới 1000m) và rừng kín thường xanh mưa ẩm á nhiệt đới (độ cao trên 1000m). Tuy nhiên, hiện trạng thực tế cho thấy sự phân mảnh mạnh mẽ. Các kiểu phụ phổ biến bao gồm rừng thứ sinh phục hồi sau nương rẫy, rừng tre nứa xen gỗ, và các trảng cỏ, cây bụi. Rừng nguyên sinh chỉ còn lại ở những khu vực hiểm trở, ven biên giới. Các họ thực vật ưu thế trong các quần xã thực vật thứ sinh thường là các loài ưa sáng, tiên phong như Thầu dầu (Euphorbiaceae), Cỏ (Poaceae), và Đậu (Fabaceae). Điều này phản ánh một quá trình suy thoái của hệ sinh thái rừng, đòi hỏi các biện pháp can thiệp để phục hồi và bảo vệ.

1.2. Phân tích các yếu tố địa lý và tỷ trọng đa dạng taxon

Sự đa dạng của hệ thực vật Mường Tè có mối quan hệ chặt chẽ với các vùng lân cận như Mường Nhé (Điện Biên) và vùng Vân Nam (Trung Quốc). Tỷ trọng các taxon cho thấy ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) chiếm ưu thế tuyệt đối với 510 loài (94,1%), khẳng định tính chất nhiệt đới của hệ thực vật. Tuy nhiên, khi so sánh với toàn hệ thực vật Việt Nam, Mường Tè chiếm tới 41,1% tổng số họ, cho thấy mức độ đa dạng ở bậc họ là rất cao. Chỉ số đa dạng họ (số loài/họ) là 4,01, nghĩa là trung bình mỗi họ có khoảng 4 loài. Họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), Re (Lauraceae), và Hòa thảo (Poaceae) là những họ đa dạng nhất, phản ánh sự pha trộn giữa các yếu tố bản địa và các yếu tố di cư. Việc phân tích này là cơ sở quan trọng để xác định các loài ưu tiên cho công tác bảo tồn đa dạng sinh học.

II. Top 4 thách thức lớn trong bảo tồn đa dạng sinh học Mường Tè

Công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại Mường Tè đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng, đe dọa sự tồn vong của nhiều loài và hệ sinh thái quý giá. Một trong những áp lực lớn nhất đến từ việc xây dựng các công trình thủy điện lớn, điển hình là Thủy điện Lai Châu. Theo tài liệu nghiên cứu, dự án này dự kiến thu hồi 4.666 ha đất, trong đó có 2.545,16 ha là đất lâm nghiệp, nhấn chìm một phần diện tích rừng tự nhiên và nơi sinh sống của hàng loạt loài quý hiếm. Bên cạnh đó, các hoạt động dân sinh truyền thống như làm nương rẫy, chăn thả gia súc và khai thác lâm sản ngoài gỗ thiếu kiểm soát cũng góp phần làm suy giảm chất lượng và diện tích rừng. Nghiên cứu tại hai xã Mù Cả và Tà Tổng cho thấy, sự phụ thuộc của người dân vào tài nguyên rừng còn rất lớn. Các mâu thuẫn, tranh chấp tài nguyên và việc khai thác trái phép các cây thuốc quý Lai Châu vẫn diễn ra. Cuối cùng, những tác động từ biến đổi khí hậu như hạn hán, lũ lụt bất thường đang làm thay đổi cấu trúc hệ sinh thái rừng, ảnh hưởng đến sự phân bố và sinh trưởng của nhiều loài thực vật.

2.1. Tác động từ dự án thủy điện và thay đổi hệ sinh thái rừng

Dự án Thủy điện Lai Châu là một thách thức mang tính chiến lược đối với hệ sinh thái Mường Tè. Việc xây dựng đập và hình thành lòng hồ không chỉ làm mất đi một diện tích lớn rừng tự nhiên mà còn gây chia cắt mạnh mẽ các sinh cảnh. Quá trình này tạo ra các "ốc đảo" sinh học, cô lập các quần thể thực vật, làm giảm khả năng trao đổi di truyền và tăng nguy cơ tuyệt chủng cục bộ. Luận văn của Trần Xuân Đạo (2012) đã cảnh báo rằng: “Hàng loạt các loài quý hiếm bị ngập chìm trong biển nước”. Sự thay đổi đột ngột của chế độ thủy văn và vi khí hậu khu vực cũng tác động tiêu cực đến các quần xã thực vật ven hồ, tạo điều kiện cho các loài ngoại lai xâm lấn, phá vỡ sự cân bằng vốn có của hệ sinh thái rừng.

2.2. Áp lực từ canh tác nương rẫy và khai thác lâm sản

Hoạt động canh tác nương rẫy và khai thác lâm sản là nguồn sống chính của phần lớn cộng đồng địa phương, nhưng cũng là nguyên nhân trực tiếp gây suy thoái tài nguyên thực vật Tây Bắc. Phương thức canh tác du canh, đốt rừng làm rẫy đã làm suy giảm độ che phủ, gây xói mòn đất và làm mất đi các thảm thực vật nguyên sinh. Việc khai thác các loài lâm sản ngoài gỗ, đặc biệt là các cây thuốc quý Lai Châu như Đẳng sâm, Hoàng tinh, Thiên niên kiện... diễn ra một cách ồ ạt, không có quy hoạch. Tình trạng này không chỉ làm cạn kiệt nguồn tài nguyên mà còn ảnh hưởng đến khả năng tái sinh tự nhiên của các loài, đẩy nhiều loài đến bờ vực nguy cấp.

III. Phương pháp điều tra kiểm kê thực vật Mường Tè hiệu quả

Để có cơ sở khoa học vững chắc cho việc đề xuất các giải pháp bảo tồn, công tác điều tra, kiểm kê thực vật tại Mường Tè đã được tiến hành một cách hệ thống và bài bản. Phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa kế thừa tài liệu, phỏng vấn cộng đồng và khảo sát thực địa chuyên sâu. Sáu tuyến điều tra đã được thiết lập tại hai xã Mù Cả và Tà Tổng, đi qua tất cả các sinh cảnh và địa hình điển hình. Trên các tuyến, các ô tiêu chuẩn (OTC) có diện tích 2000 m² được lập để thu thập dữ liệu định lượng về cấu trúc rừng, mật độ, tổ thành loài và khả năng tái sinh. Việc thu thập và giám định mẫu vật được thực hiện theo tiêu chuẩn khoa học, đối chiếu với các tài liệu phân loại uy tín như “Cây cỏ Việt Nam” của Phạm Hoàng Hộ và “Sách đỏ Việt Nam”. Phương pháp Đánh giá Nông thôn có sự tham gia (PRA) cũng được áp dụng để thu thập kiến thức bản địa về các loài cây có giá trị và tình trạng khai thác. Cách tiếp cận đa phương pháp này không chỉ cung cấp một danh lục thực vật toàn diện mà còn làm rõ được cấu trúc của các quần xã thực vật và sự biến đổi của chúng theo các yếu tố sinh thái.

3.1. Kết quả phân loại đa dạng quần xã thực vật theo đai cao

Nghiên cứu đã chỉ ra sự biến đổi rõ rệt của các quần xã thực vật theo độ cao. Bốn đai cao chính được xác định để phân tích: <500m, 500-1000m, 1000-1500m và 1500-2000m. Kết quả cho thấy số lượng loài phong phú nhất ở đai 500-1000m, nơi có sự giao thoa giữa các yếu tố nhiệt đới và á nhiệt đới. Ở đai thấp (<500m), thảm thực vật chủ yếu là rừng thứ sinh sau nương rẫy với các loài ưa sáng chiếm ưu thế. Càng lên cao, các loài cây thuộc họ Dẻ (Fagaceae), Re (Lauraceae), và Ngọc lan (Magnoliaceae) càng trở nên phổ biến, hình thành nên kiểu hệ sinh thái rừng á nhiệt đới đặc trưng. Việc phân tích chỉ số tương đồng Sorensen giữa các đai cao cho thấy sự khác biệt lớn về thành phần loài, khẳng định mỗi đai cao là một hệ sinh thái riêng biệt cần có chiến lược bảo tồn phù hợp.

3.2. Xây dựng danh lục các loài và đánh giá chỉ số đa dạng

Từ kết quả điều tra, một danh lục gồm 541 loài thực vật có mạch đã được xây dựng, làm cơ sở dữ liệu nền tảng cho Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè trong tương lai. Để đánh giá mức độ đa dạng, các chỉ số sinh học như Shannon-Wiener và Simpson đã được áp dụng. Chỉ số Shannon-Wiener (H') cho thấy mức độ đa dạng cao ở các khu vực rừng còn ít bị tác động. Họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) với 31 loài và họ Re (Lauraceae) với 23 loài được xác định là những họ đa dạng nhất. Ở bậc chi, chi Dẻ (Castanopsis) với 10 loài và chi Lan Hoàng thảo (Dendrobium) với 8 loài là những chi giàu loài nhất. Những dữ liệu này không chỉ định lượng hóa giá trị đa dạng sinh học mà còn giúp xác định các taxon cần được ưu tiên trong các chương trình giám sát và bảo tồn.

IV. Bí quyết nhận diện các loài thực vật đặc hữu và cây thuốc quý

Mường Tè là nơi lưu giữ nhiều tài nguyên thực vật Tây Bắc quý giá, bao gồm các loài đặc hữu và các cây thuốc có giá trị kinh tế cao. Kết quả điều tra đã ghi nhận một tỷ lệ đáng kể các loài nằm trong danh mục bị đe dọa. Việc nhận diện và bảo vệ các loài này là nhiệm vụ cấp bách. Nghiên cứu đã thống kê được 29 loài có tên trong Sách đỏ Việt Nam (phiên bản 2007) và Nghị định 32/2006/NĐ-CP của Chính phủ. Trong đó, có nhiều loài đặc hữu cho vùng Tây Bắc hoặc có giá trị bảo tồn nguồn gen cao như Bách xanh, Pơ mu, các loài trong họ Lan và họ Dẻ. Đặc biệt, khu vực này là một kho tàng cây thuốc quý Lai Châu, với nhiều loài được cộng đồng địa phương sử dụng lâu đời như Hoàng tinh, Sa nhân, Huyết đằng, Thiên niên kiện. Tuy nhiên, tình trạng khai thác quá mức đang khiến trữ lượng của chúng suy giảm nghiêm trọng. Việc xây dựng một cơ sở dữ liệu chi tiết về đặc điểm nhận dạng, phân bố và tình trạng của các loài này là bước đi quan trọng đầu tiên để triển khai các hoạt động bảo tồn hiệu quả, từ đó góp phần vào phát triển bền vững của địa phương.

4.1. Danh sách các loài trong sách đỏ Việt Nam được phát hiện

Trong quá trình khảo sát, các nhà nghiên cứu đã phát hiện và định danh nhiều loài thực vật quý hiếm có tên trong Sách đỏ Việt Nam. Các loài này thuộc nhiều cấp độ đe dọa khác nhau, từ Sẽ nguy cấp (VU) đến Nguy cấp (EN). Một số đại diện tiêu biểu bao gồm các loài cây gỗ lớn như Pơ mu (Fokienia hodginsii), Bách xanh (Calocedrus macrolepis) và các loài lan quý. Sự hiện diện của chúng khẳng định Mường Tè là một trong những trung tâm đa dạng sinh học quan trọng của Việt Nam. Tuy nhiên, các quần thể của những loài này thường bị phân mảnh và có số lượng cá thể thấp. Dữ liệu về phân bố của chúng cho thấy chúng tập trung chủ yếu ở những đai cao trên 1000m, nơi địa hình hiểm trở và ít bị con người tác động. Đây là những thông tin cốt lõi để khoanh vùng bảo vệ nghiêm ngặt trong Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè.

4.2. Tiềm năng bảo tồn nguồn gen cây trồng và cây dược liệu

Ngoài các loài hoang dã, Mường Tè còn là nơi lưu giữ nguồn gen cây trồng bản địa và các loài cây dược liệu có giá trị. Các loài cây họ hàng hoang dã của cây trồng như các loài Dẻ, Đậu, và các loại cây ăn quả rừng là nguồn vật liệu di truyền quý giá cho công tác cải thiện giống trong tương lai, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Về dược liệu, các loài như Đẳng sâm, Hoàng tinh hoa trắng, và Sa nhân không chỉ có giá trị y học mà còn mang lại thu nhập cho người dân. Tuy nhiên, việc khai thác tự phát đang làm xói mòn nguồn gen này. Do đó, cần có các giải pháp bảo tồn kết hợp cả in-situ (bảo tồn tại chỗ trong rừng) và ex-situ (xây dựng vườn sưu tập, bảo tồn trong ngân hàng gen) để bảo vệ và phát triển bền vững nguồn tài nguyên quý giá này.

V. Hướng dẫn xây dựng Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè bền vững

Dựa trên các kết quả nghiên cứu khoa học về tính đa dạng và các mối đe dọa, việc thành lập Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè là một giải pháp chiến lược và cấp thiết. Để khu bảo tồn hoạt động hiệu quả và bền vững, cần một lộ trình xây dựng bài bản, kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Trước hết, cần xác định rõ ranh giới các phân khu chức năng (phân khu bảo vệ nghiêm ngặt, phân khu phục hồi sinh thái, và phân khu dịch vụ - hành chính) dựa trên bản đồ phân bố các loài quý hiếm và hiện trạng hệ sinh thái rừng. Công tác quản lý cần được tăng cường thông qua việc xây dựng đội ngũ cán bộ kiểm lâm đủ năng lực, ứng dụng công nghệ GIS và ảnh viễn thám để giám sát biến động tài nguyên rừng. Quan trọng hơn cả, phải có cơ chế thu hút sự tham gia của cộng đồng địa phương vào công tác bảo vệ rừng. Việc xây dựng các mô hình sinh kế thay thế, chia sẻ lợi ích từ dịch vụ môi trường rừng và phát triển du lịch sinh thái Mường Tè sẽ giúp giảm áp lực của người dân lên tài nguyên, biến họ thành những người bảo vệ tích cực nhất cho khu bảo tồn.

5.1. Đề xuất các giải pháp quản lý và bảo vệ tài nguyên thực vật

Để bảo vệ hiệu quả tài nguyên thực vật Tây Bắc tại Mường Tè, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp. Về mặt quản lý, cần hoàn thiện hệ thống văn bản pháp lý, quy hoạch chi tiết các vùng ưu tiên bảo tồn, đặc biệt là nơi sinh sống của các loài thực vật đặc hữu và các loài trong Sách đỏ Việt Nam. Tăng cường tuần tra, kiểm soát để ngăn chặn các hành vi khai thác gỗ, săn bắt và buôn bán trái phép. Về kỹ thuật, cần triển khai các chương trình phục hồi rừng tại những khu vực bị suy thoái, ưu tiên trồng các loài cây bản địa có giá trị cao. Đồng thời, cần xây dựng các chương trình giám sát đa dạng sinh học dài hạn để theo dõi sự biến đổi của các quần thể, làm cơ sở cho việc điều chỉnh các biện pháp bảo tồn một cách kịp thời và phù hợp.

5.2. Vai trò của cộng đồng trong phát triển bền vững khu bảo tồn

Sự thành công của khu bảo tồn phụ thuộc rất lớn vào sự tham gia của cộng đồng địa phương. Cần xây dựng và thực hiện các chính sách giao khoán bảo vệ rừng, chia sẻ lợi ích từ các sản phẩm và dịch vụ của rừng. Các chương trình nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của bảo tồn đa dạng sinh học cần được tổ chức thường xuyên. Hỗ trợ người dân phát triển các mô hình kinh tế bền vững như trồng dược liệu dưới tán rừng, chăn nuôi, hoặc làm dịch vụ du lịch cộng đồng. Khi đời sống được cải thiện và người dân thấy được lợi ích trực tiếp từ việc bảo vệ rừng, họ sẽ trở thành đối tác tin cậy và hiệu quả nhất trong nỗ lực phát triển bền vững, đảm bảo tương lai lâu dài cho cả con người và thiên nhiên Mường Tè.