Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – Liên minh Châu Âu (EVFTA) được xem là một bước tiến quan trọng trong việc mở rộng thị trường xuất khẩu cho các ngành hàng chủ lực của Việt Nam, đặc biệt là ngành thủy sản. Theo thống kê, trong giai đoạn 2015-2019, kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang EU chiếm khoảng 15-17% tổng giá trị xuất khẩu thủy sản, với giá trị đạt đỉnh 1,48 tỷ USD năm 2017. Tuy nhiên, năm 2019 và đầu năm 2020, xuất khẩu thủy sản sang EU có xu hướng giảm do các thách thức như thẻ vàng IUU và tác động của đại dịch Covid-19, với mức giảm lên đến 40% trong 4 tháng đầu năm 2020.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích cơ hội và thách thức mà EVFTA mang lại cho hoạt động xuất khẩu thủy sản của Việt Nam vào thị trường EU, đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm tận dụng hiệu quả các ưu đãi thuế quan và vượt qua các rào cản kỹ thuật, pháp lý. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các mặt hàng thủy sản xuất khẩu sang EU trong giai đoạn 2015-2020, đặc biệt tại các thị trường tiêu biểu như Hà Lan, Đức và Ý – ba quốc gia chiếm hơn 40% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam vào EU.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các doanh nghiệp, nhà quản lý và các bên liên quan nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh, thúc đẩy xuất khẩu thủy sản bền vững, đồng thời góp phần vào sự phát triển kinh tế quốc gia trong bối cảnh hội nhập sâu rộng với thị trường EU.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về Hiệp định Thương mại Tự do thế hệ mới (FTA thế hệ mới), trong đó nhấn mạnh các cam kết sâu rộng về cắt giảm thuế quan, mở cửa thị trường dịch vụ, đầu tư, sở hữu trí tuệ và các biện pháp phi thuế quan. Khái niệm FTA thế hệ mới được định nghĩa theo Hiệp định chung về thuế quan và thương mại (GATT) 1947, với các cam kết toàn diện và cơ chế thực thi chặt chẽ.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Cơ hội và thách thức trong FTA thế hệ mới: Bao gồm các lợi ích về tăng trưởng xuất khẩu, thu hút FDI, cải cách thể chế kinh tế, đồng thời đối mặt với cạnh tranh nội địa, giảm thu ngân sách và áp lực cải cách.
  • Quy tắc xuất xứ và cam kết thuế quan: Là cơ sở để xác định hàng hóa được hưởng ưu đãi thuế quan trong EVFTA, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng cạnh tranh của sản phẩm thủy sản Việt Nam tại EU.
  • Các biện pháp bảo vệ môi trường và phát triển bền vững: Bao gồm cam kết chống đánh bắt cá bất hợp pháp (IUU), bảo vệ đa dạng sinh học và quản lý nguồn lợi thủy sản bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích và tổng hợp các số liệu thống kê từ Tổng cục Hải quan, Bộ Tài chính, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP) và các báo cáo quốc tế. Phương pháp so sánh được áp dụng để đối chiếu tình hình xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang các thị trường EU tiêu biểu như Hà Lan, Đức và Ý trong giai đoạn 2015-2020.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm dữ liệu xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang EU trong 5 năm, với trọng tâm phân tích các mặt hàng chủ lực như tôm, cá tra, cá ngừ. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí thị trường có kim ngạch xuất khẩu lớn và có ảnh hưởng rõ nét từ EVFTA.

Phân tích SWOT được sử dụng để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của ngành thủy sản Việt Nam trong bối cảnh EVFTA có hiệu lực. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ 2015 đến Quý I năm 2020, bao gồm cả tác động của đại dịch Covid-19.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng xuất khẩu thủy sản sang EU trước EVFTA: Kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang EU tăng từ 1,175 tỷ USD năm 2015 lên 1,480 tỷ USD năm 2017, chiếm khoảng 16-17% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản. Tuy nhiên, năm 2019 giảm 11,9% xuống còn 1,297 tỷ USD, và 4 tháng đầu năm 2020 giảm 19,3% do tác động của thẻ vàng IUU và Covid-19.

  2. Cơ hội từ cắt giảm thuế quan EVFTA: Khoảng 90% số dòng thuế suất thủy sản được cam kết giảm về 0% trong vòng 7 năm, với nhiều mặt hàng như tôm sú đông lạnh, cá ngừ đông lạnh được giảm thuế ngay khi hiệp định có hiệu lực. Ví dụ, thuế nhập khẩu tôm sú đông lạnh giảm từ 20% về 0%, cá cờ kiếm từ 7,5% về 0%.

  3. Thách thức về tiêu chuẩn kỹ thuật và pháp lý: EU là thị trường khó tính với các yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và chống đánh bắt cá bất hợp pháp (IUU). Việt Nam phải đối mặt với thẻ vàng IUU, ảnh hưởng tiêu cực đến xuất khẩu thủy sản, đặc biệt trong năm 2019 và 2020.

  4. Phân bố thị trường xuất khẩu không đồng đều: Hà Lan chiếm khoảng 40% kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang EU, tiếp theo là Đức và Ý. Kim ngạch xuất khẩu sang Hà Lan đạt đỉnh 308,98 triệu USD năm 2017 nhưng giảm về 173,13 triệu USD năm 2019. Đức và Ý có thị trường ổn định hơn nhưng cũng chịu ảnh hưởng chung của xu hướng giảm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tăng trưởng xuất khẩu thủy sản trước EVFTA chủ yếu do nhu cầu thị trường EU lớn và các doanh nghiệp Việt Nam đã từng bước cải thiện năng lực sản xuất, chế biến. Tuy nhiên, sự giảm sút trong năm 2019-2020 phản ánh tác động của các rào cản kỹ thuật và chính sách bảo vệ môi trường nghiêm ngặt của EU, đặc biệt là thẻ vàng IUU.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả cho thấy EVFTA mở ra cơ hội lớn về thuế quan nhưng đòi hỏi Việt Nam phải nâng cao chất lượng sản phẩm, tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn quốc tế. Việc giảm thuế suất sẽ giúp tăng tính cạnh tranh về giá, nhưng nếu không đáp ứng được các yêu cầu về an toàn thực phẩm và bền vững, xuất khẩu thủy sản có thể bị hạn chế.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang EU và các quốc gia tiêu biểu, bảng so sánh mức thuế suất trước và sau EVFTA, cũng như phân tích SWOT về ngành thủy sản Việt Nam trong bối cảnh EVFTA.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường cải cách thủ tục hải quan và kiểm tra chuyên ngành

    • Mục tiêu: Đảm bảo tuân thủ các cam kết EVFTA về tạo thuận lợi thương mại.
    • Thời gian: Triển khai trong 2 năm tới.
    • Chủ thể: Bộ Tài chính, Tổng cục Hải quan, các cơ quan kiểm tra chuyên ngành.

  2. Nâng cao năng lực sản xuất và chất lượng sản phẩm thủy sản

    • Mục tiêu: Đáp ứng tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và truy xuất nguồn gốc của EU.
    • Thời gian: Liên tục, ưu tiên trong 3 năm đầu.
    • Chủ thể: Doanh nghiệp chế biến thủy sản, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP).

  3. Giải quyết dứt điểm vấn đề thẻ vàng IUU

    • Mục tiêu: Xóa bỏ thẻ vàng, mở rộng thị trường xuất khẩu.
    • Thời gian: Trong vòng 1-2 năm.
    • Chủ thể: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, các cơ quan chức năng liên quan.

  4. Tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp và ngư dân

    • Mục tiêu: Hiểu rõ các cam kết EVFTA, áp dụng hiệu quả trong sản xuất và xuất khẩu.
    • Thời gian: Triển khai ngay và duy trì thường xuyên.
    • Chủ thể: Bộ Công Thương, các tổ chức đào tạo, Hiệp hội ngành nghề.

  5. Phát triển liên kết chuỗi giá trị và hợp tác quốc tế

    • Mục tiêu: Tăng cường hợp tác trong sản xuất, chế biến và xuất khẩu thủy sản bền vững.
    • Thời gian: 3-5 năm.
    • Chủ thể: Doanh nghiệp, các tổ chức xúc tiến thương mại, đối tác EU.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản

    • Lợi ích: Hiểu rõ cơ hội, thách thức và các cam kết EVFTA để xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp.
    • Use case: Điều chỉnh quy trình sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm, tận dụng ưu đãi thuế quan.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước về nông nghiệp và thương mại

    • Lợi ích: Định hướng chính sách hỗ trợ ngành thủy sản, cải cách thủ tục hành chính và kiểm soát chất lượng.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch tháo gỡ thẻ vàng IUU, cải thiện môi trường kinh doanh.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo kinh tế quốc tế

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu và phân tích chuyên sâu về tác động của EVFTA đối với ngành thủy sản.
    • Use case: Phát triển các chương trình đào tạo, nghiên cứu tiếp theo về hội nhập kinh tế.

  4. Ngư dân và các tổ chức nghề cá

    • Lợi ích: Nắm bắt thông tin về thị trường, tiêu chuẩn xuất khẩu và các yêu cầu pháp lý để nâng cao hiệu quả sản xuất.
    • Use case: Áp dụng các biện pháp nuôi trồng bền vững, tham gia chuỗi giá trị xuất khẩu.

Câu hỏi thường gặp

  1. EVFTA có tác động như thế nào đến thuế nhập khẩu thủy sản của Việt Nam vào EU?
    EVFTA cam kết giảm thuế nhập khẩu thủy sản của EU đối với Việt Nam xuống gần 0% cho khoảng 90% số dòng thuế trong vòng 7 năm. Ví dụ, thuế nhập khẩu tôm sú đông lạnh giảm từ 20% về 0% ngay khi hiệp định có hiệu lực, giúp tăng tính cạnh tranh của sản phẩm Việt Nam trên thị trường EU.

  2. Ngành thủy sản Việt Nam đang đối mặt những thách thức gì khi xuất khẩu sang EU?
    Thách thức lớn nhất là các yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và chống đánh bắt cá bất hợp pháp (IUU). Thẻ vàng IUU đã ảnh hưởng tiêu cực đến xuất khẩu, cùng với tác động của đại dịch Covid-19 làm giảm nhu cầu và gián đoạn chuỗi cung ứng.

  3. Làm thế nào để doanh nghiệp thủy sản tận dụng hiệu quả các ưu đãi từ EVFTA?
    Doanh nghiệp cần nâng cao chất lượng sản phẩm, tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật và pháp lý của EU, cải tiến quy trình sản xuất, đồng thời chủ động tìm hiểu và áp dụng các cam kết thuế quan để giảm chi phí xuất khẩu.

  4. Vai trò của các cơ quan quản lý nhà nước trong việc hỗ trợ ngành thủy sản là gì?
    Các cơ quan quản lý cần hoàn thiện khung pháp lý, cải cách thủ tục hải quan, hỗ trợ doanh nghiệp và ngư dân trong việc đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế, đồng thời phối hợp giải quyết các vấn đề liên quan đến thẻ vàng IUU và phát triển bền vững ngành thủy sản.

  5. Tác động của đại dịch Covid-19 đến xuất khẩu thủy sản sang EU như thế nào?
    Đại dịch đã làm giảm gần 40% kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang EU trong 4 tháng đầu năm 2020 do gián đoạn sản xuất, vận chuyển và giảm nhu cầu tiêu thụ. Doanh nghiệp gặp khó khăn về vốn, đơn hàng bị hoãn hoặc hủy, đòi hỏi sự hỗ trợ kịp thời từ chính phủ và các bên liên quan.

Kết luận

  • EVFTA mở ra cơ hội lớn cho ngành thủy sản Việt Nam với cam kết giảm thuế nhập khẩu sâu rộng, giúp tăng tính cạnh tranh tại thị trường EU.
  • Ngành thủy sản đang đối mặt với thách thức về tiêu chuẩn kỹ thuật, pháp lý và thẻ vàng IUU, ảnh hưởng đến xuất khẩu trong giai đoạn 2019-2020.
  • Các thị trường Hà Lan, Đức và Ý chiếm hơn 40% kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang EU, đóng vai trò quan trọng trong chiến lược phát triển xuất khẩu.
  • Giải pháp trọng tâm bao gồm cải cách thủ tục hải quan, nâng cao chất lượng sản phẩm, giải quyết thẻ vàng IUU và tăng cường đào tạo, liên kết chuỗi giá trị.
  • Nghiên cứu đề xuất các bước tiếp theo nhằm hỗ trợ doanh nghiệp và nhà quản lý tận dụng hiệu quả EVFTA, góp phần phát triển ngành thủy sản bền vững và nâng cao vị thế trên thị trường quốc tế.

Call-to-action: Các doanh nghiệp, cơ quan quản lý và các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật thông tin nhằm thích ứng linh hoạt với các biến động của thị trường và chính sách quốc tế.