Tổng quan nghiên cứu

Doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ đóng vai trò then chốt trong nền kinh tế Việt Nam, chiếm khoảng 46,8% tổng số doanh nghiệp nhà nước đang hoạt động với gần 2 triệu tỷ đồng tài sản và lợi nhuận trước thuế đạt 112,6 nghìn tỷ đồng, đóng góp 71 nghìn tỷ đồng vào ngân sách nhà nước (chiếm 64,5% tổng thu từ doanh nghiệp nhà nước). Mặc dù số lượng doanh nghiệp này có xu hướng giảm, vai trò của chúng trong các ngành then chốt như năng lượng, viễn thông, tài chính vẫn rất quan trọng, tạo việc làm cho khoảng 0,6 triệu lao động, chiếm 60% lao động trong khu vực doanh nghiệp nhà nước.

Tuy nhiên, pháp luật về thành lập và chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ còn nhiều hạn chế, chưa thực sự đồng bộ và minh bạch, gây khó khăn trong thực tiễn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực trạng thi hành và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, phát triển bền vững nhóm doanh nghiệp này trong bối cảnh tái cấu trúc kinh tế và hội nhập quốc tế.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật có hiệu lực từ năm 2015 đến nay, trên phạm vi toàn quốc, với dữ liệu thu thập chủ yếu từ giai đoạn 2016-2022. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học, thực tiễn để hoàn thiện khung pháp lý, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động và quản lý doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết về doanh nghiệp nhà nước và lý thuyết quản trị công. Lý thuyết doanh nghiệp nhà nước nhấn mạnh vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong điều tiết kinh tế, khắc phục thất bại thị trường và thực hiện các mục tiêu xã hội. Lý thuyết quản trị công tập trung vào hiệu quả quản lý, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong khu vực công, đặc biệt trong doanh nghiệp do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ.

Ba khái niệm trọng tâm được làm rõ gồm: doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ (là công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu), chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp (bao gồm chuyển nhượng một phần vốn góp hoặc toàn bộ doanh nghiệp), và hiệu quả thực thi pháp luật (đánh giá mức độ tuân thủ, minh bạch và hiệu quả quản lý).

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật hiện hành (Luật Doanh nghiệp 2020, Nghị định 23/2022/NĐ-CP), báo cáo thống kê của Tổng cục Thống kê, Sách trắng doanh nghiệp Việt Nam, cùng các tài liệu nghiên cứu khoa học và báo cáo ngành.

Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng để hệ thống hóa các quy định pháp luật và đánh giá thực trạng thi hành. Phương pháp lịch sử giúp làm rõ quá trình hình thành và phát triển pháp luật về doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ. Phương pháp sử dụng số liệu được áp dụng để phân tích các chỉ số kinh tế, số lượng doanh nghiệp, vốn điều lệ và đóng góp vào ngân sách.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ còn hoạt động tính đến năm 2021 (khoảng 918 doanh nghiệp). Phương pháp chọn mẫu chủ yếu là tổng hợp toàn bộ dữ liệu thứ cấp có sẵn, kết hợp phân tích định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và khách quan.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2023, tập trung phân tích các quy định pháp luật và thực tiễn thi hành trong giai đoạn này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy định pháp luật về thành lập doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ đã được hoàn thiện hơn, nhưng vẫn còn nhiều bất cập.
    Theo Nghị định 23/2022/NĐ-CP, doanh nghiệp chỉ được thành lập khi đáp ứng điều kiện về ngành nghề kinh doanh, vốn điều lệ tối thiểu 100 tỷ đồng, phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, quy định về hồ sơ hợp lệ còn chung chung, gây khó khăn cho cơ quan quản lý và doanh nghiệp trong thực thi.

  2. Thực trạng chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ chủ yếu diễn ra qua hai hình thức: chuyển nhượng một phần vốn góp để thành lập công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên và chuyển nhượng toàn bộ doanh nghiệp.
    Việc chuyển đổi này còn hạn chế do thiếu minh bạch thông tin và cơ chế giám sát hiệu quả. Số liệu cho thấy số lượng doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ giảm khoảng 9,5% trong giai đoạn 2019-2021, phản ánh xu hướng chuyển đổi sở hữu.

  3. Doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ vẫn giữ vai trò chủ đạo trong các ngành then chốt như năng lượng, viễn thông, tài chính ngân hàng.
    Ví dụ, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đã giúp hơn 90,1% số xã đạt tiêu chí về điện nông thôn, tăng 46,44% so với năm 2010. Các ngân hàng thương mại nhà nước chiếm 65,87% tổng dư nợ cho vay toàn ngành.

  4. Hạn chế trong thực thi pháp luật bao gồm thiếu công khai minh bạch thông tin, quy trình chuyển đổi sở hữu phức tạp, và thiếu cơ chế giám sát hiệu quả.
    Điều này dẫn đến rủi ro mất quyền kiểm soát, tranh chấp nội bộ và ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động doanh nghiệp.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ sự phức tạp trong quản lý doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ, đặc biệt là vai trò kép vừa kinh doanh vừa thực hiện nhiệm vụ chính trị - xã hội. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả cho thấy Việt Nam đã có nhiều bước tiến trong hoàn thiện khung pháp lý, nhưng vẫn cần tăng cường minh bạch và hiệu quả quản trị.

Việc áp dụng biểu đồ thể hiện số lượng doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ qua các năm, tỷ lệ chuyển đổi sở hữu theo từng hình thức, và đóng góp của nhóm doanh nghiệp này vào GDP và ngân sách sẽ giúp minh họa rõ nét hơn các xu hướng và tác động.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển bền vững doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và ổn định xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về hồ sơ và thủ tục thành lập doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ
    Cần quy định rõ ràng, chi tiết về hồ sơ hợp lệ, điều kiện thành lập phù hợp với đặc thù doanh nghiệp nhà nước, nhằm giảm thiểu thủ tục hành chính và tăng tính minh bạch. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Thời gian: 12 tháng.

  2. Xây dựng cơ chế công khai, minh bạch thông tin về thành lập và chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp nhà nước
    Thiết lập hệ thống thông tin điện tử công khai, dễ tiếp cận về các quyết định thành lập, chuyển đổi, nhằm tăng cường giám sát xã hội và giảm thiểu rủi ro. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Thời gian: 18 tháng.

  3. Tăng cường giám sát, kiểm tra việc thực hiện chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp nhà nước
    Thiết lập cơ chế kiểm tra độc lập, phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước để đảm bảo việc chuyển đổi tuân thủ pháp luật, bảo vệ quyền lợi Nhà nước và người lao động. Chủ thể thực hiện: Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước. Thời gian: 24 tháng.

  4. Đào tạo, nâng cao năng lực quản trị doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ
    Tổ chức các chương trình đào tạo về quản trị hiện đại, minh bạch và trách nhiệm giải trình cho cán bộ quản lý doanh nghiệp nhà nước. Chủ thể thực hiện: Bộ Nội vụ, các trường đại học chuyên ngành. Thời gian: liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về doanh nghiệp và đầu tư
    Giúp hiểu rõ hơn về khung pháp lý, thực trạng và giải pháp hoàn thiện quản lý doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ, từ đó xây dựng chính sách hiệu quả.

  2. Ban lãnh đạo và quản lý doanh nghiệp nhà nước
    Cung cấp kiến thức về quy trình thành lập, chuyển đổi sở hữu và các thách thức pháp lý, giúp nâng cao hiệu quả quản trị và tuân thủ pháp luật.

  3. Nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực luật kinh tế, quản trị công
    Là tài liệu tham khảo quan trọng để phát triển nghiên cứu sâu hơn về doanh nghiệp nhà nước và chính sách quản lý vốn nhà nước.

  4. Sinh viên, học viên cao học ngành Luật Kinh tế, Quản trị kinh doanh
    Hỗ trợ hiểu biết thực tiễn về pháp luật doanh nghiệp nhà nước, góp phần nâng cao năng lực chuyên môn và ứng dụng trong công tác sau này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ là gì?
    Là công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu toàn bộ vốn điều lệ, hoạt động theo quy định pháp luật nhằm thực hiện mục tiêu kinh tế và xã hội.

  2. Điều kiện thành lập doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ gồm những gì?
    Phải kinh doanh trong ngành nghề được Nhà nước đầu tư, vốn điều lệ tối thiểu 100 tỷ đồng, phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và quy hoạch ngành quốc gia.

  3. Phương thức chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ?
    Bao gồm chuyển nhượng một phần vốn góp để thành lập công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên hoặc chuyển nhượng toàn bộ doanh nghiệp cho tổ chức, cá nhân khác.

  4. Những khó khăn chính trong thực thi pháp luật về doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ?
    Thiếu minh bạch thông tin, quy trình chuyển đổi phức tạp, thiếu cơ chế giám sát hiệu quả, dẫn đến rủi ro mất quyền kiểm soát và tranh chấp nội bộ.

  5. Vai trò của doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ trong nền kinh tế Việt Nam hiện nay?
    Giữ vai trò chủ đạo trong các ngành then chốt như năng lượng, viễn thông, tài chính, góp phần đảm bảo an sinh xã hội, tạo việc làm và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

Kết luận

  • Doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ là lực lượng quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, chiếm tỷ trọng lớn về vốn, tài sản và đóng góp ngân sách.
  • Pháp luật về thành lập và chuyển đổi sở hữu doanh nghiệp nhà nước đã có nhiều cải tiến, nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế về minh bạch, thủ tục và giám sát.
  • Thực trạng chuyển đổi sở hữu chủ yếu qua chuyển nhượng vốn góp hoặc toàn bộ doanh nghiệp, phản ánh xu hướng tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật, tăng cường minh bạch, giám sát và nâng cao năng lực quản trị nhằm phát huy tối đa vai trò của doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ.
  • Tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về tác động của chuyển đổi sở hữu đến hiệu quả hoạt động và phát triển bền vững doanh nghiệp nhà nước trong giai đoạn tới.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển doanh nghiệp nhà nước giữ 100% vốn điều lệ, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững của Việt Nam.