Nghiên cứu cấu trúc và đa dạng cây gỗ rừng lá rộng thường xanh Mường Tè

• Tác giả: Trần Thị Kim Hương
• Người hướng dẫn: PGS. Trần Văn Con
• Trường học: Trường Đại học Lâm nghiệp
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên cứu cấu trúc và đa dạng loài cây gỗ của các kiểu rừng lá rộng thường xanh ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sỹ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• ĐẶT VẤN ĐỀ
• 1. Chương 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Nghiên cứu về cấu trúc rừng
• 1.2. Nghiên cứu về tính đa dạng loài trong các trạng thái rừng
• 1.3. Nghiên cứu bảo tồn
• 2. Chương 2: MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Nội dung và giới hạn nghiên cứu
• 2.2. Phương pháp nghiên cứu
• 2.2.1. Phương pháp kế thừa
• 2.2.2. Phương pháp điều tra lâm học
• 2.2.3. Phương pháp xử lý số liệu
• 3. Chương 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ XÃ HỘI CỦA KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.1.1. Vị trí địa lý
• 3.1.2. Địa hình, địa mạo
• 3.1.3. Tài nguyên rừng
• 3.1.4. Thực vật rừng
• 3.1.5. Động vật rừng
• 3.1.6. Điều kiện tự nhiên của 2 xã nghiên cứu
• 3.1.6.1. Điều kiện tự nhiên xã Mù Cả
• 3.1.6.2. Điều kiện tự nhiên xã Tà Tổng
• 3.2. Điều kiện về dân sinh, kinh tế xã hội tại Mường Tè
• 3.2.1. Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội huyện
• 3.2.2. Thực trạng phát triển các lĩnh vực xã hội
• 4. Chương 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Đặc điểm hiện trạng các kiểu rừng tự nhiên lá rộng thường xanh tại khu vực nghiên cứu
• 4.2. Nghiên cứu cấu trúc lâm phần trong các kiểu rừng tự nhiên lá rộng thường xanh tại khu vực nghiên cứu
• 4.2.1. Đặc điểm cấu trúc tổ thành loài thực vật theo đai cao tại khu vực nghiên cứu
• 4.2.2. Quy luật cấu trúc đường kính và chiều cao theo đai cao tại khu vực nghiên cứu
• 4.3. Đặc điểm tính đa dạng loài thực vật tại khu vực nghiên cứu
• 4.3.1. Hiện trạng mức độ đa dạng thực vật rừng ở Mường Tè – Lai Châu
• 4.3.2. Xác định tính đa dạng các loài cây gỗ theo đai cao tại khu vực nghiên cứu
• 4.3.3. Đa dạng về giá trị sử dụng
• 4.4. Đề xuất các giải pháp bảo tồn các kiểu rừng tự nhiên lá rộng thường xanh tại khu vực nghiên cứu
• 4.4.1. Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức
• 4.4.2. Giải pháp về khoa học kỹ thuật tác động bảo tồn và phát triển các loài quý hiếm
• 4.4.3. Một số giải pháp khác về cơ chế quản lý, chính sách, kinh tế, xã hội
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI, KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Khám phá kho báu Tổng quan cấu trúc rừng Mường Tè Lai Châu

Mường Tè, một huyện vùng cao biên giới của tỉnh Lai Châu, từ lâu đã được biết đến là một trung tâm đa dạng sinh học Mường Tè bậc nhất khu vực Tây Bắc. Nằm ở thượng nguồn sông Đà, hệ sinh thái rừng Mường Tè không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc điều tiết nguồn nước, bảo vệ môi trường mà còn là nơi lưu giữ một nguồn gen thực vật vô cùng phong phú. Các nghiên cứu gần đây, đặc biệt là công trình của Trần Thị Kim Hương (2013), đã cung cấp những dữ liệu khoa học quý giá, làm sáng tỏ các đặc điểm về cấu trúc và đa dạng loài cây gỗ của các kiểu rừng lá rộng thường xanh tại đây. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích các kết quả nghiên cứu, từ đó đưa ra một bức tranh toàn cảnh về hệ thực vật rừng Lai Châu tại Mường Tè, nhấn mạnh giá trị và những thách thức trong công tác bảo tồn. Việc tìm hiểu sâu về thành phần loài cây gỗ và các quy luật phân bố của chúng là nền tảng khoa học không thể thiếu, giúp đề xuất các giải pháp quản lý và phát triển lâm nghiệp bền vững cho khu vực trọng yếu này. Khu vực nghiên cứu tập trung tại hai xã Mù Cả và Tà Tổng, nơi còn lưu giữ những cánh rừng tự nhiên có giá trị cao, đại diện cho đặc điểm thảm thực vật đặc trưng của vùng.

1.1. Vị trí địa lý và tầm quan trọng của hệ sinh thái rừng Mường Tè

Huyện Mường Tè nằm ở phía Tây Bắc Việt Nam, có vị trí địa lý đặc biệt với đường biên giới dài giáp Trung Quốc. Địa hình khu vực rất phức tạp, bị chia cắt mạnh bởi các dãy núi cao chạy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam, với độ cao trung bình từ 900 – 1500m. Đặc điểm này tạo nên sự đa dạng về tiểu khí hậu và thổ nhưỡng, là điều kiện lý tưởng cho một hệ thực vật rừng Lai Châu phong phú phát triển. Tài nguyên rừng Lai Châu tại Mường Tè có vai trò chiến lược, không chỉ về an ninh quốc phòng mà còn là vùng phòng hộ đầu nguồn cực kỳ quan trọng cho thủy điện sông Đà. Rừng Mường Tè giúp duy trì sự ổn định của môi trường, hạn chế xói mòn, và là nơi sinh sống của nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số, gắn liền với văn hóa và sinh kế của họ.

1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu về đa dạng thực vật Lai Châu

Trước đây, các nghiên cứu về hệ thực vật rừng Lai Châu tại Mường Tè còn tương đối hạn chế. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhiều công trình khoa học đã được thực hiện, tiêu biểu là nghiên cứu của Phạm Quang Tuyến và cộng sự (2011) và luận văn của Trần Thị Kim Hương (2013). Các nghiên cứu này đã bước đầu thống kê được danh lục các loài thực vật, đánh giá mức độ đa dạng và xác định các loài cây gỗ quý hiếm Tây Bắc cần được ưu tiên bảo tồn. Kết quả sơ bộ cho thấy, khu hệ thực vật Mường Tè có mối quan hệ gần gũi với hệ thực vật vùng Hymalaya và Hoa Nam (Trung Quốc), thể hiện qua sự hiện diện của nhiều loài đặc trưng. Những dữ liệu này là cơ sở khoa học quan trọng cho việc lập kế hoạch và thực thi các chiến lược bảo tồn nguồn gen thực vật.

II. Thách thức bảo tồn Thực trạng rừng Mường Tè hiện nay

Thực trạng rừng Mường Tè đang đối mặt với nhiều áp lực nghiêm trọng, đe dọa trực tiếp đến sự bền vững của hệ sinh thái và sự tồn tại của nhiều loài quý hiếm. Tác động của con người đến rừng là nguyên nhân chính dẫn đến sự suy thoái này. Các hoạt động như phát nương làm rẫy, khai thác gỗ trái phép, và chăn thả gia súc không có kiểm soát đã làm thay đổi sâu sắc cấu trúc tầng tán rừng và làm giảm mật độ cây gỗ. Hậu quả là diện tích rừng nguyên sinh bị thu hẹp, chất lượng rừng suy giảm, và tính đa dạng sinh học bị đe dọa. Nhiều loài cây gỗ quý hiếm Tây Bắc như Pơ mu, Du sam, Bách xanh đã trở nên khan hiếm hơn do bị khai thác quá mức. Theo các khảo sát, cấu trúc rừng ở nhiều khu vực đã bị phá vỡ, từ rừng nhiều tầng chuyển thành rừng thứ sinh nghèo kiệt hoặc trảng cỏ, cây bụi. Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến môi trường sinh thái mà còn tác động tiêu cực đến đời sống của người dân địa phương, những người có sinh kế phụ thuộc vào tài nguyên rừng. Việc nhận diện và đánh giá đúng các thách thức này là bước đi đầu tiên và quan trọng nhất để xây dựng các giải pháp bảo tồn hiệu quả.

2.1. Phân tích các tác động của con người đến tài nguyên rừng

Hoạt động canh tác nương rẫy du canh là một trong những tác động của con người đến rừng lớn nhất tại Mường Tè. Phương thức canh tác này làm mất đi thảm thực vật tự nhiên, gây xói mòn và thoái hóa đất. Bên cạnh đó, việc khai thác gỗ để làm nhà, làm chất đốt và bán ra thị trường cũng góp phần làm suy giảm trữ lượng và mật độ cây gỗ. Sự gia tăng dân số và nhu cầu phát triển kinh tế đã tạo ra áp lực ngày càng lớn lên tài nguyên rừng Lai Châu. Mặc dù đã có nhiều chính sách giao đất giao rừng, nhưng hiệu quả quản lý và bảo vệ rừng tại cơ sở vẫn còn nhiều hạn chế, đòi hỏi cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa chính quyền, các cơ quan chức năng và cộng đồng địa phương.

2.2. Sự suy giảm các loài cây gỗ quý hiếm và giá trị bảo tồn

Mường Tè là nơi phân bố của nhiều loài cây gỗ quý hiếm Tây Bắc có giá trị kinh tế và khoa học cao. Tuy nhiên, dưới áp lực khai thác, quần thể của các loài này đang bị suy giảm nghiêm trọng. Các loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam và danh lục của IUCN như Bách xanh, Thông hai lá dẹt, Pơ mu đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng cục bộ. Việc mất đi các loài này không chỉ là tổn thất về bảo tồn nguồn gen thực vật mà còn làm suy yếu tính ổn định của toàn bộ hệ sinh thái rừng Mường Tè. Công tác bảo tồn đòi hỏi phải có những hành động khẩn cấp, từ việc khoanh vùng bảo vệ nghiêm ngặt các khu vực còn lại đến việc nghiên cứu nhân giống và phục hồi.

III. Phương pháp đánh giá đa dạng loài cây gỗ rừng Mường Tè

Để đánh giá một cách khoa học và chính xác mức độ đa dạng loài cây gỗ tại Mường Tè, các nhà nghiên cứu đã áp dụng các phương pháp điều tra lâm học hiện đại. Nghiên cứu của Trần Thị Kim Hương (2013) đã sử dụng phương pháp lập các tuyến điều tra và ô tiêu chuẩn (ÔTC) tạm thời tại hai xã Mù Cả và Tà Tổng. Phương pháp này cho phép thu thập dữ liệu chi tiết về thành phần loài cây gỗ, mật độ, và các chỉ số sinh trưởng. Qua đó, đã thống kê được một danh lục thực vật vô cùng phong phú, với 542 loài thuộc 390 chi và 135 họ thực vật bậc cao có mạch. Các chỉ số đa dạng sinh học quantitative như chỉ số đa dạng Shannon-Wiener và chỉ số tương đồng Simpson đã được sử dụng để phân tích và so sánh mức độ đa dạng giữa các kiểu rừng và các đai độ cao khác nhau. Kết quả cho thấy rừng Mường Tè có độ đa dạng cao, đặc biệt là ở các khu vực ít bị tác động. Việc áp dụng các chỉ số này không chỉ lượng hóa được sự phong phú của hệ thực vật mà còn cung cấp cơ sở để đánh giá sức khỏe và tính ổn định của hệ sinh thái rừng Mường Tè.

3.1. Phân tích thành phần loài cây gỗ và các họ thực vật ưu thế

Kết quả nghiên cứu cho thấy thành phần loài cây gỗ ở Mường Tè rất đa dạng, mang đặc trưng của vùng á nhiệt đới núi cao. Các họ thực vật ưu thế và đa dạng nhất bao gồm họ Dẻ (Fagaceae), họ Re (Lauraceae), họ Chè (Theaceae), và họ Ngọc lan (Magnoliaceae). Sự chiếm ưu thế của các họ này cho thấy mối liên hệ rõ rệt của hệ thực vật rừng Lai Châu với khu hệ thực vật Nam Trung Hoa và Hymalaya. Trong tổ thành loài, nhiều loài cây có giá trị kinh tế cây gỗ Lai Châu cao như Dẻ, Re, Giổi, và các loài cây gỗ quý khác. Việc xác định các loài cây gỗ ưu thế là cơ sở quan trọng để hiểu rõ hơn về động thái diễn thế của rừng và đề xuất các loài cây chủ lực cho công tác trồng rừng phục hồi.

3.2. Ứng dụng chỉ số Shannon Wiener và Simpson trong nghiên cứu

Việc sử dụng chỉ số đa dạng Shannon-Wiener (H') và chỉ số tương đồng Simpson (D) giúp lượng hóa mức độ đa dạng và độ đồng đều của các loài trong quần xã. Kết quả tính toán cho thấy các chỉ số này có sự thay đổi rõ rệt theo đai cao và mức độ tác động của con người. Cụ thể, các khu rừng ở đai cao, ít bị khai thác có chỉ số H' cao hơn, cho thấy sự đa dạng và ổn định của quần xã. Ngược lại, những khu rừng thứ sinh hoặc gần khu dân cư có chỉ số đa dạng thấp hơn và chỉ số ưu thế sinh thái cao hơn, phản ánh sự chiếm ưu thế của một vài loài tiên phong ưa sáng. Những con số này là bằng chứng khoa học thuyết phục về sự suy thoái đa dạng sinh học và là công cụ hữu ích để theo dõi, giám sát hiệu quả của các hoạt động bảo tồn.

IV. Giải mã cấu trúc rừng Mường Tè Phân tích tầng tán và phân bố

Cấu trúc rừng là yếu tố phản ánh mối quan hệ sinh thái phức tạp bên trong quần xã và giữa quần xã với môi trường. Nghiên cứu tại Mường Tè đã tập trung giải mã các quy luật về cấu trúc tầng tán rừng và sự phân bố của cây gỗ. Kết quả cho thấy, rừng lá rộng thường xanh tại đây, đặc biệt là ở những khu vực ít bị tác động, thường có cấu trúc đa tầng phức tạp (từ 3-4 tầng tán). Tuy nhiên, do tác động của con người đến rừng, cấu trúc này đã bị phá vỡ ở nhiều nơi, chỉ còn lại dạng rừng một hoặc hai tầng đơn giản. Một trong những quy luật quan trọng được phân tích là phân bố đường kính cây (N/D). Ở các lâm phần rừng tự nhiên, biểu đồ phân bố N/D thường có dạng đường cong giảm (dạng chữ 'J' ngược), thể hiện số lượng cây non và cây kích thước nhỏ chiếm số lượng lớn, đảm bảo khả năng tái sinh và phát triển liên tục của rừng. Phân tích này giúp các nhà lâm học đánh giá được sức khỏe, khả năng phục hồi của lâm phần và đề xuất các biện pháp lâm sinh phù hợp để thúc đẩy tái sinh tự nhiên, nâng cao mật độ cây gỗ có giá trị.

4.1. Đặc điểm cấu trúc tầng tán rừng theo các đai độ cao khác nhau

Nghiên cứu chỉ ra rằng cấu trúc tầng tán rừng ở Mường Tè có sự biến đổi rõ rệt theo đai độ cao. Ở đai thấp (<700m), rừng thường có tầng tán cao, nhiều cây gỗ lớn thuộc các họ nhiệt đới như Dầu (Dipterocarpaceae), Dâu tằm (Moraceae). Khi lên đai cao hơn (700-1500m), cấu trúc rừng thay đổi với sự ưu thế của các loài cây á nhiệt đới thuộc họ Dẻ (Fagaceae) và Re (Lauraceae), tầng tán thường thấp hơn nhưng dày đặc. Sự phân tầng này tạo ra các ổ sinh thái khác nhau, góp phần làm tăng tính đa dạng sinh học Mường Tè. Tuy nhiên, các hoạt động khai thác chọn đã làm xuất hiện nhiều khoảng trống trong tán rừng, tạo điều kiện cho các loài cây ưa sáng, cây bụi xâm lấn, làm thay đổi cấu trúc vốn có.

4.2. Quy luật phân bố đường kính cây N D và ý nghĩa sinh thái

Phân tích phân bố đường kính cây (N/D) là một công cụ hữu hiệu để đánh giá động thái và sức sống của quần thể rừng. Kết quả tại Mường Tè cho thấy các khu rừng tự nhiên có quy luật phân bố N/D dạng giảm, điển hình cho rừng hỗn loài khác tuổi. Điều này chứng tỏ rừng có tiềm năng tái sinh và phục hồi tốt nếu được bảo vệ. Ngược lại, ở những khu rừng đã bị khai thác mạnh, đường cong phân bố bị biến dạng, thiếu hụt các cây có đường kính lớn và cả cây non tái sinh. Dữ liệu về phân bố đường kính cây cung cấp thông tin quan trọng cho việc lập kế hoạch khai thác bền vững (nếu được phép) và các biện pháp nuôi dưỡng, làm giàu rừng, hướng tới một cấu trúc lâm phần tối ưu.

V. Giải pháp bảo tồn và phát triển lâm nghiệp Mường Tè bền vững

Dựa trên các kết quả phân tích sâu sắc về cấu trúc và đa dạng sinh học, việc đề xuất các giải pháp khả thi là yêu cầu cấp thiết để bảo vệ hệ sinh thái rừng Mường Tè. Một chiến lược tổng thể cần được xây dựng, kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Ưu tiên hàng đầu là củng cố và quản lý hiệu quả khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè, đặc biệt là vùng lõi tại Mù Cả và Tà Tổng. Các hoạt động tuần tra, bảo vệ cần được tăng cường để ngăn chặn nạn phá rừng và săn bắn. Song song đó, cần triển khai các chương trình bảo tồn nguồn gen thực vật, tập trung vào các loài cây gỗ quý hiếm Tây Bắc đang bị đe dọa. Các giải pháp này có thể bao gồm bảo tồn tại chỗ (in-situ) bằng cách bảo vệ nghiêm ngặt môi trường sống tự nhiên và bảo tồn chuyển chỗ (ex-situ) thông qua việc xây dựng vườn sưu tập thực vật, nhân giống và trồng phục hồi. Để chiến lược phát triển lâm nghiệp bền vững thực sự đi vào cuộc sống, không thể thiếu sự tham gia của cộng đồng địa phương. Các chính sách cần tạo sinh kế thay thế, giảm sự phụ thuộc của người dân vào tài nguyên rừng, đồng thời nâng cao nhận thức và trao quyền cho họ trong công tác quản lý, bảo vệ rừng.

5.1. Xây dựng và quản lý hiệu quả khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè

Việc thành lập và vận hành hiệu quả khu bảo tồn thiên nhiên Mường Tè là giải pháp then chốt. Cần phải có sự phân định ranh giới rõ ràng giữa các phân khu chức năng (vùng bảo vệ nghiêm ngặt, vùng phục hồi sinh thái, vùng đệm). Các kế hoạch quản lý cần dựa trên cơ sở khoa học, có sự tham vấn của các chuyên gia và cộng đồng. Tăng cường năng lực cho đội ngũ cán bộ kiểm lâm và các tổ bảo vệ rừng cộng đồng là yếu tố quyết định đến sự thành công. Ngoài ra, việc ứng dụng công nghệ viễn thám, GIS để theo dõi diễn biến tài nguyên rừng sẽ giúp công tác quản lý trở nên chủ động và hiệu quả hơn.

5.2. Đề xuất mô hình lâm nghiệp bền vững gắn với sinh kế người dân

Để giảm áp lực lên rừng tự nhiên, cần phát triển các mô hình kinh tế thay thế. Phát triển lâm nghiệp bền vững có thể bao gồm việc trồng rừng gỗ lớn, trồng cây lâm sản ngoài gỗ có giá trị kinh tế cao như thảo quả, sa nhân dưới tán rừng. Phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng cũng là một hướng đi tiềm năng, giúp người dân có thêm thu nhập từ việc bảo vệ cảnh quan và bản sắc văn hóa. Các chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng (PFES) cần được thực hiện một cách minh bạch, hiệu quả, đảm bảo người dân giữ rừng thực sự được hưởng lợi, từ đó tạo động lực để họ tham gia tích cực vào công cuộc bảo vệ tài nguyên rừng Lai Châu.