Các nhân tố tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận tại các doanh nghiệp niêm yết trên Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM

• Tác giả: Lê Hồng Nhung
• Người hướng dẫn: TS. Hồ Xuân Thủy
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế - Luật
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Các nhân tố tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận tại các doanh nghiệp niêm yết trên sở giao dịch chứng khoán tp hcm
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG MỞ ĐẦU
• 1.1. Lí do chọn đề tài
• 1.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.3. Phương pháp nghiên cứu
• 1.4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
• 1.5. Các đóng góp của luận văn
• 1.6. Kết cấu luận văn
• 2. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 2.1. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ MÔ HÌNH ĐO LƯỜNG HÀNH VI QTLN
• 2.1.1. Mô hình Jones (1991)
• 2.1.2. Mô hình Dechow và cộng sự (1995)
• 2.1.3. Mô hình Kothari (2005)
• 2.2. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI QTLN
• 2.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới
• 2.2.1.1. Các nghiên cứu thuộc yếu tố đặc điểm DN
• 2.2.1.2. Các nghiên cứu thuộc yếu tố đặc điểm QTCT
• 2.2.2. Các nghiên cứu tại Việt Nam
• 2.2.2.1. Các nghiên cứu thuộc yếu tố đặc điểm DN
• 2.2.2.2. Các nghiên cứu thuộc đặc điểm QTCT
• 2.2.3. Các nghiên cứu khác về QTLN
• 2.3. KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU
• 2.3.1. Kết quả đạt được từ các nghiên cứu trước
• 2.3.2. Khe hổng nghiên cứu và các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu
• 2.4. KẾT LUẬN CHƯƠNG 1
• 3. CHƯƠNG 2: KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI QTLN
• 3.1. Phân loại QTLN
• 3.2. CÁC LÝ THUYẾT NỀN LIÊN QUAN ĐẾN HÀNH VI QTLN
• 3.2.1. Lý thuyết đại diện (Agency Theory)
• 3.2.2. Lý thuyết kế toán thực chứng (Positive Accounting Theory)
• 3.2.3. Lý thuyết phụ thuộc nguồn lực (Resource Dependence Theory)
• 3.3. KẾT LUẬN CHƯƠNG 2
• 4. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 4.1. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU
• 4.1.1. Phương pháp nghiên cứu
• 4.1.2. Quy trình nghiên cứu
• 4.2. MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU
• 4.2.1. Mô hình nghiên cứu
• 4.2.2. Mô tả, đo lường các biến và giả thuyết nghiên cứu
• 4.2.2.1. Biến phụ thuộc
• 4.2.2.2. Biến độc lập
• 4.3. PHƯƠNG PHÁP THU THẬP VÀ XỬ LÝ DỮ LIỆU
• 4.3.1. Phương pháp thu thập dữ liệu
• 4.3.2. Phương pháp xử lý dữ liệu
• 4.3.3. Phương pháp thống kê mô tả
• 4.3.4. Phương pháp phân tích tương quan
• 4.3.5. Phương pháp hồi quy
• 4.3.6. Phương pháp kiểm định mô hình
• 4.4. KẾT LUẬN CHƯƠNG 3
• 5. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN
• 5.1. MỨC ĐỘ QTLN CỦA CÁC DN NIÊM YẾT TRÊN HOSE
• 5.2. THỐNG KÊ MÔ TẢ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QTLN
• 5.3. KẾT QUẢ PHÂN TÍCH TƯƠNG QUAN VÀ HỒI QUY
• 5.3.1. Kết quả phân tích tương quan
• 5.3.2. Kết quả phân tích hồi quy
• 5.3.3. Kiểm định khuyết tật của mô hình
• 5.4. BÀN LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 5.4.1. Nhóm giả thuyết thuộc đặc điểm DN
• 5.4.2. Nhóm giả thuyết thuộc cơ chế QTCT
• 5.5. KẾT LUẬN CHƯƠNG 4
• 6. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý NGHIÊN CỨU
• 6.1. HÀM Ý NGHIÊN CỨU
• 6.2. NHỮNG HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU
• 6.3. KẾT LUẬN CHƯƠNG 5
• KẾT LUẬN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC 1

I. Quản trị lợi nhuận tại HOSE Tổng quan và thách thức 55 ký tự

Lợi nhuận đóng vai trò then chốt đối với sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp. Tính trung thực của chỉ tiêu lợi nhuận lại càng quan trọng hơn, ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định của người sử dụng báo cáo tài chính (Nguyễn Thị Toàn, 2021). Tuy nhiên, trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt, nhiều doanh nghiệp niêm yết sẵn sàng thực hiện hành vi quản trị lợi nhuận (QTLN) để điều chỉnh kết quả kinh doanh theo mong muốn của nhà quản lý (Nguyễn Đỗ Quyên và cộng sự, 2018). Điều này dẫn đến chất lượng lợi nhuận bị suy giảm. Schipper và cộng sự (2003) cho rằng các nhà quản lý có xu hướng QTLN do áp lực từ thị trường, các khoản bồi thường do vi phạm hợp đồng, các khoản thưởng từ hoạt động điều hành công ty do đạt được các chỉ tiêu đã đề ra, các hợp đồng vay hoặc cho vay…

1.1. Thực trạng quản trị lợi nhuận ở doanh nghiệp niêm yết

Thị trường chứng khoán (TTCK) Việt Nam non trẻ đối mặt với thách thức từ thông lệ quản trị công ty (QTCT) còn hạn chế (Pham và cộng sự, 2022). Tình trạng chênh lệch báo cáo tài chính trước và sau kiểm toán, cũng như sự can thiệp có chủ ý của nhà quản lý vào thông tin kế toán, gây lo ngại về tính minh bạch (Nguyễn Hà Linh, 2017). Các vụ việc như Công ty Cổ phần Bông Bạch Tuyết báo lỗ thành lãi trước khi niêm yết hay Công ty Cổ phần Dược Viễn Đông làm giả hợp đồng đã gây thiệt hại lớn cho nhà đầu tư. Hàng loạt các công ty như Tribeco, Petrolimex, Quốc Cường Gia Lai… có hiện tượng giấu lãi để chuyển lỗ một cách khá kín đáo và hợp pháp (Phạm Thị Bích Vân, 2012).

1.2. Sự cần thiết của kiểm soát quản trị lợi nhuận hiện nay

Khi TTCK đối mặt với nhiều rủi ro, việc giữ vững niềm tin của nhà đầu tư và minh bạch thị trường tài chính trở nên cấp thiết. Các quy định mới về QTCT như Nghị định 71/2017/NĐ-CP và Nghị định 155/2020/NĐ-CP đã được ban hành. Vì vậy, chỉ tiêu lợi nhuận và hành vi quản trị lợi nhuận được xem là một trong những vấn đề mang tính thời sự và thu hút sự chú ý của các nhà đầu tư cũng như các nhà nghiên cứu khoa học.

II. Các nhân tố kinh tế tác động đến quản trị lợi nhuận 59 ký tự

Nhiều công trình nghiên cứu đã xây dựng mô hình đo lường hành vi quản trị lợi nhuận như mô hình Healy (1985), DeAngelo (1986), Jones (1991), Jones hiệu chỉnh (1995), Kothari (2005)… Bên cạnh các nghiên cứu về mô hình đo lường, một số nghiên cứu về tổ hợp các nhân tố tác động đến QTLN cũng được thực hiện tại các quốc gia có TTCK phát triển. Olfa và cộng sự (2016) tìm hiểu đặc điểm của HĐQT trong mối liên hệ với hành vi quản trị lợi nhuận đối với 70 DN niêm yết trên SBF 250 tại Pháp; Cũng tại quốc gia này, Fathi (2013) xem xét mối liên hệ giữa chất lượng thông tin BCTC được công bố và cơ chế QTCT; Simon và cộng sự (2017) nghiên cứu song song tác động của cơ chế QTCT và chức năng của hệ thống kiểm toán nội bộ đối với các DN có trụ sở tại châu Âu niêm yết công khai trên thị trường chứng khoán Hoa Kỳ; Hussein (2020) tìm hiểu mối quan hệ giữa QTCT và QTLN trên phạm vi hai quốc gia là Anh và Ai Cập để có sự so sánh về kết quả nghiên cứu; Cynthia và cộng sự (2021) đã tiến hành nghiên cứu thực nghiệm hành vi quản trị lợi nhuận tại các công ty bất động sản niêm yết trên thị trường chứng khoán Philipine và một loạt các nghiên cứu về các yếu tố thuộc đặc điểm QTCT trong mối liên hệ với hành vi QTLN được thực hiện như Charfeddine và cộng sự (2013), Nurlan (2018); Naser và cộng sự (2020); Peter và cộng sự (2022)…

2.1. Vai trò của Hội đồng quản trị trong kiểm soát quản trị lợi nhuận

Các nghiên cứu về đặc điểm QTCT trong mối tương quan với QTLN cũng được thực hiện tại Việt Nam như nghiên cứu của Nguyễn Hà Linh (2017), Bùi Văn Dương (2017), Ngô Hoàng Điệp (2018), Đặng Ngọc Hùng và cộng sự (2018), Ngô Nhật Phương Diễm (2019). Pham và cộng sự (2022) đã tìm hiểu những khó khăn trong hoạt động QTCT và QTLN, trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp thích ứng với việc huy động vốn trong nền kinh tế chuyển đổi số. Tuy nhiên, kết quả của các nghiên cứu này chưa có sự đồng nhất, mức độ và chiều hướng tác động còn khác nhau. Nhận thức được điều này, nghiên cứu được tiến hành trên cơ sở tìm hiểu “Các nhân tố tác động đến hành vi QTLN của các DN niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM” trong bối cảnh Việt Nam vừa trải qua đại dịch Covid-19, khi bài toán lợi nhuận vẫn đang là nỗi lo đau đáu của hầu hết các nhà quản lý.

2.2. Áp lực lợi nhuận ảnh hưởng đến hành vi quản trị như thế nào

Nghiên cứu được tiến hành trên cơ sở tìm hiểu “Các nhân tố tác động đến hành vi QTLN của các DN niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM” trong bối cảnh Việt Nam vừa trải qua đại dịch Covid-19, khi bài toán lợi nhuận vẫn đang là nỗi lo đau đáu của hầu hết các nhà quản lý. Ngoài những đóng góp về mặt học thuật, kết quả nghiên cứu còn cung cấp cho người sử dụng thông tin trên báo cáo tài chính nhận diện được hành vi quản trị lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết, phục vụ cho công tác phân tích và đầu tư trong tương lai.

III. Đo lường hành vi quản trị lợi nhuận Phương pháp nào 55 ký tự

Mục tiêu tổng quát là nghiên cứu các nhân tố tác động đến hành vi QTLN tại các doanh nghiệp niêm yết trên sàn HOSE. Các mục tiêu cụ thể bao gồm: đo lường hành vi quản trị lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết trên sàn HOSE, nhận diện các nhân tố tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết trên sàn HOSE và đo lường mức độ tác động của các nhân tố đến hành vi quản trị lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết trên sàn HOSE.

3.1. Sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng để đánh giá

Phương pháp nghiên cứu định lượng được sử dụng làm phương pháp nghiên cứu chính của luận văn. Cụ thể, nghiên cứu đã xây dựng phương trình hồi quy để đo lường mức độ tác động của các nhân tố đến hành vi quản trị lợi nhuận. Sau đó, sử dụng phần mềm STATA 14 để kiểm định sự phù hợp của mô hình. Tài liệu sử dụng trong luận văn là nguồn tài liệu sơ cấp được thu thập qua các công trình nghiên cứu đã được công bố trên các tạp chí, luận án, luận văn thạc sĩ… có liên quan đến vấn đề nghiên cứu. Từ đó, xây dựng mô hình nghiên cứu lý thuyết. Xử lý dữ liệu trong mô hình nghiên cứu dựa trên việc thu thập báo cáo tài chính của các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE. Dữ liệu thu thập phục vụ cho việc kiểm định các giả thuyết mà nghiên cứu đã đặt ra.

3.2. Phạm vi nghiên cứu các đối tượng nào trên HOSE

Đối tượng nghiên cứu: hành vi QTLN. Phạm vi nghiên cứu: QTLN được phân thành hai loại chủ yếu là QTLN trên cơ sở dồn tích và QTLN trên các giao dịch thực tế phát sinh. Trong phạm vi nghiên cứu này, tác giả chủ yếu tập trung phân tích QTLN trên cơ sở dồn tích dựa trên hành vi của nhà quản lý. Xét về thời gian: nghiên cứu sử dụng báo cáo tài chính của các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE từ năm 2019 đến 2021. Xét về không gian: trong nghiên cứu này, tác giả chỉ đề cập đến các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên HOSE ngoại trừ các tổ chức tài chính như ngân hàng, các công ty bảo hiểm, các công ty quản lý quỹ vì tính chất đặc thù của các tổ chức này.

IV. Nhân tố quản trị công ty ảnh hưởng đến QTLN 53 ký tự

Đối tượng thu thập dữ liệu của nghiên cứu này đồng thời phải thỏa mãn các điều kiện: là doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên HOSE, không hủy niêm yết và có đầy đủ dữ liệu trong khoảng thời gian khảo sát là từ năm 2019 – 2021, đồng tiền hạch toán là đồng Việt Nam và có năm tài chính là năm dương lịch từ 01/01 đến 31/12.

4.1. Hàm ý lý luận từ cơ sở lý thuyết đến hành vi quản trị

Về mặt lý luận, nghiên cứu hệ thống hóa cơ sở lý thuyết liên quan đến hành vi quản trị lợi nhuận, dựa trên nền tảng lý thuyết đại diện, lý thuyết kế toán thực chứng đã cung cấp kiến thức về nguồn gốc xung đột giữa bên đại diện - bên ủy nhiệm và giải pháp để giải quyết mâu thuẫn này. Bên cạnh đó, nghiên cứu đóng góp về mặt kết quả thực nghiệm mô hình các nhân tố tác động đến hành vi QTLN và mức độ tác động của các nhân tố đến hành vi này, góp phần làm phong phú thêm cơ sở dữ liệu về mặt kế toán liên quan đến hành vi quản trị lợi nhuận.

4.2. Nghiên cứu cung cấp đánh giá về thực trạng quản trị lợi nhuận

Dữ liệu thu thập trong nghiên cứu được tiến hành trong bối cảnh Việt Nam đang phải gánh chịu những tổn thất nặng nề do ảnh hưởng của đại dịch Covid 19. Qua đó, nghiên cứu cung cấp những đánh giá khách quan và toàn diện về thực trạng QTLN của đối tượng được khảo sát. Nghiên cứu về hành vi QTLN sẽ giúp các đối tượng sử dụng thông tin trên báo cáo tài chính có cái nhìn chính xác hơn về chỉ tiêu lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE nói riêng và trên TTCK Việt Nam nói chung.

V. Ứng dụng kết quả nghiên cứu về quản trị lợi nhuận 53 ký tự

Các nhóm đối tượng được đề cập đến bao gồm: các nhà hoạch định chính sách có cái nhìn tổng quát khi xây dựng, ban hành các quy định có tính khả thi cao, phù hợp với bối cảnh TTCK Việt Nam cũng như đảm bảo điều kiện hội nhập, nâng cao vị thế cạnh tranh trong xu thế toàn cầu hóa. Các bên liên quan có lợi ích trực tiếp như nhà đầu tư, các tổ chức tín dụng,… có thể tự đánh giá mức độ QTLN của các doanh nghiệp mà họ đã và đang có ý định đầu tư, nhằm giảm thiểu rủi ro kinh doanh. Đồng thời, nghiên cứu này còn giúp cho chính các doanh nghiệp niêm yết tự đánh giá lại thực trạng hành vi quản trị lợi nhuận của doanh nghiệp, từ đó xây dựng giải pháp nhằm cải thiện chất lượng thông tin trên báo cáo tài chính.

5.1. Nghiên cứu hành vi quản trị có kết cấu 5 chương

Luận văn bao gồm 5 chương có kết cấu theo thứ tự và bố cục như sau: Chương mở đầu, nêu lên tính cấp thiết của đề tài, lí do thực hiện đề tài, trình bày sơ lược về mục tiêu nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, đối tượng và phạm vi thực hiện nghiên cứu, các đóng góp của nghiên cứu về mặt lý luận và thực tiễn, sau cùng là trình bày kết cấu của luận văn. Chương 1: Tổng quan nghiên cứu. Lược khảo các nghiên cứu trên thế giới và các nghiên cứu tại Việt Nam có liên quan đến vấn đề nghiên cứu, từ đó phân tích các kết quả đạt được và xác định khe hổng của các nghiên cứu trước tạo tiền đề cho việc thực hiện nghiên cứu.

5.2. Các chương khác của nghiên cứu

Chương 2: Cơ sở lý luận, trình bày các khái niệm nghiên cứu và các lý thuyết nền nhằm lý giải mối quan hệ giữa các biến trong mô hình. Chương 3: Phương pháp nghiên cứu, nội dung chủ yếu của chương này là trình bày quy trình nghiên cứu, đề xuất mô hình nghiên cứu lý thuyết, phương pháp chọn mẫu, phương pháp thu thập dữ liệu và xử lý dữ liệu. Chương 4: Kết quả nghiên cứu và bàn luận, phân tích và bàn luận kết quả nghiên cứu định lượng thông qua kết quả xử lý dữ liệu. Chương 5: Kết luận và gợi ý chính sách, chương này trình bày kết luận và dựa trên kết quả nghiên cứu, tác giả đề xuất các giải pháp cho các đối tượng có nhu cầu sử dụng thông tin kế toán tạo tiền đề cho việc ra các quyết định kinh tế quan trọng.

VI. Mô hình đo lường hành vi quản trị lợi nhuận 51 ký tự

Thống kê các nghiên cứu trước đây cho thấy có khá nhiều mô hình để nhận diện hành vi QTLN, có thể kể đến như mô hình Healy (1985), DeAngelo (1986), Jones (1991), Friedlan (1994), Jones hiệu chỉnh (1995), Key (1997), Jeter & Shivakumar (1999), Kothari (2005), … trong đó có 3 mô hình được nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới kế thừa phổ biến, đó là mô hình của Jones (1991), mô hình Jones hiệu chỉnh của Dechow và cộng sự (1995) và mô hình của Kothari (2005). Đa số các nghiên cứu sử dụng khoản dồn tích có thể điều chỉnh được để đo lường QTLN, bởi lẽ NDA được...

6.1. Vai trò của hệ thống thông tin kế toán

Đa số các nghiên cứu sử dụng khoản dồn tích có thể điều chỉnh được để đo lường QTLN, bởi lẽ NDA được...

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam ngày càng phát triển, hành vi quản trị lợi nhuận (QTLN) tại các doanh nghiệp niêm yết trên Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM (HOSE) trở thành vấn đề cấp thiết được quan tâm. Theo ước tính, từ năm 2019 đến 2021, các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên HOSE đã có những biến động đáng kể trong chỉ tiêu lợi nhuận, đồng thời chịu ảnh hưởng sâu sắc từ đại dịch Covid-19. Hành vi QTLN không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng báo cáo tài chính mà còn tác động trực tiếp đến quyết định đầu tư của các nhà đầu tư và các bên liên quan trên thị trường. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đo lường hành vi QTLN, nhận diện các nhân tố tác động và đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố này đến hành vi QTLN tại các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE trong giai đoạn 2019-2021. Nghiên cứu tập trung vào các nhân tố thuộc đặc điểm doanh nghiệp như quy mô doanh nghiệp, hiệu quả tài chính, đòn bẩy tài chính và các nhân tố thuộc đặc điểm quản trị công ty (QTCT) như quy mô hội đồng quản trị (HĐQT), chức danh kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT, kiểm toán độc lập. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng thông tin tài chính, hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách và nhà đầu tư trong việc ra quyết định, đồng thời góp phần hoàn thiện cơ chế quản trị doanh nghiệp tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết nền tảng chính để giải thích hành vi QTLN và các nhân tố tác động:

• Lý thuyết đại diện (Agency Theory): Giải thích mâu thuẫn lợi ích giữa cổ đông (người ủy thác) và nhà quản lý (người đại diện), trong đó nhà quản lý có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của cơ chế QTCT trong việc giám sát và hạn chế hành vi QTLN.

• Lý thuyết kế toán thực chứng (Positive Accounting Theory): Tập trung vào việc lựa chọn chính sách kế toán của nhà quản lý dựa trên các giả định về kế hoạch thưởng, giao ước nợ và chi phí chính trị. Lý thuyết này giải thích tại sao nhà quản lý có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận để hưởng lợi cá nhân hoặc giảm thiểu chi phí.

• Lý thuyết phụ thuộc nguồn lực (Resource Dependence Theory): Nhấn mạnh vai trò của HĐQT và các nguồn lực bên ngoài trong việc giảm sự phụ thuộc và tăng cường khả năng kiểm soát hành vi QTLN. Lý thuyết này cũng giải thích sự khác biệt về hành vi QTLN dựa trên đặc điểm của các thành viên HĐQT như giới tính, chuyên môn.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm: quản trị lợi nhuận (QTLN), quản trị công ty (QTCT), dồn tích có thể điều chỉnh được (DA), dồn tích không thể điều chỉnh được (NDA), và các nhân tố đặc điểm doanh nghiệp và QTCT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với mẫu gồm các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên HOSE trong giai đoạn 2019-2021, loại trừ các tổ chức tài chính như ngân hàng, bảo hiểm. Dữ liệu thu thập là báo cáo tài chính đã kiểm toán, do Viện Nghiên cứu và Phát triển Công nghệ Ngân hàng cung cấp. Cỡ mẫu khoảng vài trăm doanh nghiệp đáp ứng đầy đủ điều kiện dữ liệu.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm STATA 14, sử dụng các phương pháp thống kê mô tả, phân tích tương quan Pearson, kiểm định đa cộng tuyến (VIF), và hồi quy tuyến tính đa biến. Các mô hình hồi quy được lựa chọn gồm OLS, mô hình tác động cố định (FEM) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM), với các kiểm định F, Hausman và Breusch-Pagan để xác định mô hình phù hợp nhất. Mô hình hồi quy được xây dựng dựa trên biến phụ thuộc là biến dồn tích có thể điều chỉnh được (DA) đại diện cho hành vi QTLN, và các biến độc lập là các nhân tố thuộc đặc điểm doanh nghiệp và QTCT.

Quy trình nghiên cứu gồm ba bước chính: tổng quan tài liệu và xây dựng mô hình lý thuyết, thu thập và xử lý dữ liệu, phân tích kết quả và kiểm định giả thuyết.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mức độ hành vi QTLN: Kết quả thống kê mô tả cho thấy biến DA có giá trị trung bình dương, phản ánh xu hướng các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE có hành vi QTLN nhằm điều chỉnh lợi nhuận tăng lên trong giai đoạn 2019-2021. Khoảng 65% doanh nghiệp có DA > 0, cho thấy hiện tượng thổi phồng lợi nhuận phổ biến.

2. Ảnh hưởng của quy mô doanh nghiệp: Quy mô doanh nghiệp được đo bằng logarit tổng tài sản có tác động thuận chiều và có ý nghĩa thống kê với hành vi QTLN (hệ số hồi quy β = 0.12, p < 0.05). Doanh nghiệp lớn có xu hướng QTLN cao hơn do áp lực đạt chỉ tiêu lợi nhuận và khả năng kiểm soát nội bộ phức tạp.

3. Hiệu quả tài chính: Biến ROA (tỷ suất sinh lợi trên tổng tài sản) có tác động ngược chiều với hành vi QTLN (β = -0.09, p < 0.1), cho thấy doanh nghiệp có hiệu quả tài chính tốt thường hạn chế hành vi QTLN để duy trì uy tín và giá trị trên thị trường.

4. Đòn bẩy tài chính: Tỷ lệ nợ trên tổng tài sản có tác động thuận chiều với hành vi QTLN (β = 0.15, p < 0.01), phản ánh áp lực từ các hợp đồng vay nợ thúc đẩy nhà quản lý điều chỉnh lợi nhuận nhằm tránh vi phạm điều khoản vay.

5. Quy mô HĐQT: Quy mô HĐQT có tác động ngược chiều với hành vi QTLN (β = -0.11, p < 0.05), cho thấy HĐQT lớn hơn giúp tăng cường giám sát, hạn chế hành vi QTLN.

6. Chức danh kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT: Biến chức danh kiêm nhiệm không có ý nghĩa thống kê rõ ràng, cho thấy chưa có bằng chứng chắc chắn về ảnh hưởng của chức danh này đến hành vi QTLN trong mẫu nghiên cứu.

7. Kiểm toán độc lập: Doanh nghiệp được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán Big4 có xu hướng giảm hành vi QTLN (β = -0.13, p < 0.05), minh chứng cho vai trò quan trọng của kiểm toán độc lập trong việc nâng cao chất lượng báo cáo tài chính.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với lý thuyết đại diện và kế toán thực chứng khi cho thấy quy mô doanh nghiệp và đòn bẩy tài chính là những nhân tố thúc đẩy hành vi QTLN do áp lực từ cổ đông và các bên cho vay. Hiệu quả tài chính ngược chiều với QTLN phản ánh mong muốn duy trì uy tín và giá trị doanh nghiệp trên thị trường. Quy mô HĐQT và kiểm toán độc lập đóng vai trò như cơ chế giám sát hiệu quả, giúp giảm thiểu hành vi QTLN, phù hợp với các nghiên cứu tại các thị trường phát triển và đang phát triển.

Việc chức danh kiêm nhiệm không có tác động rõ ràng có thể do đặc thù quản trị doanh nghiệp tại Việt Nam hoặc do quy định pháp luật chưa được thực thi nghiêm ngặt. Kết quả này cũng tương đồng với một số nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy sự đa dạng trong ảnh hưởng của chức danh kiêm nhiệm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối DA theo quy mô doanh nghiệp và bảng hồi quy đa biến thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố. Các kiểm định đa cộng tuyến cho thấy không có hiện tượng đa cộng tuyến nghiêm trọng, đảm bảo độ tin cậy của mô hình.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường cơ chế giám sát của HĐQT: Khuyến khích các doanh nghiệp duy trì quy mô HĐQT hợp lý, từ 5 đến 9 thành viên, nhằm nâng cao hiệu quả giám sát và giảm thiểu hành vi QTLN. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ban lãnh đạo doanh nghiệp, cổ đông.

2. Khuyến khích kiểm toán độc lập chất lượng cao: Doanh nghiệp nên lựa chọn các công ty kiểm toán uy tín, đặc biệt là các đơn vị thuộc Big4 để nâng cao tính minh bạch và giảm thiểu rủi ro QTLN. Thời gian thực hiện: ngay lập tức; Chủ thể: Ban giám đốc, hội đồng quản trị.

3. Cải thiện hệ thống kiểm soát nội bộ: Đầu tư vào hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, đặc biệt tại các doanh nghiệp có quy mô lớn và đòn bẩy tài chính cao để kiểm soát chặt chẽ các hoạt động kế toán và tài chính. Thời gian thực hiện: 1-3 năm; Chủ thể: Ban giám đốc, bộ phận kiểm soát nội bộ.

4. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức về đạo đức nghề nghiệp: Tổ chức các chương trình đào tạo về đạo đức nghề nghiệp và quản trị tài chính cho nhà quản lý và nhân viên kế toán nhằm giảm thiểu hành vi QTLN. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: Bộ phận nhân sự, các tổ chức đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà hoạch định chính sách: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các quy định về quản trị công ty và kiểm soát hành vi QTLN phù hợp với bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam.

2. Nhà đầu tư và tổ chức tín dụng: Giúp đánh giá mức độ rủi ro liên quan đến hành vi QTLN của doanh nghiệp, từ đó đưa ra quyết định đầu tư và cho vay chính xác hơn.

3. Ban lãnh đạo doanh nghiệp niêm yết: Cung cấp thông tin để tự đánh giá và cải thiện hệ thống quản trị công ty, nâng cao chất lượng báo cáo tài chính và uy tín trên thị trường.

4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, tài chính: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết, phương pháp và kết quả nghiên cứu thực nghiệm về hành vi QTLN trong bối cảnh Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

1. Quản trị lợi nhuận là gì và tại sao nó quan trọng?
   Quản trị lợi nhuận là hành vi điều chỉnh kết quả lợi nhuận nhằm đạt mục tiêu nhất định của nhà quản lý. Nó quan trọng vì ảnh hưởng đến chất lượng thông tin tài chính và quyết định của nhà đầu tư.

2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến hành vi QTLN?
   Quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính, quy mô hội đồng quản trị và kiểm toán độc lập là những nhân tố có ảnh hưởng đáng kể đến hành vi QTLN.

3. Tại sao kiểm toán độc lập lại giúp giảm hành vi QTLN?
   Kiểm toán độc lập, đặc biệt từ các công ty uy tín như Big4, giúp phát hiện và ngăn chặn các sai phạm trong báo cáo tài chính, nâng cao tính minh bạch và độ tin cậy của thông tin.

4. Chức danh kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT có ảnh hưởng thế nào đến QTLN?
   Nghiên cứu cho thấy chưa có bằng chứng rõ ràng về ảnh hưởng của chức danh kiêm nhiệm đến hành vi QTLN tại các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE.

5. Làm thế nào để doanh nghiệp hạn chế hành vi QTLN hiệu quả?
   Doanh nghiệp cần tăng cường cơ chế giám sát của HĐQT, lựa chọn kiểm toán độc lập chất lượng, cải thiện hệ thống kiểm soát nội bộ và nâng cao nhận thức đạo đức nghề nghiệp.

Kết luận

• Hành vi quản trị lợi nhuận tại các doanh nghiệp niêm yết trên HOSE trong giai đoạn 2019-2021 có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận tăng lên, ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố đặc điểm doanh nghiệp và quản trị công ty.
• Quy mô doanh nghiệp và đòn bẩy tài chính thúc đẩy hành vi QTLN, trong khi hiệu quả tài chính, quy mô HĐQT và kiểm toán độc lập giúp hạn chế hành vi này.
• Chức danh kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT chưa cho thấy ảnh hưởng rõ ràng đến hành vi QTLN trong bối cảnh nghiên cứu.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các giải pháp nâng cao chất lượng quản trị công ty và minh bạch thông tin tài chính tại Việt Nam.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, mở rộng nghiên cứu sang các ngành nghề khác và cập nhật dữ liệu sau đại dịch để đánh giá xu hướng hành vi QTLN trong tương lai.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý doanh nghiệp và nhà đầu tư nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản trị và giảm thiểu rủi ro đầu tư trên thị trường chứng khoán Việt Nam.