Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế, tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi phạm tội tại Việt Nam ngày càng phức tạp, đặc biệt tại thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. Theo số liệu thống kê từ TAND thành phố Hội An và tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2015-2019, số vụ án và bị cáo dưới 18 tuổi có xu hướng giảm về số lượng nhưng tính chất nguy hiểm của hành vi phạm tội lại gia tăng, với sự xuất hiện của các hành vi băng nhóm, sử dụng hung khí nguy hiểm. Luận văn tập trung nghiên cứu các biện pháp tư pháp áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, nhằm làm rõ các quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực tiễn áp dụng tại Hội An, đồng thời đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục, phòng ngừa tội phạm trong nhóm đối tượng này.

Mục tiêu nghiên cứu bao gồm: phân tích lý luận về biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật Việt Nam và một số quốc gia; tổng kết, đánh giá thực tiễn áp dụng biện pháp tư pháp tại Hội An giai đoạn 2015-2019; nhận diện những khó khăn, vướng mắc trong áp dụng pháp luật; đề xuất hoàn thiện chính sách hình sự và nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp tư pháp. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật hình sự và tố tụng hình sự Việt Nam, cùng với thực tiễn áp dụng tại thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam trong khoảng thời gian 5 năm.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật hình sự về biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục, cải tạo và phòng ngừa tội phạm vị thành niên, đồng thời hỗ trợ các cơ quan tư pháp trong việc áp dụng chính sách nhân đạo, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của nhóm đối tượng này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp luật hình sự, đặc biệt là các quan điểm về biện pháp tư pháp và trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về biện pháp tư pháp trong pháp luật hình sự: Biện pháp tư pháp được hiểu là các biện pháp cưỡng chế hình sự ít nghiêm khắc hơn hình phạt, nhằm mục đích giáo dục, cải tạo người phạm tội, đặc biệt là người dưới 18 tuổi, thay thế hoặc hỗ trợ cho hình phạt. Biện pháp này không để lại án tích và ưu tiên áp dụng nhằm bảo đảm lợi ích tốt nhất cho người dưới 18 tuổi.

  2. Lý thuyết về trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội: Người dưới 18 tuổi phạm tội có năng lực trách nhiệm hình sự chưa đầy đủ do đặc điểm tâm sinh lý chưa hoàn thiện, cần được xử lý theo nguyên tắc nhân đạo, giáo dục và phòng ngừa, không nhằm mục đích trừng trị.

Các khái niệm chính bao gồm: người dưới 18 tuổi phạm tội, biện pháp tư pháp, biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng, biện pháp giám sát, giáo dục trong trường hợp miễn trách nhiệm hình sự, và nguyên tắc bảo đảm lợi ích tốt nhất cho người dưới 18 tuổi.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phân tích pháp lý: Phân tích các quy định của Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015, Bộ luật Tố tụng Hình sự (BLTTHS) năm 2015 và các văn bản hướng dẫn liên quan đến biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.

  • Tổng hợp số liệu thống kê: Thu thập và tổng hợp số liệu từ TAND thành phố Hội An và tỉnh Quảng Nam về tình hình áp dụng biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội giai đoạn 2015-2019.

  • So sánh pháp luật: So sánh quy định pháp luật Việt Nam với pháp luật hình sự của một số quốc gia như Nga, Đức, Pháp nhằm rút ra bài học kinh nghiệm.

  • Phỏng vấn chuyên gia: Thu thập ý kiến từ Thẩm phán, Kiểm sát viên tại Hội An để đánh giá thực tiễn áp dụng biện pháp tư pháp.

  • Phương pháp thống kê và liệt kê: Xử lý số liệu về số vụ án, số bị cáo, tỷ lệ áp dụng biện pháp tư pháp nhằm đánh giá mức độ và hiệu quả áp dụng.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các vụ án có bị cáo dưới 18 tuổi phạm tội được xét xử tại TAND thành phố Hội An và tỉnh Quảng Nam trong giai đoạn 2015-2019, với tổng số liệu khoảng 322 vụ án và 378 bị cáo. Phương pháp chọn mẫu là toàn bộ mẫu vụ án liên quan nhằm đảm bảo tính đại diện và khách quan. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ áp dụng biện pháp tư pháp còn thấp: Từ năm 2015 đến 2019, tại thành phố Hội An, chỉ có 8,16% số bị cáo dưới 18 tuổi phạm tội được áp dụng biện pháp tư pháp, trong khi toàn tỉnh Quảng Nam là 2,15%. Tỷ lệ này giảm dần qua các năm, đặc biệt từ năm 2018 trở đi không có trường hợp nào áp dụng biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng.

  2. Hình phạt tù chiếm ưu thế: Trong tổng số hình phạt áp dụng cho người dưới 18 tuổi tại Hội An, hình phạt tù có thời hạn chiếm 63,3%, cải tạo không giam giữ và các biện pháp tư pháp chỉ chiếm tỷ lệ nhỏ lần lượt là 14,3% và 8,1%. Hình phạt tiền và cảnh cáo không được áp dụng.

  3. Điều kiện áp dụng biện pháp tư pháp chưa được khai thác triệt để: Các trường hợp áp dụng biện pháp tư pháp chủ yếu là người phạm tội lần đầu, có nhân thân tốt, phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng. Tuy nhiên, nhiều trường hợp có nhân thân xấu hoặc phạm tội nghiêm trọng vẫn bị áp dụng hình phạt tù, cho thấy sự e ngại trong việc áp dụng biện pháp tư pháp.

  4. Thực tiễn áp dụng pháp luật còn nhiều khó khăn: Việc áp dụng biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng chưa được phổ biến, do thiếu sự phối hợp giữa các cơ quan tư pháp, hạn chế về nhận thức pháp luật và tâm lý e ngại của các thẩm phán, kiểm sát viên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tỷ lệ áp dụng biện pháp tư pháp thấp có thể do nhận thức chưa đầy đủ về chính sách nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, cũng như sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật và thực tiễn thi hành. So với các quốc gia như Nga, Đức, Pháp, Việt Nam còn hạn chế về số lượng và đa dạng các biện pháp tư pháp, trong khi các nước này áp dụng nhiều biện pháp giáo dục bắt buộc, giám sát và hỗ trợ nhằm giảm thiểu việc đưa người dưới 18 tuổi vào hệ thống hình phạt nghiêm khắc.

Việc áp dụng hình phạt tù phổ biến hơn cho thấy xu hướng xử lý mang tính trừng trị nhiều hơn là giáo dục, điều này có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển tâm lý và khả năng tái hòa nhập xã hội của người dưới 18 tuổi phạm tội. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các hình phạt và biện pháp tư pháp qua các năm, giúp minh họa rõ xu hướng giảm áp dụng biện pháp tư pháp.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của biện pháp tư pháp trong việc bảo vệ quyền lợi, phát triển lành mạnh của người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời góp phần phòng ngừa tái phạm. Việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao nhận thức, năng lực áp dụng biện pháp tư pháp là cần thiết để đảm bảo chính sách nhân đạo và hiệu quả giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về biện pháp tư pháp: Bổ sung, đa dạng hóa các biện pháp tư pháp trong BLHS và các văn bản hướng dẫn, học hỏi kinh nghiệm quốc tế để tăng cường các biện pháp giáo dục, giám sát, hỗ trợ người dưới 18 tuổi phạm tội. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Tư pháp, Quốc hội.

  2. Tăng cường đào tạo, tập huấn cho cán bộ tư pháp: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về chính sách xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội, nâng cao nhận thức và kỹ năng áp dụng biện pháp tư pháp cho thẩm phán, kiểm sát viên, cán bộ thi hành án. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: Học viện Tư pháp, TAND tối cao.

  3. Xây dựng hệ thống phối hợp liên ngành: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa tòa án, viện kiểm sát, công an, cơ quan giáo dục và gia đình trong việc áp dụng và giám sát biện pháp tư pháp, đảm bảo hiệu quả giáo dục và phòng ngừa tái phạm. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: UBND các cấp, các cơ quan tư pháp.

  4. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật: Nâng cao nhận thức cộng đồng, gia đình và người dưới 18 tuổi về quyền lợi, trách nhiệm và các biện pháp xử lý nhằm tạo môi trường hỗ trợ tích cực cho việc giáo dục, cải tạo. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Sở Văn hóa - Thể thao, Sở Giáo dục và Đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ tư pháp và pháp luật: Thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư, cán bộ thi hành án có thể sử dụng luận văn để nâng cao hiểu biết về biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, từ đó áp dụng chính sách nhân đạo hiệu quả hơn trong thực tiễn xét xử.

  2. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn phong phú, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu và giảng dạy về luật hình sự, tố tụng hình sự và chính sách xử lý tội phạm vị thành niên.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành luật: Tài liệu tham khảo quan trọng giúp sinh viên hiểu rõ các quy định pháp luật, phương pháp nghiên cứu và thực tiễn áp dụng biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức xã hội: Các cơ quan quản lý, tổ chức bảo vệ trẻ em, phòng chống tội phạm có thể vận dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình hỗ trợ, giáo dục và phòng ngừa tội phạm vị thành niên.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biện pháp tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là gì?
    Biện pháp tư pháp là các biện pháp cưỡng chế hình sự ít nghiêm khắc hơn hình phạt, nhằm giáo dục, cải tạo người dưới 18 tuổi phạm tội, thay thế hoặc hỗ trợ cho hình phạt, không để lại án tích. Ví dụ: giáo dục tại trường giáo dưỡng.

  2. Tại sao biện pháp tư pháp được ưu tiên áp dụng hơn hình phạt đối với người dưới 18 tuổi?
    Do đặc điểm tâm sinh lý chưa hoàn thiện, người dưới 18 tuổi cần được giáo dục, giúp đỡ sửa chữa sai lầm thay vì trừng trị nghiêm khắc. Biện pháp tư pháp giúp bảo vệ quyền lợi, phát triển lành mạnh và phòng ngừa tái phạm.

  3. Thời gian chấp hành biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng là bao lâu?
    Theo quy định, thời gian chấp hành từ 1 đến 2 năm, do Tòa án quyết định dựa trên tính chất hành vi phạm tội và nhân thân người phạm tội.

  4. Tỷ lệ áp dụng biện pháp tư pháp tại Hội An và Quảng Nam hiện nay như thế nào?
    Tỷ lệ áp dụng biện pháp tư pháp còn thấp, tại Hội An khoảng 8,16%, toàn tỉnh Quảng Nam khoảng 2,15% trong giai đoạn 2015-2019, cho thấy còn nhiều hạn chế trong thực tiễn.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp tư pháp?
    Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo cán bộ tư pháp, xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành và đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho cộng đồng và người dưới 18 tuổi phạm tội.

Kết luận

  • Biện pháp tư pháp là công cụ pháp lý nhân đạo, ít nghiêm khắc hơn hình phạt, ưu tiên áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nhằm mục đích giáo dục và phòng ngừa tái phạm.
  • Thực tiễn áp dụng tại thành phố Hội An và tỉnh Quảng Nam cho thấy tỷ lệ áp dụng biện pháp tư pháp còn thấp, hình phạt tù vẫn chiếm ưu thế.
  • Các quy định pháp luật Việt Nam đã có nhiều cải tiến, nhưng cần tiếp tục hoàn thiện và đa dạng hóa các biện pháp tư pháp, học hỏi kinh nghiệm quốc tế.
  • Đào tạo, nâng cao nhận thức cho cán bộ tư pháp và xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp tư pháp.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật và thực tiễn áp dụng, góp phần bảo vệ quyền lợi và phát triển lành mạnh người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời nâng cao hiệu quả phòng ngừa tội phạm vị thành niên tại Hội An và các địa phương khác.

Quý độc giả và các cơ quan liên quan được khuyến khích nghiên cứu, vận dụng kết quả luận văn để thúc đẩy chính sách hình sự nhân đạo, hiệu quả đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong thời gian tới.