I. Quan niệm của Ngô Thì Nhậm về bản thể luận
Tư tưởng triết học của Ngô Thì Nhậm được hình thành trong bối cảnh lịch sử đầy biến động của thế kỷ XVIII. Ông đã đưa ra những quan niệm sâu sắc về bản thể luận, phản ánh sự tìm kiếm bản chất của vũ trụ và con người. Ngô Thì Nhậm cho rằng bản thể của vũ trụ là một thực thể duy nhất, không thể tách rời khỏi sự tồn tại của con người. Ông nhấn mạnh rằng mọi hiện tượng trong thế giới đều có nguồn gốc từ một bản thể chung, điều này thể hiện rõ trong các tác phẩm của ông. Một trong những câu nói nổi bật của ông là: "Bản thể là cái không sinh không diệt, là cái vĩnh hằng". Điều này cho thấy sự ảnh hưởng của triết lý Phật giáo trong tư tưởng của ông, khi ông coi bản thể là cái bất biến, không bị ảnh hưởng bởi thời gian và không gian. Tư tưởng này không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn có ứng dụng thực tiễn trong việc hiểu biết về thế giới và con người.
1.1. Hoàn cảnh ra đời tư tưởng triết học của Ngô Thì Nhậm
Ngô Thì Nhậm sống trong thời kỳ mà xã hội Việt Nam đang trải qua nhiều biến động lớn. Tình hình kinh tế, chính trị và xã hội của thế kỷ XVIII đã tạo ra những điều kiện thuận lợi cho sự hình thành tư tưởng triết học của ông. Ông đã quan sát và phân tích những vấn đề của xã hội, từ đó hình thành nên những quan niệm về bản thể luận. Ông cho rằng, trong bối cảnh xã hội phong kiến đang suy thoái, việc tìm kiếm bản thể của vũ trụ và con người là cần thiết để hiểu rõ hơn về bản chất của cuộc sống. Sự phân hóa xã hội, nạn đói và các cuộc khởi nghĩa nông dân đã ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng của ông, khiến ông nhận thức rõ hơn về mối quan hệ giữa con người và vũ trụ.
1.2. Những tư tưởng về bản thể luận
Ngô Thì Nhậm đã phát triển những tư tưởng độc đáo về bản thể luận, trong đó ông nhấn mạnh rằng bản thể không chỉ là một khái niệm trừu tượng mà còn có sự liên kết chặt chẽ với thực tiễn. Ông cho rằng, để hiểu rõ về bản thể, con người cần phải trải nghiệm và cảm nhận thế giới xung quanh. Ông đã sử dụng nhiều thuật ngữ như "Lý", "Khí", và "Đạo" để diễn đạt quan điểm của mình về bản thể. Những khái niệm này không chỉ phản ánh triết lý Nho giáo mà còn có sự giao thoa với tư tưởng Phật giáo, thể hiện sự đa dạng trong tư tưởng triết học của ông. Ngô Thì Nhậm đã khẳng định rằng, việc nhận thức bản thể là một quá trình liên tục, đòi hỏi con người phải không ngừng học hỏi và trải nghiệm.
II. Quan niệm của Ngô Thì Nhậm về nhận thức luận
Trong tư tưởng triết học của Ngô Thì Nhậm, nhận thức luận đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu biết về thế giới và con người. Ông cho rằng, nhận thức không chỉ đơn thuần là việc thu thập thông tin mà còn là quá trình sâu sắc hơn, liên quan đến việc cảm nhận và trải nghiệm. Ngô Thì Nhậm nhấn mạnh rằng, để có được nhận thức đúng đắn, con người cần phải vượt qua những ảo tưởng và định kiến. Ông đã nói: "Nhận thức là con đường dẫn đến sự thật, nhưng con đường đó không hề dễ dàng". Điều này cho thấy sự thấu hiểu sâu sắc của ông về bản chất của nhận thức và những khó khăn mà con người phải đối mặt trong quá trình tìm kiếm sự thật.
2.1. Đối tượng của nhận thức trong tư tưởng Ngô Thì Nhậm
Ngô Thì Nhậm xác định rằng đối tượng của nhận thức là thế giới khách quan, bao gồm cả con người và vũ trụ. Ông cho rằng, để có được nhận thức chính xác, con người cần phải đi sâu vào bản chất của sự vật, không chỉ dừng lại ở bề mặt. Ông đã chỉ ra rằng, nhận thức không chỉ là việc quan sát mà còn là sự cảm nhận sâu sắc về thế giới xung quanh. Điều này thể hiện rõ trong các tác phẩm của ông, nơi ông thường sử dụng những hình ảnh và biểu tượng để diễn đạt quan điểm của mình về nhận thức. Ông cũng nhấn mạnh rằng, nhận thức là một quá trình liên tục, không ngừng phát triển và thay đổi theo thời gian.
2.2. Quan niệm của Ngô Thì Nhậm về Dục và Tâm
Trong tư tưởng của Ngô Thì Nhậm, khái niệm “Dục” và “Tâm” có vai trò quan trọng trong việc hình thành nhận thức. Ông cho rằng, “Dục” là động lực thúc đẩy con người tìm kiếm tri thức và hiểu biết, trong khi “Tâm” là nơi tiếp nhận và xử lý thông tin. Ngô Thì Nhậm đã chỉ ra rằng, để có được nhận thức đúng đắn, con người cần phải cân bằng giữa “Dục” và “Tâm”. Ông nhấn mạnh rằng, nếu “Dục” quá mạnh mẽ mà không có sự kiểm soát của “Tâm”, con người sẽ dễ dàng rơi vào ảo tưởng và sai lầm. Tư tưởng này không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn có ứng dụng thực tiễn trong việc giáo dục và phát triển con người.
