Luận văn thạc sĩ về xét xử sơ thẩm đối với người dưới 18 tuổi trong vụ án hình sự tại Nghệ An

• Tác giả: Hỗ Thành Lộc
• Người hướng dẫn: TS. Mai Thanh Hiếu
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự
• Đề tài: Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam (trên cơ sở thực tiễn địa bàn tỉnh Nghệ An)
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI
• 1.1. Một số vấn đề lý luận về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
• 1.1.1. Khái niệm xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
• 1.1.2. Đặc điểm người dưới 18 tuổi
• 1.1.3. Ý nghĩa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
• 1.1.4. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
• 1.1.5. Những quy định khác về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
• 1.2. Tiểu kết chương
• 2. CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ
• 2.1. Thực trạng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi trên địa bàn tỉnh Nghệ An
• 2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi trên địa bàn tỉnh Nghệ An
• 2.3. Kết quả đạt được và hạn chế, vướng mắc trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại tỉnh Nghệ An
• 2.4. Giải pháp nâng cao hiệu quả xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
• 2.5. Tiểu kết chương
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Khái niệm và Đặc điểm của Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi

Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi là một lĩnh vực pháp lý đặc biệt, đòi hỏi sự nhạy bén và hiểu biết sâu sắc về tâm lý và hành vi của thanh thiếu niên. Theo pháp luật Việt Nam, người dưới 18 tuổi được coi là chưa thành niên, chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tâm lý. Việc xét xử những đối tượng này cần phải đảm bảo quyền lợi của họ, đồng thời phù hợp với tính chất của hành vi phạm tội. Đặc điểm của người dưới 18 tuổi bao gồm sự chưa hoàn thiện trong nhận thức, dễ bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh, và thường xuyên có những bộc phát cảm xúc không kiểm soát. Điều này có thể dẫn đến những hành vi phạm tội mà không hoàn toàn ý thức được hậu quả của chúng. Do đó, việc áp dụng các biện pháp xử lý phù hợp là rất cần thiết để bảo vệ quyền lợi của trẻ vị thành niên và hạn chế tình trạng tái phạm. Như vậy, xét xử sơ thẩm không chỉ đơn thuần là một quy trình pháp lý mà còn là một cơ hội để giáo dục và phục hồi cho những đối tượng này.

1.1. Ý nghĩa và tầm quan trọng của việc xét xử

Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của trẻ em và thanh thiếu niên. Đầu tiên, việc xét xử này giúp xác định trách nhiệm pháp lý của người phạm tội, đồng thời cung cấp cơ hội để giáo dục và phục hồi cho họ. Pháp luật Việt Nam đã đưa ra các quy định cụ thể để bảo vệ quyền lợi của trẻ vị thành niên, như việc áp dụng các biện pháp xử lý nhẹ nhàng hơn so với người trưởng thành. Điều này không chỉ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực từ hình phạt mà còn tạo điều kiện cho họ có thể tái hòa nhập cộng đồng. Hơn nữa, việc xét xử công bằng và minh bạch là cách để xã hội nhìn nhận và giải quyết vấn đề tội phạm trong độ tuổi này một cách hiệu quả. Điều này cũng góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo vệ quyền lợi trẻ em trong hệ thống tư pháp hình sự.

II. Thực trạng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại Nghệ An

Tại tỉnh Nghệ An, thực trạng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi đang gặp nhiều thách thức. Số lượng vụ án liên quan đến thanh thiếu niên phạm tội ngày càng gia tăng, với nhiều tội danh nghiêm trọng như cướp tài sản, trộm cắp, và cố ý gây thương tích. Điều này cho thấy sự gia tăng của tội phạm trong độ tuổi này, phản ánh những vấn đề xã hội như nghèo đói, thiếu việc làm, và sự thiếu hụt trong giáo dục pháp luật. Các cơ quan chức năng tại Nghệ An đang nỗ lực cải thiện quy trình xét xử, tuy nhiên vẫn còn nhiều hạn chế trong việc áp dụng các biện pháp bảo vệ cho người chưa thành niên. Việc thiếu hụt nguồn lực, đào tạo chuyên môn cho thẩm phán và nhân viên tư pháp cũng là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng này. Đặc biệt, sự thiếu hiểu biết của gia đình và cộng đồng về quyền lợi của trẻ vị thành niên trong hệ thống pháp luật cũng góp phần làm gia tăng tình trạng này.

2.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến xét xử

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến quá trình xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại Nghệ An. Trong đó, yếu tố tâm lý của thanh thiếu niên đóng vai trò quan trọng. Nhiều thanh thiếu niên chưa có nhận thức đầy đủ về hành vi phạm tội và hậu quả của nó, dẫn đến việc dễ dàng bị lôi kéo vào các hoạt động tội phạm. Bên cạnh đó, môi trường sống và giáo dục cũng ảnh hưởng lớn đến hành vi của họ. Những gia đình có hoàn cảnh khó khăn, thiếu sự quan tâm từ cha mẹ thường có tỷ lệ trẻ em phạm tội cao hơn. Ngoài ra, sự thiếu hụt trong việc áp dụng các biện pháp bảo vệ và phục hồi cho trẻ vị thành niên cũng làm giảm hiệu quả của quá trình xét xử. Các cơ quan chức năng cần có những chương trình giáo dục và hỗ trợ cụ thể để nâng cao nhận thức và giảm thiểu tình trạng phạm tội trong độ tuổi này.

III. Giải pháp nâng cao hiệu quả xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi

Để nâng cao hiệu quả của xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại Nghệ An, cần triển khai nhiều giải pháp đồng bộ. Trước hết, cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho thanh thiếu niên và gia đình họ. Điều này không chỉ giúp họ hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình mà còn nâng cao ý thức chấp hành pháp luật. Thứ hai, các cơ quan chức năng cần cải thiện quy trình xét xử, đảm bảo quyền lợi của trẻ vị thành niên được bảo vệ một cách tốt nhất. Cần có sự tham gia của các chuyên gia tâm lý trong quá trình xét xử để đánh giá đúng tình trạng tâm lý của bị cáo. Cuối cùng, việc xây dựng các chương trình phục hồi cho thanh thiếu niên phạm tội là cần thiết, giúp họ tái hòa nhập cộng đồng và giảm tỷ lệ tái phạm. Như vậy, việc áp dụng các biện pháp này sẽ góp phần nâng cao hiệu quả của hệ thống tư pháp hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại Nghệ An.

3.1. Đề xuất hoàn thiện pháp luật

Để nâng cao hiệu quả xét xử, cần có sự hoàn thiện các quy định của pháp luật liên quan đến xét xử người dưới 18 tuổi. Cần xây dựng các quy định rõ ràng hơn về quyền lợi của trẻ vị thành niên trong quá trình tố tụng, đảm bảo rằng họ được bảo vệ khỏi những tác động tiêu cực của hệ thống pháp luật. Ngoài ra, việc tạo ra các chương trình đào tạo chuyên môn cho thẩm phán và nhân viên tư pháp cũng rất quan trọng, giúp họ có đủ kiến thức và kỹ năng để xử lý các vụ án liên quan đến thanh thiếu niên. Cuối cùng, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng, tổ chức xã hội và gia đình để tạo ra một môi trường an toàn và hỗ trợ cho người dưới 18 tuổi.

Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2018 đến 2022, tỉnh Nghệ An đã ghi nhận tổng cộng 3.809 vụ án hình sự, trong đó có 325 vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi, chiếm khoảng 8,5% tổng số vụ án. Đáng chú ý, độ tuổi phạm tội chủ yếu tập trung từ 16 đến dưới 18 tuổi với 312 vụ, chiếm 96% số vụ án của nhóm tuổi này. Tình trạng phạm tội ở lứa tuổi này ngày càng gia tăng, đặc biệt là các tội danh như cướp tài sản, trộm cắp, tàng trữ và buôn bán ma túy, cố ý gây thương tích. Người dưới 18 tuổi là nhóm đối tượng đặc biệt, chưa phát triển đầy đủ về tâm sinh lý và nhận thức pháp luật, do đó việc xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự liên quan đến nhóm này đòi hỏi phải có những quy định và thủ tục tố tụng phù hợp nhằm bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp của các em.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại Tòa án nhân dân tỉnh Nghệ An, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả xét xử. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 và thực tiễn xét xử tại Nghệ An trong giai đoạn 2018-2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, bảo vệ quyền trẻ em, đồng thời hỗ trợ công tác phòng, chống tội phạm trong lứa tuổi vị thành niên, góp phần xây dựng xã hội an toàn, lành mạnh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về quyền trẻ em và lý thuyết về tố tụng hình sự đặc biệt đối với người chưa thành niên. Lý thuyết quyền trẻ em nhấn mạnh việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi trong mọi hoạt động pháp lý, phù hợp với Công ước quốc tế về quyền trẻ em năm 1990 mà Việt Nam là thành viên. Lý thuyết tố tụng hình sự đặc biệt tập trung vào các nguyên tắc, thủ tục tố tụng thân thiện, phù hợp với tâm lý, lứa tuổi và khả năng nhận thức của người dưới 18 tuổi, nhằm đảm bảo quyền con người và lợi ích tốt nhất cho các em trong quá trình xét xử.

Các khái niệm chính được sử dụng bao gồm: người dưới 18 tuổi (người chưa thành niên), xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, quyền và nghĩa vụ của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự, nguyên tắc bảo vệ quyền trẻ em trong tố tụng, và các biện pháp xử lý đặc thù đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu để thu thập và phân tích các quy định pháp luật, các công trình nghiên cứu trước đây và các văn bản pháp lý liên quan. Phương pháp thống kê được áp dụng để tổng hợp số liệu thực tiễn về các vụ án hình sự có người dưới 18 tuổi tham gia tại tỉnh Nghệ An trong giai đoạn 2018-2022. Phương pháp phân tích, tổng hợp giúp làm sáng tỏ các vấn đề lý luận, pháp luật và thực tiễn, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả xét xử.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các vụ án hình sự có người dưới 18 tuổi tham gia xét xử sơ thẩm tại Tòa án nhân dân tỉnh Nghệ An trong khoảng thời gian 5 năm. Phương pháp chọn mẫu là phương pháp toàn bộ mẫu (census) nhằm đảm bảo tính đại diện và đầy đủ của dữ liệu. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2022 đến 2023, với các giai đoạn thu thập số liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tỷ lệ vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia cao: Trong tổng số 3.809 vụ án hình sự tại Nghệ An từ 2018 đến 2022, có 325 vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi, chiếm 8,5%. Độ tuổi từ 16 đến dưới 18 chiếm tới 96% trong nhóm này, cho thấy xu hướng phạm tội ngày càng trẻ hóa.

2. Các tội danh phổ biến: Người dưới 18 tuổi phạm tội chủ yếu liên quan đến các hành vi như trộm cắp tài sản (89 vụ), cướp tài sản (17 vụ), tàng trữ và buôn bán ma túy (39 vụ), cố ý gây thương tích (22 vụ), và gây rối trật tự công cộng (35 vụ). Các tội danh này phản ánh sự phức tạp và đa dạng trong hành vi phạm tội của nhóm tuổi này.

3. Đặc điểm tâm lý và xã hội của người dưới 18 tuổi phạm tội: Người phạm tội thường có nhận thức pháp luật hạn chế, nhu cầu độc lập cao nhưng khả năng tự chủ kém, dễ bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh. Nhiều em có hoàn cảnh gia đình không lành mạnh, bỏ học hoặc sống lang thang, dễ sa ngã vào các tệ nạn xã hội.

4. Thực tiễn xét xử sơ thẩm: Tòa án nhân dân tỉnh Nghệ An đã áp dụng các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, tổ chức phiên tòa thân thiện, có sự tham gia của người đại diện, cán bộ tâm lý, giáo viên để hỗ trợ người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, việc áp dụng miễn trách nhiệm hình sự còn hạn chế, phần lớn các em bị tuyên án với mức án nhẹ hơn người trưởng thành nhưng vẫn có án tù.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của tình trạng phạm tội gia tăng ở người dưới 18 tuổi có thể giải thích bởi sự phát triển tâm sinh lý chưa hoàn thiện, nhận thức pháp luật còn hạn chế, cùng với các yếu tố xã hội như gia đình tan vỡ, thiếu sự giáo dục và quản lý chặt chẽ. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với xu hướng chung của Việt Nam và nhiều quốc gia khác, phản ánh tính cấp thiết của việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả xét xử.

Việc tổ chức phiên tòa thân thiện, có sự tham gia của các chuyên gia tâm lý và người đại diện giúp giảm áp lực tâm lý cho người dưới 18 tuổi, tạo điều kiện cho các em trình bày ý kiến và bảo vệ quyền lợi. Tuy nhiên, việc áp dụng miễn trách nhiệm hình sự còn hạn chế do nhận thức và thái độ của một số thẩm phán chưa đồng nhất, cần có sự đào tạo chuyên sâu hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tội danh theo độ tuổi và bảng thống kê số vụ án theo từng năm để minh họa xu hướng gia tăng và đặc điểm phạm tội của người dưới 18 tuổi tại Nghệ An.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự: Cần bổ sung, cụ thể hóa các quy định về thủ tục xét xử sơ thẩm đối với người dưới 18 tuổi, đặc biệt là về quyền được trợ giúp pháp lý, quyền được bảo vệ tâm lý và quyền tham gia tố tụng. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Tư pháp, Quốc hội.

2. Đào tạo chuyên sâu cho cán bộ tư pháp: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng xét xử, tâm lý học và giáo dục đối với người dưới 18 tuổi cho thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

3. Tăng cường phối hợp liên ngành: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Tòa án, cơ quan công an, gia đình, nhà trường và các tổ chức xã hội để hỗ trợ người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng và phục hồi sau xét xử. Thời gian: 1 năm triển khai thí điểm; Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Tư pháp, Sở Giáo dục và Đào tạo.

4. Phát triển phòng xét xử thân thiện: Mở rộng mô hình phòng xét xử thân thiện, trang bị cơ sở vật chất phù hợp, tạo môi trường xét xử an toàn, thân thiện cho người dưới 18 tuổi. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Tòa án nhân dân tỉnh, Bộ Tư pháp.

5. Tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho thanh thiếu niên: Đẩy mạnh các chương trình giáo dục pháp luật trong trường học và cộng đồng nhằm nâng cao nhận thức, phòng ngừa tội phạm trong lứa tuổi vị thành niên. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cán bộ tư pháp và thẩm phán: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, thủ tục và nguyên tắc xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi, từ đó áp dụng hiệu quả trong thực tiễn xét xử.

2. Luật sư và trợ giúp pháp lý: Tài liệu tham khảo để bảo vệ quyền lợi cho người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự, đồng thời hỗ trợ các em trong quá trình xét xử.

3. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về pháp luật hình sự và tố tụng hình sự dành cho người chưa thành niên.

4. Cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức xã hội: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chương trình phối hợp liên ngành nhằm bảo vệ quyền trẻ em và phòng ngừa tội phạm vị thành niên.

Câu hỏi thường gặp

1. Người dưới 18 tuổi có được quyền tự bào chữa trong phiên tòa không?
   Có, theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, người dưới 18 tuổi có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa. Nếu không có người bào chữa, cơ quan tố tụng phải chỉ định người bào chữa cho các em.

2. Phòng xét xử thân thiện là gì và có vai trò như thế nào?
   Phòng xét xử thân thiện là phòng xử án được bố trí theo kiểu bàn tròn, màu sắc nhẹ nhàng, tạo không gian gần gũi, giúp người dưới 18 tuổi cảm thấy an tâm, giảm áp lực tâm lý khi tham gia tố tụng.

3. Có thể áp dụng hình phạt tù chung thân hoặc tử hình đối với người dưới 18 tuổi không?
   Không, pháp luật Việt Nam nghiêm cấm áp dụng hình phạt tù chung thân hoặc tử hình đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nhằm bảo vệ quyền trẻ em và phù hợp với các công ước quốc tế.

4. Quy trình xác định tuổi của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự được thực hiện như thế nào?
   Tuổi được xác định dựa trên giấy khai sinh, sổ hộ khẩu hoặc các giấy tờ hợp pháp khác. Nếu không xác định chính xác, cơ quan tố tụng áp dụng các quy định về xác định tuổi theo tháng, quý hoặc năm để đảm bảo lợi ích tốt nhất cho người dưới 18 tuổi.

5. Tại sao việc xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi cần có người đại diện và cán bộ tâm lý tham gia?
   Người dưới 18 tuổi thường có tâm lý non nớt, dễ bị áp lực và khó trình bày ý kiến. Sự tham gia của người đại diện và cán bộ tâm lý giúp bảo vệ quyền lợi, hỗ trợ các em ổn định tâm lý, đảm bảo quá trình xét xử công bằng, nhân đạo.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại tỉnh Nghệ An, góp phần bổ sung kiến thức pháp luật và thực tiễn xét xử.
• Phân tích số liệu cho thấy tình trạng phạm tội của người dưới 18 tuổi có xu hướng gia tăng, đặc biệt trong nhóm tuổi từ 16 đến dưới 18.
• Việc áp dụng các quy định pháp luật tố tụng hình sự hiện hành đã có nhiều tiến bộ, nhưng vẫn còn hạn chế trong việc bảo vệ quyền lợi và áp dụng miễn trách nhiệm hình sự.
• Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, đào tạo cán bộ, tăng cường phối hợp liên ngành và phát triển phòng xét xử thân thiện nhằm nâng cao hiệu quả xét xử.
• Khuyến nghị các cơ quan, tổ chức liên quan tiếp tục nghiên cứu, áp dụng và giám sát thực hiện các quy định để bảo vệ tốt nhất quyền lợi của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự.

Luận văn mong muốn được đồng hành cùng các nhà làm luật, cán bộ tư pháp và các tổ chức xã hội trong việc xây dựng môi trường pháp lý công bằng, nhân đạo cho người dưới 18 tuổi, góp phần xây dựng xã hội phát triển bền vững.