Tự Chủ Tài Chính Vườn Quốc Gia Tại Việt Nam

TCTC cho VQG là khả năng huy động, quản lý và sử dụng nguồn lực tài chính một cách độc lập và hiệu quả, nhằm thực hiện các mục tiêu bảo tồn, nghiên cứu khoa học, giáo dục môi trường và phát triển du lịch sinh thái. TCTC giúp VQG chủ động trong việc lập kế hoạch tài chính, phân bổ ngân sách và đầu tư vào các hoạt động ưu tiên. Quan trọng hơn hết, TCTC giúp giảm sự phụ thuộc vào ngân sách nhà nước và tăng cường tính bền vững tài chính cho VQG trong dài hạn. Bên cạnh đó, chủ trương này cũng tạo điều kiện để huy động các nguồn lực xã hội hóa để bảo tồn và phát huy các giá trị tài nguyên thiên nhiên.

TCTC đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính ổn định và bền vững cho công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại các VQG. Khi có nguồn lực tài chính đầy đủ và chủ động, VQG có thể đầu tư vào các hoạt động như: tuần tra, kiểm soát, phòng chống cháy rừng, phục hồi hệ sinh thái, nghiên cứu khoa học và giáo dục môi trường. Các hoạt động này góp phần bảo vệ và phát triển các loài động thực vật quý hiếm, duy trì các hệ sinh thái tự nhiên và bảo tồn các giá trị đa dạng sinh học của đất nước. Theo Tổng cục Lâm nghiệp (2022), trên 80% các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT chưa đảm bảo chi thường xuyên.

Nguồn thu của các VQG hiện nay chủ yếu đến từ ngân sách nhà nước, phí tham quan, dịch vụ du lịch và một số hoạt động kinh doanh nhỏ lẻ. Tuy nhiên, nguồn thu từ các hoạt động này còn hạn chế, chưa đáp ứng được nhu cầu chi tiêu cho công tác bảo tồn và phát triển VQG. Nguyên nhân chủ yếu là do: chính sách giá vé tham quan còn thấp, chưa phù hợp với giá trị thực tế của VQG; cơ sở hạ tầng du lịch còn thiếu và chưa đồng bộ; các sản phẩm du lịch còn đơn điệu, chưa hấp dẫn du khách; và công tác quảng bá, xúc tiến du lịch còn yếu. Theo Tổng cục Lâm nghiệp (2022), trên 80% các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT chưa đảm bảo chi thường xuyên.

Cơ chế quản lý tài chính hiện tại của các VQG còn nhiều bất cập, gây khó khăn cho việc thực hiện tự chủ tài chính. Cụ thể, quy trình lập kế hoạch, phân bổ và sử dụng ngân sách còn phức tạp và thiếu linh hoạt; các quy định về quản lý thu chi còn cứng nhắc, không phù hợp với đặc thù hoạt động của VQG; và công tác kiểm tra, giám sát tài chính còn yếu, dẫn đến tình trạng thất thoát, lãng phí. Nghị quyết 19/NQ-TW của Ban chấp hành Trung ương khóa XII về tiếp tục đổi mới hệ thống tổ chức và quản lý, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập (ĐVSNCL) đã xác định việc đổi mới cơ chế quản lý, cơ chế tài chính và tổ chức lại hệ thống ĐVSNCL là một mục tiêu ưu tiên.

Với việc quản lý những tài sản công đặc thù như: rừng, đất rừng và hệ sinh thái (HST); nhiều loại công việc rất khó khăn trong xây dựng định mức chi; hàng hóa, dịch vụ cung cấp phần lớn là những hàng hóa, dịch vụ công thiết yếu khó xác định và đo lường giá trị …đã tạo ra những rào cản không nhỏ trong quá trình thực hiện cơ chế TCTC. Theo Tổng cục Lâm nghiệp (2022), trên 80% các VQG trực thuộc Bộ NN&PTNT chưa đảm bảo chi thường xuyên. Điều này cho thấy rằng các VQG gặp nhiều khó khăn trong việc tự tạo nguồn thu và quản lý chi tiêu hiệu quả.

Du lịch sinh thái là một trong những nguồn thu tiềm năng nhất cho các VQG. Để phát triển du lịch sinh thái bền vững, cần tập trung vào việc: xây dựng cơ sở hạ tầng du lịch thân thiện với môi trường; phát triển các sản phẩm du lịch đa dạng, hấp dẫn và mang tính giáo dục cao; nâng cao chất lượng dịch vụ du lịch và đào tạo đội ngũ cán bộ du lịch chuyên nghiệp; và tăng cường công tác quảng bá, xúc tiến du lịch. Đồng thời, cần chú trọng đến việc quản lý và giảm thiểu tác động tiêu cực của du lịch đến môi trường và cộng đồng địa phương.

Để huy động thêm nguồn lực tài chính cho VQG, cần tăng cường xã hội hóa nguồn lực, thu hút sự tham gia của các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân vào công tác bảo tồn và phát triển VQG. Có thể thực hiện thông qua các hình thức như: tài trợ, hiến tặng, đầu tư vào các dự án du lịch sinh thái, cung cấp dịch vụ môi trường và phát triển các sản phẩm thân thiện với môi trường. Hợp tác công tư (PPP) cũng là một giải pháp hiệu quả để huy động vốn đầu tư từ khu vực tư nhân vào phát triển cơ sở hạ tầng du lịch và các dịch vụ hỗ trợ khác.

Ngoài du lịch sinh thái, VQG có thể khai thác các nguồn thu từ các dịch vụ và sản phẩm khác liên quan đến tài nguyên thiên nhiên, chẳng hạn như: cho thuê môi trường rừng để phát triển các dự án nông nghiệp sinh thái, cung cấp dịch vụ nghiên cứu khoa học và giáo dục môi trường, sản xuất và kinh doanh các sản phẩm thủ công mỹ nghệ từ nguyên liệu tự nhiên, và phát triển các sản phẩm dược liệu từ thảo dược quý hiếm. Tuy nhiên, cần đảm bảo việc khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên phải tuân thủ các quy định về bảo tồn và phát triển bền vững.

Để các VQG có thể chủ động trong việc quản lý và sử dụng nguồn lực tài chính, cần trao quyền tự chủ tối đa cho họ trong việc lập kế hoạch, phân bổ và sử dụng ngân sách, cũng như trong việc quyết định các hoạt động kinh doanh và dịch vụ. Đồng thời, cần tăng cường trách nhiệm giải trình và minh bạch thông tin tài chính, đảm bảo rằng các VQG sử dụng nguồn lực một cách hiệu quả và đúng mục đích. Nghị định 60/2021/NĐ-CP quy định về cơ chế tự chủ tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập có nhiều điểm mới so với Nghị định 141/2016/NĐ-CP, tạo điều kiện cho các đơn vị chủ động hơn trong hoạt động tài chính.

Cần xây dựng một hệ thống quản lý tài chính minh bạch và hiệu quả, bao gồm các quy trình và quy định rõ ràng về lập kế hoạch, phân bổ, sử dụng và kiểm soát ngân sách. Hệ thống này cần được thiết kế phù hợp với đặc thù hoạt động của VQG và phải đảm bảo tính linh hoạt, dễ dàng thực hiện và kiểm soát. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý tài chính cũng là một giải pháp quan trọng để nâng cao hiệu quả và minh bạch trong hoạt động tài chính của VQG.

Mặc dù khuyến khích tự chủ tài chính, ngân sách nhà nước vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính ổn định cho các VQG, đặc biệt là trong giai đoạn đầu chuyển đổi sang cơ chế tự chủ. Ngân sách nhà nước nên được sử dụng để hỗ trợ các hoạt động bảo tồn đa dạng sinh học, nghiên cứu khoa học và giáo dục môi trường, cũng như để bù đắp các khoản chi phí không thể tự trang trải từ nguồn thu của VQG. Tuy nhiên, cần có lộ trình giảm dần sự phụ thuộc vào ngân sách nhà nước và tăng cường khả năng tự chủ tài chính của VQG.

Việc nghiên cứu điểm tại 6 VQG trực thuộc Bộ NN& PTNT quản lý (Tam Đảo, Ba Vì, Cúc Phương, Bạch Mã, Yokdon, Cát Tiên) sẽ cho thấy sự khác biệt về hiệu quả tự chủ tài chính giữa các đơn vị. Điều này giúp xác định các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tự chủ, từ đó đưa ra các giải pháp phù hợp với từng VQG. Ví dụ, các VQG có tiềm năng du lịch lớn như Cúc Phương có thể tập trung vào phát triển du lịch sinh thái, trong khi các VQG có diện tích rừng lớn có thể khai thác các dịch vụ môi trường rừng.

Nghiên cứu các mô hình tự chủ tài chính thành công tại một số VQG trong nước và trên thế giới sẽ cung cấp những bài học kinh nghiệm quý báu cho các VQG khác. Ví dụ, VQG Khao Yai (Thái Lan) đã thành công trong việc phát triển du lịch sinh thái bền vững, tạo nguồn thu lớn cho công tác bảo tồn. VQG Kruger (Nam Phi) đã áp dụng mô hình hợp tác công tư hiệu quả để phát triển cơ sở hạ tầng du lịch.

Để thúc đẩy quá trình tự chủ tài chính của các VQG, cần có các chính sách hỗ trợ từ phía nhà nước, chẳng hạn như: tạo điều kiện thuận lợi cho VQG trong việc khai thác các nguồn thu, giảm thuế và phí cho các hoạt động kinh doanh liên quan đến du lịch sinh thái và bảo tồn, và hỗ trợ VQG trong việc đào tạo đội ngũ cán bộ quản lý tài chính chuyên nghiệp.

Tự chủ tài chính là một xu hướng tất yếu trong bối cảnh hiện nay, và các VQG cần chủ động thích ứng với xu hướng này để đảm bảo sự phát triển bền vững trong tương lai. Với sự hỗ trợ từ phía nhà nước và sự nỗ lực của chính mình, các VQG hoàn toàn có thể trở thành những đơn vị tự chủ về tài chính, đồng thời vẫn duy trì được vai trò quan trọng trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.