Tổng quan nghiên cứu

Khu di tích Hoàng thành Thăng Long (HTTL) tại 18 Hoàng Diệu, Hà Nội, với diện tích khai quật hơn 19.000 m², là một trong những di sản khảo cổ học đặc biệt quan trọng của Việt Nam, phản ánh lịch sử phát triển kinh đô kéo dài hơn 1300 năm. Trong số các loại hình di vật phong phú được phát hiện, ngói và các bộ phận trang trí trên ngói chiếm một vị trí quan trọng, góp phần làm sáng tỏ lịch sử kiến trúc và mỹ thuật Thăng Long qua các thời kỳ Lý, Trần, Lê và Nguyễn. Nghiên cứu trang trí trên ngói tại các hố D4, D5, D6 (khu D) thuộc khu di tích HTTL nhằm hệ thống hóa tư liệu về loại hình, hoa văn, kỹ thuật chế tác, đồng thời xác định niên đại và đặc trưng của các loại hình trang trí này.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích chi tiết các hình thức trang trí trên ngói, từ đó góp phần nhận diện kiến trúc và mỹ thuật Thăng Long, đồng thời làm rõ tiến trình phát triển của nghệ thuật trang trí ngói Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ thành phần trang trí trên ngói thu thập được tại các hố D4-D5-D6, với so sánh tham khảo các địa điểm khác trong khu vực Thăng Long như Lê Hồng Phong, Hậu Lâu, Bắc Môn, Đoan Môn và Trần Phú. Thời gian nghiên cứu chủ yếu tập trung vào các lớp văn hóa từ thế kỷ 7 đến thế kỷ 19, phản ánh sự phát triển liên tục của nghệ thuật trang trí trên ngói qua các triều đại.

Việc nghiên cứu này không chỉ có ý nghĩa khoa học trong lĩnh vực khảo cổ học và lịch sử mỹ thuật mà còn góp phần thiết thực vào công tác bảo tồn, trưng bày di tích và phát huy giá trị văn hóa lịch sử của Hoàng thành Thăng Long trong bối cảnh phát triển du lịch và giáo dục văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về nghệ thuật trang trí kiến trúc truyền thống và mô hình phân tích khảo cổ học lớp văn hóa. Lý thuyết nghệ thuật trang trí kiến trúc truyền thống giúp phân loại và nhận diện các loại hình hoa văn, kỹ thuật chế tác, cũng như ý nghĩa biểu tượng của các họa tiết như rồng, phượng, hoa sen, hoa cúc, lá đề và tượng uyên ương. Mô hình phân tích khảo cổ học lớp văn hóa được áp dụng để xác định niên đại và diễn biến phát triển của các loại hình trang trí dựa trên địa tầng và mối liên hệ giữa các lớp văn hóa.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: ngói ống, ngói âm dương, ngói bò nóc, ngói mũi sen, đầu ngói ống, đầu ngói âm, lá đề cân và lệch, tượng uyên ương, kỹ thuật in khuôn, kỹ thuật khắc tay, và phân tích địa tầng khảo cổ. Những khái niệm này giúp phân tích chi tiết các hình thức trang trí và kỹ thuật chế tác trên ngói, đồng thời liên hệ với bối cảnh lịch sử và văn hóa của từng thời kỳ.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính của nghiên cứu là các hiện vật ngói và bộ phận trang trí trên ngói được khai quật tại các hố D4, D5, D6 (khu D) trong khu di tích HTTL, với tổng diện tích khai quật khoảng 1404 m² ban đầu, sau đó mở rộng thêm các khu vực phụ trợ. Cỡ mẫu gồm hơn 600 tiêu bản trang trí trên ngói, bao gồm đầu ngói ống, đầu ngói âm, lá đề, tượng uyên ương và các hoa văn trang trí trực tiếp trên thân ngói.

Phương pháp khảo cổ học truyền thống được áp dụng bao gồm khai quật, đo vẽ, chụp ảnh, dập khuôn, miêu tả chi tiết, thống kê và so sánh. Đặc biệt, phương pháp so sánh liên ngành được vận dụng triệt để, kết hợp với lịch sử mỹ thuật và lịch sử kiến trúc để phân tích các đặc trưng hoa văn và kỹ thuật chế tác. Phân tích địa tầng giúp xác định niên đại và diễn biến phát triển của các loại hình trang trí.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 12 năm 2002 đến tháng 3 năm 2004, với các đợt khai quật và chỉnh lý tư liệu liên tục. Ngoài ra, nghiên cứu còn tham khảo các tư liệu khảo cổ học và mỹ thuật từ các địa điểm khác trong khu vực Thăng Long và các tỉnh lân cận nhằm so sánh và đối chiếu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng loại hình ngói và trang trí: Tại các hố D4-D5-D6, phát hiện các loại ngói cong (ngói ống, ngói âm dương, ngói bò nóc) và ngói phẳng (ngói mũi vát nhọn, ngói mũi tròn, ngói mũi sen). Mỗi loại ngói có các hình thức trang trí đặc trưng như đầu ngói ống hình tròn và bán viên, đầu ngói âm hình “như ý”, lá đề cân và lệch, tượng uyên ương. Tổng số tiêu bản trang trí trên đầu ngói ống lên tới 440, trong đó hoa văn phổ biến gồm hình mặt người, rồng, hoa sen, hoa cúc và hoa mẫu đơn.

  2. Phân loại hoa văn chi tiết: Hoa văn trên đầu ngói ống được phân thành nhiều kiểu với đặc điểm kỹ thuật và mỹ thuật riêng biệt. Ví dụ, hoa sen có 3 cách thể hiện (chính diện, nghiêng thẳng, nghiêng bổ dọc) với 15 kiểu cánh khác nhau, hoa cúc có 2 loại chính với nhiều kiểu phụ, hoa mẫu đơn có 3 kiểu phổ biến. Hình rồng trên đầu ngói có 5 kiểu khác nhau, thể hiện sự đa dạng và tinh xảo trong kỹ thuật khắc và in khuôn.

  3. Niên đại và đặc trưng kỹ thuật: Qua phân tích địa tầng và so sánh với các địa điểm khác, các loại hình trang trí trên ngói thuộc các thời kỳ Lý, Trần, Lê và Nguyễn. Thời Lý nổi bật với hoa văn phong phú, đường nét tinh xảo; thời Trần có sự đơn giản hơn, độ uốn cong vừa phải; thời Lê sơ có thêm một số loại hình mới, trang trí đơn giản hơn; thế kỷ 16-18 kích thước ngói nhỏ hơn và xuất hiện hoa văn mới lạ.

  4. Giá trị lịch sử và mỹ thuật: Trang trí trên ngói không chỉ phản ánh kỹ thuật chế tác mà còn thể hiện các giá trị văn hóa, tín ngưỡng và mỹ thuật của kinh đô Thăng Long. Ví dụ, tượng uyên ương gắn trên ngói mũi sen có chữ Hán “Chảy Tuyền Kinh” cho thấy sự liên kết giữa kiến trúc và yếu tố phong thủy, tín ngưỡng.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy sự phát triển liên tục và đa dạng của nghệ thuật trang trí trên ngói tại HTTL, phản ánh sự giao thoa văn hóa và kỹ thuật qua các triều đại. Sự phong phú về loại hình và hoa văn minh chứng cho trình độ kỹ thuật và thẩm mỹ cao của các nghệ nhân thời kỳ cổ đại. So sánh với các nghiên cứu trước năm 1954 và sau năm 1954, luận văn đã bổ sung và làm rõ hơn về đặc trưng kỹ thuật, niên đại và diễn biến phát triển của trang trí trên ngói.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố số lượng tiêu bản theo loại hình hoa văn, bảng so sánh đặc điểm kỹ thuật giữa các thời kỳ, và bản đồ địa tầng thể hiện sự phân bố các lớp văn hóa. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét sự đa dạng và tiến trình phát triển của trang trí trên ngói.

Kết quả nghiên cứu cũng góp phần nhận diện kiến trúc tại các hố D4-D5-D6, làm rõ vai trò của trang trí trên ngói trong tổng thể kiến trúc kinh thành, đồng thời mở rộng hiểu biết về lịch sử mỹ thuật Thăng Long và mỹ thuật Việt Nam nói chung.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường khai quật và chỉnh lý tư liệu: Tiếp tục mở rộng khai quật tại khu vực HTTL, đặc biệt các hố D4-D5-D6, nhằm thu thập thêm hiện vật trang trí trên ngói để hoàn thiện hệ thống tư liệu. Thời gian thực hiện trong vòng 3-5 năm, do Viện Khảo cổ học chủ trì.

  2. Xây dựng bộ sưu tập và trưng bày chuyên đề: Thiết kế và tổ chức trưng bày chuyên đề về trang trí trên ngói tại các bảo tàng Thăng Long – Hà Nội, phục vụ nghiên cứu và giáo dục công chúng. Mục tiêu nâng cao nhận thức về giá trị di sản, thực hiện trong 2 năm, phối hợp giữa Ban Quản lý di tích và các bảo tàng.

  3. Phát triển nghiên cứu liên ngành: Kết hợp khảo cổ học, lịch sử mỹ thuật, kỹ thuật vật liệu và công nghệ chế tác để nghiên cứu sâu hơn về kỹ thuật sản xuất và ý nghĩa biểu tượng của trang trí trên ngói. Thời gian nghiên cứu 3 năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học thực hiện.

  4. Ứng dụng công nghệ số trong bảo tồn và nghiên cứu: Số hóa hiện vật, xây dựng cơ sở dữ liệu trực tuyến về trang trí trên ngói, áp dụng công nghệ 3D để phục dựng hình ảnh kiến trúc và trang trí. Mục tiêu nâng cao hiệu quả bảo tồn và phổ biến kiến thức, thực hiện trong 2 năm, phối hợp với các đơn vị công nghệ và bảo tàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà khảo cổ học và nghiên cứu lịch sử: Luận văn cung cấp tư liệu chi tiết về loại hình, hoa văn và kỹ thuật trang trí trên ngói, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử kiến trúc và mỹ thuật Thăng Long.

  2. Chuyên gia bảo tồn di tích và quản lý văn hóa: Thông tin về đặc trưng và niên đại của trang trí trên ngói giúp xây dựng phương án bảo tồn, phục dựng và trưng bày phù hợp, góp phần phát huy giá trị di sản.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành khảo cổ học, lịch sử mỹ thuật: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và nghiên cứu, đặc biệt về kỹ thuật chế tác và biểu tượng nghệ thuật truyền thống.

  4. Nhà thiết kế và kiến trúc sư nghiên cứu kiến trúc truyền thống: Cung cấp cơ sở khoa học để áp dụng các yếu tố trang trí truyền thống trong thiết kế phục dựng hoặc sáng tạo kiến trúc đương đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Trang trí trên ngói ở Hoàng thành Thăng Long có đặc điểm gì nổi bật?
    Trang trí trên ngói tại HTTL đa dạng về loại hình và hoa văn, bao gồm hình rồng, phượng, hoa sen, hoa cúc, lá đề và tượng uyên ương. Kỹ thuật chế tác tinh xảo, kết hợp in khuôn và khắc tay, phản ánh trình độ mỹ thuật cao qua các thời kỳ Lý, Trần, Lê và Nguyễn.

  2. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp khảo cổ học truyền thống như khai quật, đo vẽ, chụp ảnh, dập khuôn, thống kê và so sánh, kết hợp với nghiên cứu liên ngành về lịch sử mỹ thuật và kiến trúc để phân tích chi tiết các hiện vật và hoa văn trang trí.

  3. Niên đại của các loại hình trang trí trên ngói được xác định như thế nào?
    Niên đại được xác định dựa trên phân tích địa tầng khai quật và so sánh với các địa điểm khảo cổ khác trong khu vực Thăng Long, cho thấy các loại hình trang trí thuộc các thời kỳ từ thế kỷ 7 đến thế kỷ 19, tương ứng với các triều đại Đại La, Lý, Trần, Lê và Nguyễn.

  4. Ý nghĩa văn hóa của tượng uyên ương trên ngói là gì?
    Tượng uyên ương là biểu tượng của sự hòa hợp, thủy chung và may mắn trong văn hóa Việt Nam. Trên ngói, tượng này thường được đặt ở vị trí trung tâm hoặc bờ nóc mái, thể hiện tín ngưỡng và phong thủy trong kiến trúc truyền thống.

  5. Luận văn có đề xuất gì cho việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích?
    Luận văn đề xuất tăng cường khai quật, xây dựng bộ sưu tập trưng bày chuyên đề, phát triển nghiên cứu liên ngành và ứng dụng công nghệ số để bảo tồn, nghiên cứu và phổ biến giá trị trang trí trên ngói, góp phần phát huy giá trị di sản HTTL.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa và phân tích chi tiết các loại hình, hoa văn và kỹ thuật trang trí trên ngói tại các hố D4-D5-D6, góp phần làm rõ lịch sử mỹ thuật và kiến trúc Thăng Long.
  • Phân tích địa tầng và so sánh liên ngành giúp xác định niên đại và đặc trưng của trang trí trên ngói qua các thời kỳ Lý, Trần, Lê và Nguyễn.
  • Trang trí trên ngói phản ánh sự phát triển kỹ thuật chế tác và giá trị văn hóa, tín ngưỡng của kinh đô ngàn năm văn hiến.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho công tác bảo tồn, trưng bày và phát huy giá trị di tích khảo cổ học HTTL.
  • Đề xuất các giải pháp thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả nghiên cứu và bảo tồn, đồng thời khuyến khích ứng dụng công nghệ số trong quản lý di sản.

Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà nghiên cứu, bảo tồn và quản lý văn hóa, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản Hoàng thành Thăng Long.