I. Tổng Quan Thẩm Quyền Điều Tra Vụ Án Hình Sự Quân Đội
Theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, giai đoạn điều tra vụ án hình sự có nhiệm vụ thu thập chứng cứ chứng minh, làm rõ tội phạm, hành vi của người thực hiện tội phạm và những vấn đề liên quan đến vụ án làm cơ sở cho việc truy tố, xét xử vụ án hình sự. Nhiệm vụ này của Cơ quan Điều Tra (CQĐT) được thực hiện với các quyền hạn, trách nhiệm tố tụng và tiến hành theo trình tự, thủ tục tiếp nhận, phân loại, chuyển giao, giải quyết nguồn tin về tội phạm, điều tra vụ án hình sự theo quy định của pháp luật. Chất lượng, hiệu quả điều tra vụ án hình sự phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó việc phân định thẩm quyền điều tra giữa các loại, cấp CQĐT, việc phân định thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong Quân Đội Nhân Dân Việt Nam (QĐNDVN) không những xác định thẩm quyền điều tra của CQĐT trong QĐNDVN với các CQĐT khác mà còn phân định thẩm quyền giữa các loại, các cấp của CQĐT trong QĐNDVN với nhau, tạo thành khung pháp lý cho các CQĐT trong QĐNDVN hoạt động hiệu lực, hiệu quả.
1.1. Vai trò của phân định thẩm quyền điều tra hình sự
Phân định thẩm quyền điều tra hình sự giúp xác định rõ trách nhiệm của từng cấp CQĐT. Điều này tránh chồng chéo, bỏ sót tội phạm và đảm bảo tính chuyên môn hóa trong công tác điều tra. Việc phân định rõ ràng cũng giúp nâng cao hiệu quả phối hợp giữa các CQĐT, từ đó rút ngắn thời gian điều tra và giảm thiểu sai sót. Theo tài liệu, việc này tạo thành khung pháp lý cho các CQĐT trong Quân Đội Nhân Dân Việt Nam hoạt động hiệu lực, hiệu quả.
1.2. Cơ sở pháp lý về thẩm quyền của Cơ quan Điều Tra
Pháp luật quy định CQĐT trong QĐNDVN có thẩm quyền điều tra vụ án hình sự theo thẩm quyền xét xử của Tòa Án Quân Sự (TAQS), theo đó có thẩm quyền điều tra các vụ án hình sự mà người thực hiện hành vi phạm tội hoặc bị can là quân nhân tại ngũ, công chức, công nhân, viên chức quốc phòng,... Các CQĐT trong QĐNDVN được phân cấp với các cấp là CQĐT Bộ Quốc phòng, CQĐT cấp quân khu và Cơ quan ĐTHS khu vực.
II. Thách Thức Bất Cập Thẩm Quyền Điều Tra Vụ Án Quân Đội
Trong quá trình thực hiện pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN, bên cạnh ưu điểm, thực tiễn hoạt động điều tra vụ án hình sự trong QĐNDVN đã chỉ ra những hạn chế, bất cập về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của các CQĐT trong QĐNDVN làm giảm hiệu quả động điều tra, như: Một số trường hợp xác định thẩm quyền điều tra rất khó như pháp nhân thương mại phạm tội, dân quân tự vệ phạm tội, gây thiệt hại đến uy tín, danh dự của QĐNDVN, việc xác định thẩm quyền giữa các CQĐT trong và ngoài QĐNDVN nhiều trường hợp có tranh chấp về thẩm quyền điều tra. CQĐT trong QĐNDVN được tổ chức vừa theo địa bàn, lãnh thổ (các quân khu), vừa theo thẩm quyền quản lý ngành (quân đoàn, quân chủng, Bộ đội biên phòng, Bộ Tổng Tham mưu, tổng cục, binh chủng), trong một số trường hợp cũng có sự xung đột nhất định về thẩm quyền giữa CQĐT theo địa bàn lãnh thổ và CQĐT quản lý ngành [139].
2.1. Khó khăn trong xác định thẩm quyền điều tra cụ thể
Việc xác định thẩm quyền điều tra trở nên phức tạp trong một số trường hợp cụ thể, ví dụ như khi pháp nhân thương mại phạm tội hoặc dân quân tự vệ phạm tội. Những tình huống này có thể gây khó khăn trong việc phân định rõ trách nhiệm và thẩm quyền giữa các CQĐT, dẫn đến việc chậm trễ hoặc sai sót trong quá trình điều tra. Trích dẫn từ tài liệu gốc chỉ ra rằng việc xác định thẩm quyền giữa các CQĐT trong và ngoài QĐNDVN nhiều trường hợp có tranh chấp về thẩm quyền điều tra.
2.2. Xung đột thẩm quyền giữa các Cơ quan Điều Tra
Sự tồn tại song song của tổ chức CQĐT theo địa bàn lãnh thổ và theo thẩm quyền quản lý ngành đã tạo ra những xung đột nhất định về thẩm quyền. Điều này có thể dẫn đến tình trạng CQĐT ở gần hiện trường vụ án lại không có thẩm quyền điều tra, trong khi CQĐT có thẩm quyền lại ở xa, gây chậm trễ trong việc thu thập chứng cứ và áp dụng các biện pháp điều tra ban đầu. Tài liệu gốc nhấn mạnh rằng trong một số trường hợp cũng có sự xung đột nhất định về thẩm quyền giữa CQĐT theo địa bàn lãnh thổ và CQĐT quản lý ngành.
2.3. Bất Cập về Số lượng thụ lý vụ án
Số lượng thụ lý vụ án hàng năm giữa các CQĐT không đồng đều, một số CQĐT thụ lý hàng năm với số lượng lớn dẫn đến quá tải hoặc có trường hợp CQĐT thụ lý giải quyết hàng năm số lượng ít dẫn đến không có điều kiện để nâng cao trình độ, chuyên môn nghiệp vụ cho ĐTV; một số VAHS chậm được chuyển giao cho CQĐT trong QĐNDVN để giải quyết theo thẩm quyền, dẫn đến trong một số trường hợp hiệu quả điều tra các VAHS thuộc thẩm quyền còn hạn chế nhất định.
III. Giải Pháp Hoàn Thiện Thẩm Quyền Điều Tra Hình Sự Quân Đội
Đứng trước yêu cầu giải quyết vụ án hình sự trong QĐNDVN, để góp phần thực hiện mục tiêu xây dựng Quân đội cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, một số quân chủng, binh chủng, lực lượng tiến thẳng lên hiện đại [63, tr. 157 - 158]; yêu cầu cải cách tư pháp và triển khai thực hiện Nghị quyết số 27-NQ/TW, ngày 09/11/2022, Hội nghị Trung ương 6 khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới, đòi hỏi phải cải cách phân định thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN một cách hợp lý, khoa học, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ quân sự, quốc phòng và công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm trong tình hình mới, góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, góp phần bảo vệ kỷ luật, sức mạnh chiến đấu của QĐNDVN.
3.1. Cải cách thẩm quyền điều tra vụ án hình sự trong quân đội
Cải cách phân định thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN một cách hợp lý, khoa học, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ quân sự, quốc phòng và công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm trong tình hình mới, góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, góp phần bảo vệ kỷ luật, sức mạnh chiến đấu của QĐNDVN.
3.2. Xây dựng Quân đội cách mạng chính quy tinh nhuệ
Một số quân chủng, binh chủng, lực lượng tiến thẳng lên hiện đại [63, tr. 157 - 158]; yêu cầu cải cách tư pháp và triển khai thực hiện Nghị quyết số 27-NQ/TW, ngày 09/11/2022, Hội nghị Trung ương 6 khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.
IV. Nghiên Cứu Chuyên Sâu Mục Đích và Nhiệm Vụ của Luận Án
Với mong muốn làm sâu sắc, phong phú thêm về lý luận và góp phần hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN, NCS lựa chọn vấn đề “Thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của Cơ quan điều tra trong Quân đội nhân dân Việt Nam” làm đề tài luận án tiến sĩ luật học.
4.1. Hình thành khung lý thuyết
Hình thành khung lý thuyết về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN, trên cơ sở thực tiễn đưa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN và các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN.
4.2. Phân tích pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự
Phân tích, đánh giá pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN trong lịch sử, hiện tại và pháp luật một số nước trên thế giới; qua đó chỉ ra những bất cập, hạn chế, bài học kinh nghiệm làm cơ sở cho các đề xuất, kiến nghị hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN.
4.3. Đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật
Đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN, thông qua đó chỉ ra những bất cập, hạn chế và nguyên nhân trong việc áp dụng quy định về thẩm quyền.
V. Phạm Vi Nghiên Cứu Thẩm Quyền Điều Tra Vụ Án Hình Sự
Luận án có phạm vi nghiên cứu là những quan điểm, học thuyết về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong Quân đội. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và pháp luật một số nước có tương đồng về mô hình tổ chức quân đội với Việt Nam hoặc có lực lượng quân đội hiện đại. Trong đó, nghiên cứu pháp luật về thẩm quyền điều tra của CQĐT trong QĐNDVN, gồm: Cơ quan ANĐT, Cơ quan ĐTHS và CQĐT của Viện KSQS trung ương.
5.1. Nghiên cứu pháp luật
Nghiên cứu pháp luật về thẩm quyền điều tra của CQĐT trong QĐNDVN, gồm: Cơ quan An Ninh Điều Tra (ANĐT), Cơ quan Điều Tra Hình Sự (ĐTHS) và CQĐT của Viện Kiểm Sát Quân Sự (KSQS) trung ương.
5.2. Nghiên cứu thực tiễn
Thực tiễn áp dụng pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN trong 10 năm từ 2013 - 2022.
5.3. Nghiên cứu hoàn thiện
Nghiên cứu hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự trong QĐNDVN bằng pháp luật hình sự, tố tụng hình sự, pháp luật về tổ chức cơ quan tư pháp, tổ chức Cơ quan ĐTHS.
VI. Phương Pháp Tiếp Cận Nghiên Cứu Thẩm Quyền Quân Đội
Các nội dung của luận án được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng; tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật; các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về nhà nước pháp quyền, về tư pháp. Là những vấn đề mang tính học thuật về thẩm quyền của cơ quan tiến hành tố tụng, thẩm quyền của CQĐT; thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN mang tính học thuật thể hiện trong các công trình nghiên cứu khoa học đã được công bố trên sách, tạp chí khoa học, luận văn, luận án, các tài liệu học thuật khác có liên quan trực tiếp đến thẩm quyền của CQĐT trong QĐNDVN.
6.1. Phương pháp phân tích tổng hợp
Được sử dụng để hệ thống hóa các quan điểm, học thuyết của các tác giả trong và ngoài nước về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN, làm sáng tỏ các vấn đề lý luận, quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN, hệ thống hóa các nội dung liên quan đến đề tài luận án theo các nhóm vấn đề trong tổng quan tình hình nghiên cứu, phân tích, đánh giá, khái quát đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật tố tụng hình sự về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN.
6.2. Phương pháp logic lịch sử
Được sử dụng trong việc làm rõ quá trình hình thành và phát triển của các quy định về thẩm quyền điều tra vụ án hình sự của CQĐT trong QĐNDVN trong pháp luật tố tụng hình sự nước ta qua các thời kỳ lịch sử, nhất là từ khi có BLTTHS năm 1988 đến nay.
