Tổng quan nghiên cứu

Ngành cà phê Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong xuất khẩu nông sản với diện tích trồng khoảng 694 nghìn ha và sản lượng cà phê nhân đạt 1,83 triệu tấn năm 2021, tăng 3,46% so với năm trước. Kim ngạch xuất khẩu cà phê năm 2021 đạt 2,99 tỷ USD, tăng 5,9% so với năm 2020, với thị trường xuất khẩu đa dạng trên hơn 80 quốc gia, trong đó Đức, Mỹ, Italia, Tây Ban Nha và Nhật Bản là những thị trường chính. Sự tham gia của các doanh nghiệp Việt Nam vào chuỗi giá trị toàn cầu (GVC) ngành cà phê là một yếu tố then chốt để nâng cao giá trị gia tăng và vị thế cạnh tranh của ngành trên thị trường quốc tế.

Tuy nhiên, ngành cà phê Việt Nam vẫn chủ yếu tham gia vào các khâu có giá trị gia tăng thấp như trồng trọt và sơ chế, trong khi các khâu chế biến sâu, nghiên cứu phát triển và marketing vẫn còn hạn chế. Điều này dẫn đến giá trị thu được từ xuất khẩu chưa tương xứng với sản lượng và tiềm năng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng sự tham gia của doanh nghiệp Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu ngành cà phê giai đoạn 2001-2021, đánh giá lợi thế so sánh và vị thế trong chuỗi, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao giá trị gia tăng và vị thế cạnh tranh của ngành cà phê Việt Nam.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các chỉ số tham gia GVC và vị thế GVC của ngành cà phê Việt Nam trong giai đoạn 2001-2017, cùng với phân tích số liệu sản lượng, diện tích và kim ngạch xuất khẩu giai đoạn 2009-2021. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển ngành cà phê, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh và giá trị xuất khẩu của ngành trên thị trường toàn cầu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về chuỗi giá trị toàn cầu (Global Value Chain - GVC) được phát triển bởi Michael Porter, OECD, và các nhà nghiên cứu như Koopman, Wang & Wei. Theo đó, chuỗi giá trị toàn cầu là quá trình sản xuất sản phẩm hoặc dịch vụ qua nhiều giai đoạn được thực hiện tại các quốc gia khác nhau, tạo ra giá trị gia tăng ở từng khâu từ trồng trọt, chế biến đến phân phối và marketing.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Chuỗi giá trị toàn cầu (GVC): Toàn bộ quá trình sản xuất từ nguyên liệu thô đến sản phẩm cuối cùng, được thực hiện ở nhiều quốc gia với sự phân công lao động quốc tế.
  • Chỉ số lợi thế so sánh (RCA): Đo lường khả năng cạnh tranh của ngành cà phê Việt Nam trên thị trường quốc tế dựa trên thị phần xuất khẩu.
  • Chỉ số tham gia GVC (GVC_Participation): Tổng giá trị gia tăng nước ngoài và nội địa trong xuất khẩu, phản ánh mức độ tham gia của quốc gia vào chuỗi giá trị toàn cầu.
  • Chỉ số vị thế GVC (GVC_Position): Đánh giá vị trí của quốc gia trong chuỗi giá trị, thể hiện vai trò thượng nguồn (cung cấp đầu vào) hay hạ nguồn (lắp ráp, phân phối).

Ngoài ra, luận văn áp dụng mô hình "Đường cong nụ cười" để phân tích giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị ngành cà phê, nhấn mạnh sự cần thiết của việc nâng cấp (upgrading) các khâu sản xuất nhằm tăng giá trị sản phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các nguồn uy tín như Tổng cục Thống kê, Tổng cục Hải quan, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Tổ chức Cà phê Quốc tế (ICO), Hiệp hội Cà phê – Ca Cao Việt Nam (VICOFA), và cơ sở dữ liệu thương mại giá trị gia tăng (TiVA) của OECD.

Phân tích định lượng tập trung vào:

  • Tính toán chỉ số RCA để đánh giá lợi thế so sánh ngành cà phê Việt Nam giai đoạn 2001-2021.
  • Tính toán các chỉ số GVC_Participation và GVC_Position dựa trên phương pháp của Koopman, Wang & Wei (2014) để đánh giá mức độ tham gia và vị thế của Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu ngành cà phê giai đoạn 2001-2017.
  • Phân tích thống kê mô tả về diện tích, sản lượng, năng suất và kim ngạch xuất khẩu cà phê Việt Nam giai đoạn 2005-2021.

Phương pháp chọn mẫu dựa trên toàn bộ số liệu ngành cà phê Việt Nam trong giai đoạn nghiên cứu nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy. Các phương pháp phân tích bao gồm phân tích so sánh, tổng hợp và thống kê mô tả để làm rõ xu hướng và biến động của ngành.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2001 đến 2021, tập trung phân tích sâu giai đoạn 2009-2021 về sản lượng và xuất khẩu, đồng thời đánh giá chỉ số GVC đến năm 2017 do dữ liệu TiVA cập nhật đến thời điểm này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Lợi thế so sánh ngành cà phê Việt Nam duy trì ở mức cao: Chỉ số RCA ngành cà phê Việt Nam trong giai đoạn 2001-2021 luôn trên 1, thể hiện lợi thế so sánh trung bình đến cao. Năm 2021, Việt Nam chiếm khoảng 19,4% thị phần xuất khẩu cà phê toàn cầu, đứng thứ hai thế giới sau Brazil với gần 28%. Tuy nhiên, lợi thế so sánh này thấp hơn so với Colombia do Việt Nam chủ yếu sản xuất cà phê Robusta, trong khi Colombia tập trung Arabica có giá trị cao hơn.

  2. Mức độ tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu còn hạn chế: Chỉ số tham gia GVC (GVC_Participation) của ngành cà phê Việt Nam tăng dần trong giai đoạn 2001-2017 nhưng chủ yếu tập trung ở khâu thượng nguồn như trồng trọt và sơ chế, với giá trị gia tăng thấp. Chỉ số vị thế GVC (GVC_Position) cho thấy Việt Nam nằm ở vị trí thượng nguồn trong chuỗi giá trị, nghĩa là chủ yếu cung cấp nguyên liệu thô cho các quốc gia khác chế biến sâu hơn.

  3. Sản lượng và kim ngạch xuất khẩu tăng ổn định: Sản lượng cà phê Việt Nam tăng từ khoảng 1,2 triệu tấn năm 2005 lên 1,83 triệu tấn năm 2021, với năng suất trung bình đạt 2,77 tấn/ha. Kim ngạch xuất khẩu tăng từ 1,73 tỷ USD năm 2009 lên 3,07 tỷ USD năm 2021, đạt mức cao nhất trong lịch sử ngành. Năm 2022, giá xuất khẩu cà phê tăng 21,2% so với cùng kỳ, góp phần nâng cao giá trị xuất khẩu.

  4. Phân phối giá trị trong chuỗi còn bất cân xứng: Người nông dân và các hộ sản xuất chiếm phần lớn khâu trồng trọt nhưng thu nhập thấp do giá trị gia tăng thấp và rủi ro cao. Trong khi đó, các khâu chế biến sâu, marketing và phân phối do các doanh nghiệp lớn như Trung Nguyên, Vinacafe đảm nhận mới tạo ra giá trị gia tăng cao hơn. Tuy nhiên, số lượng doanh nghiệp chế biến sâu còn hạn chế, máy móc thiết bị phần lớn lạc hậu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của việc giá trị gia tăng thấp trong chuỗi giá trị cà phê Việt Nam là do sự tham gia chủ yếu ở các khâu thượng nguồn với công nghệ và kỹ thuật còn hạn chế. Việc thiếu đầu tư vào nghiên cứu phát triển (R&D), chế biến sâu và xây dựng thương hiệu khiến cà phê Việt Nam chưa tận dụng được hết tiềm năng giá trị gia tăng. So với các nước như Brazil hay Colombia, Việt Nam còn thiếu sự đa dạng sản phẩm và công nghệ chế biến hiện đại.

Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy các nước đang phát triển thường bị giới hạn ở các khâu có giá trị gia tăng thấp trong chuỗi giá trị toàn cầu ngành nông sản. Việc tham gia sâu hơn vào các khâu chế biến, marketing và phân phối sẽ giúp nâng cao lợi nhuận và vị thế cạnh tranh của ngành cà phê Việt Nam.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ xu hướng chỉ số RCA, GVC_Participation và GVC_Position giai đoạn 2001-2017, cùng bảng thống kê sản lượng và kim ngạch xuất khẩu cà phê Việt Nam giai đoạn 2005-2021 để minh họa sự phát triển và những hạn chế hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư nghiên cứu và phát triển (R&D): Khuyến khích các doanh nghiệp và viện nghiên cứu tập trung phát triển giống cà phê chất lượng cao, công nghệ chế biến hiện đại nhằm nâng cao giá trị sản phẩm. Mục tiêu tăng tỷ lệ sản phẩm chế biến sâu lên ít nhất 30% trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Nông nghiệp, các viện nghiên cứu, doanh nghiệp lớn.

  2. Phát triển hệ thống chế biến và nâng cấp công nghệ: Hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư máy móc thiết bị hiện đại, cải tiến quy trình rang xay, chế biến cà phê hòa tan để tăng giá trị gia tăng. Mục tiêu nâng công suất chế biến sâu lên 50% tổng sản lượng cà phê xuất khẩu trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Doanh nghiệp, Hiệp hội Cà phê – Ca Cao Việt Nam.

  3. Xây dựng và phát triển thương hiệu cà phê Việt Nam: Tăng cường hoạt động marketing, quảng bá sản phẩm cà phê đặc sản Việt Nam trên thị trường quốc tế, đồng thời áp dụng các tiêu chuẩn chất lượng quốc tế như HACCP, ISO để nâng cao uy tín. Mục tiêu tăng giá xuất khẩu bình quân lên 10-15% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Doanh nghiệp, Bộ Công Thương, Hiệp hội.

  4. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị và hỗ trợ người nông dân: Xây dựng mô hình liên kết giữa nông dân, doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu nhằm nâng cao chất lượng nguyên liệu đầu vào, giảm chi phí và rủi ro. Mục tiêu nâng năng suất và chất lượng cà phê lên 20% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, địa phương, doanh nghiệp.

  5. Tận dụng các Hiệp định thương mại tự do (FTA): Khai thác tối đa ưu đãi thuế quan từ CPTPP, EVFTA, RCEP để mở rộng thị trường xuất khẩu, đồng thời nâng cao năng lực cạnh tranh thông qua cải thiện chất lượng và đa dạng hóa sản phẩm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương, doanh nghiệp xuất khẩu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển ngành cà phê, nâng cao năng lực cạnh tranh và giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị toàn cầu.

  2. Doanh nghiệp ngành cà phê: Giúp doanh nghiệp hiểu rõ vị thế hiện tại, cơ hội và thách thức khi tham gia chuỗi giá trị toàn cầu, từ đó định hướng đầu tư, nâng cấp công nghệ và phát triển thương hiệu.

  3. Các viện nghiên cứu và trường đại học: Cung cấp tài liệu tham khảo về lý thuyết và thực tiễn chuỗi giá trị toàn cầu ngành cà phê, hỗ trợ nghiên cứu và đào tạo chuyên sâu.

  4. Nhà đầu tư và tổ chức tài chính: Đánh giá tiềm năng và rủi ro của ngành cà phê Việt Nam, từ đó đưa ra quyết định đầu tư phù hợp nhằm thúc đẩy phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngành cà phê Việt Nam có lợi thế so sánh như thế nào trên thị trường quốc tế?
    Ngành cà phê Việt Nam duy trì lợi thế so sánh trung bình đến cao với chỉ số RCA trên 1 trong giai đoạn 2001-2021, đứng thứ hai thế giới về thị phần xuất khẩu cà phê, chủ yếu nhờ diện tích trồng lớn và sản lượng cao.

  2. Việt Nam tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu ngành cà phê ở những khâu nào?
    Việt Nam chủ yếu tham gia ở các khâu thượng nguồn như trồng trọt và sơ chế, với giá trị gia tăng thấp. Các khâu chế biến sâu, nghiên cứu phát triển và marketing còn hạn chế.

  3. Những thách thức chính của ngành cà phê Việt Nam khi tham gia chuỗi giá trị toàn cầu là gì?
    Thách thức gồm hạn chế về công nghệ chế biến, thiếu đầu tư vào R&D, quy mô doanh nghiệp nhỏ, chất lượng sản phẩm chưa đồng đều và cạnh tranh gay gắt từ các thương hiệu quốc tế.

  4. Làm thế nào để nâng cao giá trị gia tăng ngành cà phê Việt Nam?
    Cần tăng cường đầu tư R&D, nâng cấp công nghệ chế biến, phát triển thương hiệu, liên kết chuỗi giá trị và tận dụng ưu đãi từ các FTA để mở rộng thị trường.

  5. Vai trò của các tổ chức và hiệp hội trong chuỗi giá trị cà phê là gì?
    Các tổ chức như ICO, SCA, WCR đóng vai trò quản lý tiêu chuẩn chất lượng, hỗ trợ kỹ thuật và thúc đẩy phát triển bền vững, giúp nâng cao giá trị và uy tín sản phẩm cà phê Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Kết luận

  • Ngành cà phê Việt Nam có lợi thế so sánh cao và vị thế thượng nguồn trong chuỗi giá trị toàn cầu, nhưng giá trị gia tăng còn hạn chế do tham gia chủ yếu ở khâu trồng trọt và sơ chế.
  • Sản lượng và kim ngạch xuất khẩu cà phê tăng ổn định, với kim ngạch đạt 3,07 tỷ USD năm 2021 và giá xuất khẩu tăng 21,2% trong 10 tháng đầu năm 2022.
  • Các doanh nghiệp cần nâng cấp công nghệ chế biến, tăng cường R&D và phát triển thương hiệu để nâng cao giá trị gia tăng và vị thế cạnh tranh.
  • Chính sách hỗ trợ liên kết chuỗi giá trị, phát triển hạ tầng và tận dụng ưu đãi FTA là yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp nâng cấp chuỗi giá trị, tăng cường hợp tác giữa các bên liên quan và theo dõi, đánh giá hiệu quả thực hiện nhằm đảm bảo mục tiêu phát triển ngành cà phê Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao vị thế cà phê Việt Nam trên bản đồ cà phê thế giới!