Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2015-2019, ngành ngân hàng thương mại Việt Nam chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ với sự cạnh tranh ngày càng gay gắt về sản phẩm, dịch vụ và công nghệ. Theo số liệu thu thập từ 22 ngân hàng thương mại, tỷ lệ thu nhập ngoài lãi bình quân đã tăng từ 8,83% năm 2015 lên 17,6% năm 2019, phản ánh xu hướng đa dạng hóa nguồn thu nhằm giảm sự phụ thuộc vào hoạt động tín dụng truyền thống. Hiệu quả kinh doanh của ngân hàng được đo lường qua hai chỉ số chính là tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu bình quân (ROAE) và tỷ suất lợi nhuận trên tổng tài sản bình quân (ROAA). Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá tác động của thu nhập ngoài lãi đến hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam, đồng thời phân tích sự khác biệt tác động giữa nhóm ngân hàng quy mô lớn và nhỏ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 22 ngân hàng thương mại trong nước, không bao gồm ngân hàng 100% vốn nước ngoài và các chi nhánh ngân hàng nước ngoài tại Việt Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản trị ngân hàng xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp, nâng cao khả năng sinh lời và tăng cường sức cạnh tranh trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết hiệu quả kinh doanh ngân hàng và lý thuyết về thu nhập ngoài lãi. Hiệu quả kinh doanh được định nghĩa là khả năng tạo ra lợi nhuận từ các nguồn lực đầu vào, được đo bằng ROAE và ROAA. Thu nhập ngoài lãi bao gồm các khoản thu từ phí dịch vụ, hoa hồng, kinh doanh ngoại hối, chứng khoán và các hoạt động khác không thuộc lãi vay truyền thống. Các mô hình kinh tế học như Economies of Scale (lợi thế kinh tế về quy mô) và Economies of Scope (lợi thế kinh tế về phạm vi) được áp dụng để giải thích tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh. Ngoài ra, các khái niệm như rủi ro tín dụng, đa dạng hóa nguồn thu và cấu trúc vốn cũng được xem xét trong phân tích.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng cân bằng (Balanced Panel Data) thu thập từ báo cáo tài chính đã kiểm toán của 22 ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2015-2019, với tổng số 110 quan sát. Các biến chính bao gồm biến phụ thuộc ROAE và ROAA, biến độc lập là tỷ lệ thu nhập ngoài lãi (TNNL), cùng năm biến kiểm soát: tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản (EQUITY), tốc độ tăng trưởng tài sản (TA), quy mô ngân hàng (SIZE), tỷ lệ tiền gửi trên tổng tài sản (DEPOSIT) và tỷ lệ dư nợ cho vay trên tổng tài sản (LOAN). Phương pháp phân tích chính là hồi quy tuyến tính sử dụng mô hình tác động cố định (FEM) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM), với kiểm định Hausman để lựa chọn mô hình phù hợp. Do hiện tượng tự tương quan và phương sai sai số thay đổi xuất hiện trong dữ liệu, phương pháp hồi quy bình phương tối thiểu tổng quát (GLS) được áp dụng để đảm bảo tính chính xác và hiệu quả của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động tích cực của thu nhập ngoài lãi đến hiệu quả kinh doanh: Tỷ lệ thu nhập ngoài lãi (TNNL) có ảnh hưởng cùng chiều và có ý nghĩa thống kê với cả ROAE (hệ số hồi quy 0,177, p=0,026) và ROAA (hệ số hồi quy 0,010, p=0,012) theo mô hình GLS. Điều này cho thấy việc đa dạng hóa nguồn thu ngoài lãi giúp tăng khả năng sinh lời của ngân hàng.

  2. Sự khác biệt theo quy mô ngân hàng: Ở nhóm ngân hàng quy mô lớn, TNNL có tác động tích cực rõ rệt đến cả ROAE và ROAA với hệ số hồi quy lần lượt là 0,482 và 0,029 (p<0,01). Trong khi đó, nhóm ngân hàng quy mô nhỏ không ghi nhận tác động có ý nghĩa của TNNL lên ROAE và ROAA, thậm chí có dấu hiệu tác động tiêu cực nhẹ.

  3. Ảnh hưởng của các biến kiểm soát: Tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản (EQUITY) có tác động tích cực và có ý nghĩa với ROAA (hệ số 0,037, p=0,004), nhưng không có ý nghĩa với ROAE. Tốc độ tăng trưởng tài sản (TA) cũng có ảnh hưởng tích cực đến ROAA (hệ số 0,008, p<0,01). Quy mô ngân hàng (SIZE) tác động tích cực và có ý nghĩa với ROAE (hệ số 2,179, p=0,029) và ROAA (hệ số 0,094, p=0,099). Tỷ lệ tiền gửi khách hàng (DEPOSIT) có tác động ngược chiều, làm giảm hiệu quả kinh doanh với hệ số âm và ý nghĩa thống kê cao (p=0,000). Tỷ lệ dư nợ cho vay (LOAN) có tác động tích cực và có ý nghĩa với cả ROAE và ROAA.

  4. Xu hướng tăng tỷ lệ thu nhập ngoài lãi: Tỷ lệ TNNL tăng đều qua các năm, từ 8,83% năm 2015 lên 17,6% năm 2019, phản ánh sự chuyển dịch mô hình kinh doanh theo hướng giảm phụ thuộc tín dụng và tăng thu nhập từ dịch vụ ngoài lãi.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của thu nhập ngoài lãi trong việc nâng cao hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam, nhất là với các ngân hàng quy mô lớn. Điều này phù hợp với lý thuyết Economies of Scale và Economies of Scope, khi các ngân hàng lớn có khả năng tận dụng lợi thế quy mô và phạm vi để đa dạng hóa sản phẩm, giảm rủi ro và tăng lợi nhuận. Ngược lại, nhóm ngân hàng nhỏ chưa tận dụng hiệu quả nguồn thu ngoài lãi, có thể do hạn chế về nguồn lực và năng lực quản lý. Tác động tiêu cực của tỷ lệ tiền gửi khách hàng lên hiệu quả kinh doanh phản ánh chi phí vốn tăng cao, làm giảm lợi nhuận. Kết quả cũng phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy đa dạng hóa thu nhập giúp giảm rủi ro tín dụng và tăng khả năng sinh lời. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng tăng tỷ lệ thu nhập ngoài lãi qua các năm và bảng so sánh hệ số hồi quy giữa nhóm ngân hàng lớn và nhỏ để minh họa sự khác biệt tác động.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phát triển các dịch vụ ngoài lãi: Các ngân hàng nên đẩy mạnh phát triển các sản phẩm dịch vụ như phí dịch vụ, hoa hồng, kinh doanh ngoại hối và chứng khoán nhằm đa dạng hóa nguồn thu, tăng tỷ lệ thu nhập ngoài lãi lên ít nhất 20% trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là ban điều hành và phòng phát triển sản phẩm.

  2. Tối ưu hóa cơ cấu vốn: Nâng cao tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản để tăng sức mạnh tài chính và khả năng sinh lời, hướng tới mức trung bình trên 9% trong 2 năm tới. Ban quản lý rủi ro và tài chính chịu trách nhiệm triển khai.

  3. Kiểm soát chi phí huy động vốn: Giảm tỷ lệ tiền gửi có chi phí cao bằng cách đa dạng hóa nguồn vốn, phát hành trái phiếu dài hạn và huy động vốn từ các kênh khác nhằm giảm chi phí vốn, cải thiện hiệu quả kinh doanh trong vòng 2 năm. Phòng tài chính và kế hoạch thực hiện.

  4. Phân nhóm chiến lược theo quy mô: Ngân hàng quy mô nhỏ cần tập trung nâng cao năng lực quản lý và phát triển dịch vụ ngoài lãi phù hợp với nguồn lực, đồng thời tăng cường hợp tác với các tổ chức tài chính khác để mở rộng dịch vụ. Ngân hàng quy mô lớn tiếp tục khai thác lợi thế quy mô để đa dạng hóa sản phẩm. Ban lãnh đạo và phòng chiến lược chịu trách nhiệm xây dựng kế hoạch cụ thể.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản trị ngân hàng: Giúp hiểu rõ tác động của thu nhập ngoài lãi đến hiệu quả kinh doanh, từ đó xây dựng chiến lược phát triển sản phẩm và quản lý nguồn vốn hiệu quả.

  2. Chuyên gia phân tích tài chính: Cung cấp cơ sở dữ liệu và mô hình phân tích để đánh giá hiệu quả hoạt động ngân hàng, hỗ trợ trong việc dự báo và ra quyết định đầu tư.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Tài chính - Ngân hàng: Là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu dữ liệu bảng, mô hình hồi quy và phân tích tác động các yếu tố tài chính đến hiệu quả kinh doanh.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước: Hỗ trợ trong việc xây dựng chính sách điều tiết và giám sát hoạt động ngân hàng, đặc biệt trong việc thúc đẩy đa dạng hóa nguồn thu và ổn định hệ thống tài chính.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thu nhập ngoài lãi gồm những khoản nào?
    Thu nhập ngoài lãi bao gồm thu nhập từ phí dịch vụ, hoa hồng, kinh doanh ngoại hối, mua bán chứng khoán kinh doanh, đầu tư và các hoạt động dịch vụ khác không thuộc lãi vay truyền thống.

  2. Tại sao thu nhập ngoài lãi lại quan trọng với ngân hàng?
    Thu nhập ngoài lãi giúp đa dạng hóa nguồn thu, giảm rủi ro tín dụng, tăng khả năng sinh lời và nâng cao sức cạnh tranh trong bối cảnh thị trường ngày càng khốc liệt.

  3. Tác động của thu nhập ngoài lãi có khác nhau giữa ngân hàng lớn và nhỏ không?
    Có, nghiên cứu cho thấy thu nhập ngoài lãi tác động tích cực rõ rệt đến hiệu quả kinh doanh ở ngân hàng quy mô lớn, trong khi ở ngân hàng nhỏ tác động này không rõ ràng hoặc có thể tiêu cực.

  4. Các biến kiểm soát nào ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh ngân hàng?
    Các biến như tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản, tốc độ tăng trưởng tài sản, quy mô ngân hàng, tỷ lệ tiền gửi và tỷ lệ dư nợ cho vay đều có ảnh hưởng đáng kể đến hiệu quả kinh doanh.

  5. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích dữ liệu?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp hồi quy dữ liệu bảng với mô hình tác động cố định (FEM), tác động ngẫu nhiên (REM) và hồi quy bình phương tối thiểu tổng quát (GLS) để xử lý hiện tượng tự tương quan và phương sai sai số thay đổi.

Kết luận

  • Thu nhập ngoài lãi có tác động tích cực và có ý nghĩa thống kê đến hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2015-2019.
  • Tác động này rõ ràng hơn ở nhóm ngân hàng quy mô lớn so với nhóm ngân hàng nhỏ.
  • Các yếu tố như tỷ lệ vốn chủ sở hữu, tốc độ tăng trưởng tài sản, quy mô ngân hàng và tỷ lệ dư nợ cho vay cũng ảnh hưởng tích cực đến hiệu quả kinh doanh.
  • Tỷ lệ tiền gửi khách hàng có tác động ngược chiều, làm giảm khả năng sinh lời của ngân hàng.
  • Nghiên cứu đề xuất các chính sách phát triển thu nhập ngoài lãi, tối ưu hóa cơ cấu vốn và kiểm soát chi phí huy động vốn nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh ngân hàng.

Next steps: Các nhà quản trị ngân hàng nên áp dụng các giải pháp đề xuất trong vòng 2-3 năm tới để tăng cường hiệu quả hoạt động. Đồng thời, nghiên cứu có thể mở rộng phân tích sau năm 2019 để đánh giá tác động của các biến động kinh tế mới như dịch bệnh Covid-19.

Call-to-action: Các chuyên gia và nhà quản lý ngân hàng được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao năng lực cạnh tranh và bền vững trong hoạt động kinh doanh.