## Tổng quan nghiên cứu

Việc đảm bảo nguồn điện đầy đủ và ổn định là yếu tố then chốt cho sự phát triển kinh tế và đời sống xã hội tại Việt Nam. Giai đoạn 2001-2009, sản lượng điện thương phẩm tăng bình quân 14,5%/năm, từ 25,8 tỷ kWh năm 2001 lên 76 tỷ kWh năm 2009, trong khi công suất đặt nguồn điện chỉ tăng 11,9%/năm, không đáp ứng kịp nhu cầu ngày càng tăng. Tình trạng thiếu điện và cắt điện luân phiên diễn ra thường xuyên, gây ảnh hưởng tiêu cực đến sản xuất và sinh hoạt. Cơ cấu tổ chức ngành điện với EVN giữ vị thế độc quyền trong phát điện, truyền tải, điều độ và mua bán điện đã bộc lộ nhiều hạn chế, cản trở thu hút đầu tư mới.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích các rào cản gia nhập thị trường phát điện tại Việt Nam, từ đó đề xuất các giải pháp chính sách nhằm thúc đẩy đầu tư phát triển nguồn điện, hướng tới thị trường điện cạnh tranh hoàn chỉnh vào năm 2024. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các nhà máy điện có công suất lớn trên 30MW và các nguồn điện chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu công suất phát điện, dựa trên dữ liệu từ năm 2001 đến 2011 và các phỏng vấn chuyên sâu với các nhà đầu tư, doanh nghiệp và cơ quan quản lý ngành điện.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc tháo gỡ các khó khăn về vốn, cơ chế điều tiết và tính không chắc chắn trong thị trường phát điện, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh điện lực, đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về rào cản gia nhập thị trường, bao gồm:

- **Lý thuyết rào cản gia nhập của Bain và Stigler**: Rào cản gia nhập là lợi thế của doanh nghiệp hiện hữu so với doanh nghiệp mới, bao gồm chi phí vốn lớn, lợi thế chi phí tuyệt đối, và quy mô kinh tế.
- **Lý thuyết về rào cản gia nhập trong thị trường phát điện của Kwoka**: Phân loại rào cản thành ba nhóm chính gồm rào cản kinh tế truyền thống (vốn đầu tư lớn, quy mô tối ưu, chi phí cố định cao), rào cản cơ chế điều tiết (quy định pháp lý, thủ tục hành chính, cơ cấu tổ chức ngành điện), và rào cản do tính không chắc chắn (biến động giá nhiên liệu, giá điện, tỷ giá, chính sách).
- **Khái niệm chi phí chìm (sunk cost)**: Chi phí đầu tư không thể thu hồi, tạo ra rào cản rút lui và ảnh hưởng đến quyết định đầu tư.
- **Lý thuyết trò chơi và phương pháp quy nạp ngược**: Phân tích hành vi quyết định đầu tư trong điều kiện rủi ro và không chắc chắn.

Các khái niệm chính bao gồm: rào cản gia nhập, quy mô kinh tế, lợi thế chi phí tuyệt đối, chi phí chìm, và cơ chế điều tiết ngành điện.

### Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích định tính kết hợp với thu thập dữ liệu thứ cấp và sơ cấp:

- **Nguồn dữ liệu thứ cấp**: Báo cáo chuyên ngành điện, các văn bản pháp luật như Luật Điện lực 2004, Quyết định 26/2006/QĐ-TTg, Thông tư 41/2010/TT-BCT, báo cáo thường niên EVN, Quy hoạch điện VII, các nghiên cứu quốc tế và trong nước.
- **Nguồn dữ liệu sơ cấp**: Phỏng vấn chuyên sâu với 85 cá nhân, doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực điện lực, nhà đầu tư phát triển nguồn điện, và người tiêu dùng điện.
- **Phương pháp phân tích**: Mô tả, tổng hợp, so sánh các số liệu và nhận định chuyên gia; phân tích các rào cản gia nhập theo từng nhóm; đánh giá tác động của các rào cản đến thu hút đầu tư và phát triển thị trường điện.
- **Timeline nghiên cứu**: Tập trung phân tích dữ liệu và thực trạng từ năm 2001 đến 2011, đồng thời đánh giá các chính sách và lộ trình phát triển thị trường điện đến năm 2024.

Cỡ mẫu phỏng vấn 85 người được chọn theo phương pháp thuận tiện nhằm thu thập thông tin đa chiều và thực tiễn về các rào cản và giải pháp trong ngành điện.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

1. **Cơ cấu sở hữu và nguồn điện bất hợp lý**: EVN chiếm 51% công suất đặt toàn hệ thống và 68% nếu tính cả các nhà máy có cổ phần chi phối, tạo ra thế độc quyền trong điều độ và mua bán điện. Thủy điện chiếm tỷ trọng lớn 45,5% năm 2011, nhưng phụ thuộc vào điều kiện thủy văn gây thiếu ổn định nguồn điện.

2. **Mất cân đối cung cầu và năng lực phát triển nguồn điện hạn chế**: Sản lượng điện bình quân đầu người năm 2010 là 1.054 kWh, thấp hơn nhiều nước trong khu vực. Tốc độ tăng công suất đặt bình quân 2006-2009 là 12,8%/năm, thấp hơn kế hoạch và nhu cầu tăng 13,6%/năm. EVN lỗ 10.541 tỷ đồng năm 2010, nợ phải trả gần 240.000 tỷ đồng, khó khăn huy động vốn làm chậm tiến độ các dự án điện.

3. **Rào cản kinh tế truyền thống lớn**: Vốn đầu tư cho nhà máy điện lớn, ví dụ tua bin khí chạy dầu DO có suất đầu tư 600 USD/kW, điện hạt nhân lên đến 3.000 USD/kW. Thời gian xây dựng kéo dài 3-6 năm, thu hồi vốn chậm, rủi ro cao khiến nhà đầu tư e ngại. Giá điện thấp, không đủ hấp dẫn để thu hút vốn.

4. **Rào cản cơ chế điều tiết và quản lý**: EVN giữ quyền điều độ và mua bán điện, tạo ra xung đột lợi ích, ưu tiên huy động nguồn điện của mình. Thủ tục cấp phép phức tạp, kéo dài, công tác đền bù giải phóng mặt bằng chậm trễ làm tăng chi phí và trì hoãn dự án.

5. **Tính không chắc chắn cao**: Biến động nguồn cung và giá nhiên liệu than, khí; giá điện mua bán không minh bạch và không điều chỉnh tương ứng với giá bán lẻ; biến động tỷ giá làm tăng chi phí vay vốn và rủi ro tài chính cho nhà đầu tư.

### Thảo luận kết quả

Các rào cản trên làm giảm sức hấp dẫn của thị trường phát điện Việt Nam, khiến nhiều nhà đầu tư trong và ngoài nước chần chừ hoặc rút lui. So với các nghiên cứu quốc tế, mô hình quản lý ngành điện theo chiều dọc và độc quyền của EVN là điểm nghẽn lớn nhất, làm giảm tính cạnh tranh và hiệu quả thị trường. Việc giá điện mua bán không phản ánh đúng chi phí sản xuất và biến động thị trường làm giảm động lực đầu tư.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu công suất nguồn điện, bảng so sánh giá thành sản xuất điện theo loại công nghệ, và biểu đồ tăng trưởng sản lượng điện so với công suất đặt. Bảng phân tích chi tiết các rào cản kinh tế, cơ chế và không chắc chắn cũng giúp minh họa rõ hơn các thách thức.

Kết quả nghiên cứu khẳng định cần thiết phải tái cấu trúc ngành điện, minh bạch hóa giá điện, tách bạch chức năng điều độ và mua bán điện, đồng thời cải thiện môi trường đầu tư để thu hút vốn phát triển nguồn điện, đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

## Đề xuất và khuyến nghị

1. **Công khai, minh bạch sản lượng và giá mua điện**: Bộ Công Thương ban hành quy định công khai thông tin sản lượng và giá mua điện của các nhà máy, Bộ Tài Chính kiểm tra, thẩm định và công bố rộng rãi để tạo sự công bằng và niềm tin cho nhà đầu tư. Thời gian thực hiện: ngay trong giai đoạn 2023-2024.

2. **Tách Trung tâm điều độ hệ thống điện Quốc gia và Công ty mua bán điện khỏi EVN**: Đưa hai đơn vị này thành các tổ chức độc lập, trực thuộc Bộ Công Thương hoặc SCIC để đảm bảo tính khách quan trong điều độ và mua bán điện, tránh xung đột lợi ích. Thời gian thực hiện: 2023-2025.

3. **Điều chỉnh giá mua điện cho các nhà máy phù hợp với giá bán lẻ**: Cục Điều tiết điện lực (ERAV) xây dựng công thức điều chỉnh giá mua điện theo biến động giá đầu vào và giá bán lẻ, áp dụng cho cả nhà máy mới và đã vận hành. Bộ Tài Chính giám sát thực hiện. Thời gian thực hiện: 2023-2024.

4. **Đảm bảo nguồn cung nhiên liệu ổn định và giá hợp lý**: Thiết lập cơ chế điều phối năng lượng chung, đàm phán hợp đồng dài hạn nhập khẩu than, khí với các đối tác quốc tế để bảo đảm nguồn cung ổn định. Thời gian thực hiện: 2023-2025.

5. **Đơn giản hóa thủ tục cấp phép và đẩy nhanh giải phóng mặt bằng**: Rà soát, điều chỉnh quy định cấp phép, ấn định thời hạn giải quyết hồ sơ; phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền địa phương và nhà đầu tư để xây dựng mức đền bù công bằng, giảm thiểu chậm tiến độ. Thời gian thực hiện: 2023-2024.

6. **Huy động tối đa các nguồn vốn đầu tư**: Đẩy nhanh giải ngân vốn vay ưu đãi ODA, phát hành trái phiếu trong và ngoài nước, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, đồng thời điều chỉnh giá điện để đảm bảo lợi nhuận cho nhà đầu tư. Thời gian thực hiện: liên tục đến 2030.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. **Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước**: Nhận diện các rào cản và giải pháp cải tổ ngành điện, từ đó xây dựng chính sách phù hợp thúc đẩy thị trường điện cạnh tranh.

2. **Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực năng lượng**: Hiểu rõ các thách thức và cơ hội đầu tư vào thị trường phát điện Việt Nam, từ đó đưa ra quyết định đầu tư hiệu quả.

3. **Các tổ chức tài chính và ngân hàng**: Đánh giá rủi ro và tiềm năng tài chính của các dự án điện, hỗ trợ huy động vốn và quản lý rủi ro tỷ giá, lãi suất.

4. **Học giả và sinh viên nghiên cứu về chính sách công và kinh tế năng lượng**: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về rào cản gia nhập thị trường phát điện, phương pháp nghiên cứu và phân tích chính sách.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Tại sao EVN lại chiếm ưu thế lớn trong thị trường phát điện?**  
EVN sở hữu trên 50% công suất phát điện, đồng thời kiểm soát khâu truyền tải, điều độ và mua bán điện, tạo ra thế độc quyền và ưu tiên huy động nguồn điện của mình.

2. **Những rào cản kinh tế truyền thống nào ảnh hưởng đến đầu tư phát điện?**  
Yêu cầu vốn đầu tư lớn (từ 150 triệu đến 3 tỷ USD), thời gian xây dựng dài (3-6 năm), chi phí cố định cao và thu hồi vốn chậm làm giảm sức hấp dẫn đầu tư.

3. **Tính không chắc chắn ảnh hưởng thế nào đến thị trường phát điện?**  
Biến động nguồn cung và giá nhiên liệu, giá điện không minh bạch, biến động tỷ giá và chính sách điều tiết không ổn định làm tăng rủi ro và giảm động lực đầu tư.

4. **Giá điện hiện nay có phù hợp với chi phí sản xuất không?**  
Giá bán lẻ điện thấp hơn nhiều so với chi phí sản xuất thực tế, đặc biệt là giá mua điện từ các nhà máy cũ không được điều chỉnh tương ứng, gây thua lỗ cho nhà đầu tư.

5. **Giải pháp nào giúp cải thiện tính cạnh tranh trong thị trường phát điện?**  
Tách bạch chức năng điều độ và mua bán điện khỏi EVN, minh bạch giá điện, điều chỉnh giá mua điện phù hợp, đơn giản hóa thủ tục cấp phép và đảm bảo nguồn cung nhiên liệu ổn định.

## Kết luận

- Nhu cầu điện tăng nhanh nhưng nguồn cung không đáp ứng kịp, gây thiếu điện và cắt điện luân phiên.  
- EVN giữ vị thế độc quyền trong ngành điện, tạo ra nhiều rào cản gia nhập và hạn chế cạnh tranh.  
- Rào cản kinh tế truyền thống, cơ chế điều tiết và tính không chắc chắn là những thách thức lớn đối với đầu tư phát điện.  
- Cần công khai minh bạch, tách bạch chức năng quản lý, điều chỉnh giá điện và cải thiện thủ tục hành chính để thu hút đầu tư.  
- Thực hiện các giải pháp này sẽ góp phần hình thành thị trường điện cạnh tranh hoàn chỉnh vào năm 2024, đảm bảo an ninh năng lượng và phát triển kinh tế bền vững.

**Hành động tiếp theo:** Các cơ quan quản lý và nhà đầu tư cần phối hợp triển khai các khuyến nghị chính sách, đồng thời theo dõi sát sao tiến trình thị trường điện để điều chỉnh kịp thời.

**Kêu gọi hành động:** Đẩy mạnh cải cách ngành điện, tăng cường minh bạch và tạo môi trường đầu tư thuận lợi để phát triển nguồn điện bền vững, đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam.