Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, phát triển năng lực tự học cho học sinh được xem là một trong những nhiệm vụ trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng đào tạo. Theo báo cáo của ngành giáo dục, chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba” trong chương trình Toán lớp 9 chiếm khoảng 17 tiết học chính khóa và chiếm tới 20% tổng điểm trong kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10, cho thấy tầm quan trọng của chủ đề này trong việc phát triển năng lực toán học và năng lực tự học của học sinh. Tuy nhiên, thực trạng dạy và học chủ đề này tại một số trường trung học cơ sở còn nhiều hạn chế, đặc biệt là kỹ năng tự học của học sinh chưa được phát triển đầy đủ.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và kiểm nghiệm các biện pháp sư phạm phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 9 trong dạy học chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba” tại trường THCS Đại Thịnh, huyện Mê Linh, Hà Nội. Nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng, đề xuất giải pháp và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả các biện pháp này. Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong năm học 2021-2022 tại trường THCS Đại Thịnh với đối tượng là học sinh lớp 9 và giáo viên dạy Toán.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, phát triển năng lực tự học – một trong ba năng lực cốt lõi của chương trình giáo dục phổ thông mới, đồng thời hỗ trợ học sinh tự tin, chủ động trong việc tiếp cận và giải quyết các bài toán liên quan đến căn bậc hai, căn bậc ba, từ đó nâng cao kết quả học tập và chuẩn bị tốt cho các kỳ thi quan trọng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực tự học (NLTH) được hiểu là khả năng tự giác, chủ động trong học tập, bao gồm việc xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá kết quả học tập. Theo Malcolm Shepherd Knowles, NLTH là quá trình người học tự thực hiện các hoạt động học tập, dự đoán nhu cầu, lựa chọn chiến lược và đánh giá kết quả. Trong môn Toán, NLTH liên quan chặt chẽ đến năng lực toán học, bao gồm năng lực tư duy, lập luận, mô hình hóa, giải quyết vấn đề, giao tiếp và sử dụng công cụ toán học.

Chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba” được xem là nội dung trọng tâm trong chương trình Toán lớp 9, với các mục tiêu cụ thể như nhận biết khái niệm, thực hiện các phép tính và biến đổi biểu thức chứa căn thức, áp dụng vào giải toán thực tế. Biểu hiện của NLTH trong chủ đề này bao gồm việc học sinh biết đặt mục tiêu, lập kế hoạch, tìm hiểu kiến thức liên quan, thực hiện kế hoạch và tự đánh giá kết quả học tập.

Các lý thuyết về phát triển năng lực học sinh, mô hình dạy học phát triển năng lực tự học trên lớp và ở nhà, cũng như các thành tố của NLTH (xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá) được vận dụng để xây dựng và triển khai các biện pháp sư phạm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, điều tra thực trạng, phỏng vấn chuyên gia và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Phiếu khảo sát 65 giáo viên Toán tại các trường THCS huyện Mê Linh, Hà Nội.
  • Phiếu khảo sát 90 học sinh lớp 9 tại trường THCS Đại Thịnh.
  • Quan sát, dự giờ, phỏng vấn giáo viên và học sinh.
  • Tài liệu giáo trình, sách giáo khoa Toán lớp 9, đề thi tuyển sinh vào lớp 10.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả, phân tích định tính và định lượng nhằm đánh giá thực trạng, hiệu quả các biện pháp sư phạm. Cỡ mẫu được lựa chọn dựa trên tính đại diện và khả năng thu thập dữ liệu thực tế. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2021-2022, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò và tầm quan trọng của chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba”: Khoảng 86,2% giáo viên và 76% học sinh đánh giá chủ đề này là rất quan trọng hoặc quan trọng trong chương trình Toán THCS. Đồng thời, 95,4% giáo viên và 71,1% học sinh cho rằng phát triển năng lực tự học qua chủ đề này là cần thiết.

  2. Thực trạng dạy học của giáo viên: Chỉ có khoảng 9,2% giáo viên rất thường xuyên và 29,2% thường xuyên tổ chức các hoạt động tự học cho học sinh; 7,7% rất thường xuyên và 21,5% thường xuyên xây dựng hệ thống bài tập phân bậc phù hợp với trình độ học sinh. Hơn 60% giáo viên thỉnh thoảng mới tạo động cơ học tập cho học sinh, và 56,9% thỉnh thoảng hướng dẫn học sinh lập kế hoạch tự học.

  3. Thực trạng tự học của học sinh: Khoảng 64,4% học sinh chỉ thỉnh thoảng tự học, 16,7% chỉ học khi chuẩn bị kiểm tra, 33,3% học khi giáo viên yêu cầu, và chỉ 11,1% kiên trì học theo kế hoạch định sẵn. Về tự kiểm tra, đánh giá kết quả học tập, 55,6% học sinh thỉnh thoảng và 7,7% không bao giờ thực hiện.

  4. Khó khăn và rào cản: Giáo viên gặp khó khăn trong việc hướng dẫn kỹ năng tự học do học sinh chưa có kỹ năng tự học cơ bản, thiếu sự chủ động trong việc tự kiểm tra, đánh giá. Học sinh thiếu kỹ năng sử dụng sách giáo khoa, tài liệu tham khảo và các công cụ hỗ trợ học tập như máy tính cầm tay, phần mềm học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự đồng thuận cao về tầm quan trọng của chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba” trong việc phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 9. Tuy nhiên, thực trạng dạy học và tự học còn nhiều hạn chế, đặc biệt là kỹ năng lập kế hoạch, tự kiểm tra và đánh giá của học sinh chưa được phát triển đầy đủ. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về khó khăn trong phát triển năng lực tự học ở học sinh trung học cơ sở.

Biểu đồ phân bố tần suất đánh giá của giáo viên và học sinh minh họa rõ sự khác biệt trong nhận thức và thực hành tự học, cho thấy cần có các biện pháp sư phạm phù hợp để nâng cao hiệu quả. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc kết hợp giữa hướng dẫn của giáo viên và phát huy tính chủ động của học sinh là yếu tố then chốt để phát triển năng lực tự học.

Việc xây dựng hệ thống bài tập phân bậc, tổ chức các hoạt động tự học có hướng dẫn, tạo động cơ học tập và rèn luyện kỹ năng tự kiểm tra, đánh giá được xem là những giải pháp thiết thực nhằm khắc phục khó khăn hiện tại. Ngoài ra, việc ứng dụng công nghệ thông tin trong hỗ trợ tự học cũng là xu hướng cần được đẩy mạnh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường gợi động cơ học tập cho học sinh: Giáo viên cần chủ động thiết kế các hoạt động khơi gợi hứng thú, liên hệ kiến thức mới với thực tế và kiến thức cũ, sử dụng các trò chơi, câu hỏi gợi mở nhằm tạo động lực tự học. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh chủ động tự học lên ít nhất 50% trong vòng một học kỳ. Chủ thể thực hiện: giáo viên Toán, ban giám hiệu nhà trường.

  2. Xây dựng và tổ chức hệ thống bài tập phân bậc: Thiết kế các bài tập từ dễ đến khó, phù hợp với trình độ từng nhóm học sinh nhằm hỗ trợ luyện tập và phát triển kỹ năng tự học. Thời gian triển khai trong năm học, đánh giá hiệu quả qua kết quả kiểm tra định kỳ. Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn, tổ chuyên môn.

  3. Rèn luyện kỹ năng lập kế hoạch và tự kiểm tra, đánh giá: Hướng dẫn học sinh cách lập kế hoạch học tập cá nhân, sử dụng các công cụ ghi chép, bản đồ tư duy, đồng thời tổ chức các hoạt động tự đánh giá kết quả học tập. Mục tiêu đạt 70% học sinh có kế hoạch học tập rõ ràng và thực hiện tự đánh giá hiệu quả trong học kỳ II. Chủ thể thực hiện: giáo viên chủ nhiệm, giáo viên Toán.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ tự học: Khuyến khích sử dụng máy tính cầm tay, phần mềm học tập, video bài giảng trực tuyến để hỗ trợ học sinh tự học tại nhà. Tổ chức tập huấn cho giáo viên và học sinh về sử dụng công nghệ trong học tập. Mục tiêu tăng cường sử dụng công nghệ trong 80% tiết học liên quan đến chủ đề. Chủ thể thực hiện: nhà trường, giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp sư phạm cụ thể để phát triển năng lực tự học cho học sinh, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba”.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đồng thời phát triển chương trình và phương pháp giảng dạy phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Toán: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về năng lực tự học, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm, hỗ trợ cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò và tầm quan trọng của năng lực tự học, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ con em trong việc lập kế hoạch và rèn luyện kỹ năng tự học tại nhà.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tự học là gì và tại sao quan trọng trong môn Toán?
    Năng lực tự học là khả năng tự giác, chủ động trong việc xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá kết quả học tập. Trong môn Toán, năng lực này giúp học sinh hiểu sâu kiến thức, rèn luyện kỹ năng giải toán và phát triển tư duy logic, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba” có vai trò như thế nào trong phát triển năng lực tự học?
    Chủ đề này chiếm khoảng 20% điểm trong kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10 và bao gồm nhiều dạng bài tập đa dạng, đòi hỏi học sinh phải tự học, luyện tập thường xuyên để nắm vững kiến thức và kỹ năng, qua đó phát triển năng lực tự học hiệu quả.

  3. Những khó khăn phổ biến của học sinh khi tự học chủ đề này là gì?
    Học sinh thường thiếu kỹ năng lập kế hoạch, sử dụng tài liệu tham khảo, tự kiểm tra và đánh giá kết quả học tập. Nhiều em học theo cảm hứng, chưa kiên trì và chưa biết cách sử dụng các công cụ hỗ trợ như máy tính cầm tay hay phần mềm học tập.

  4. Giáo viên có thể áp dụng những biện pháp nào để hỗ trợ học sinh phát triển năng lực tự học?
    Giáo viên nên tạo động cơ học tập, xây dựng hệ thống bài tập phân bậc, hướng dẫn kỹ năng lập kế hoạch và tự đánh giá, đồng thời khuyến khích sử dụng công nghệ hỗ trợ học tập. Các biện pháp này cần được thực hiện liên tục và phù hợp với từng đối tượng học sinh.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc phát triển năng lực tự học cho học sinh?
    Có thể đánh giá qua kết quả kiểm tra định kỳ, khảo sát ý kiến học sinh và giáo viên, quan sát quá trình học tập, cũng như thông qua các biểu đồ phân bố điểm số và tần suất tham gia các hoạt động tự học. Việc tự đánh giá của học sinh cũng là một chỉ số quan trọng.

Kết luận

  • Năng lực tự học là yếu tố then chốt giúp học sinh lớp 9 tiếp cận và làm chủ kiến thức chủ đề “căn bậc hai, căn bậc ba” trong môn Toán.
  • Thực trạng dạy và học tại trường THCS Đại Thịnh cho thấy còn nhiều hạn chế về kỹ năng tự học của học sinh và phương pháp hỗ trợ của giáo viên.
  • Các biện pháp sư phạm như tạo động cơ học tập, xây dựng bài tập phân bậc, rèn luyện kỹ năng lập kế hoạch và tự đánh giá, ứng dụng công nghệ thông tin được đề xuất và thực nghiệm có hiệu quả tích cực.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, đồng thời hỗ trợ đổi mới phương pháp giáo dục theo hướng phát triển năng lực học sinh.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng thực nghiệm, đào tạo bồi dưỡng giáo viên và phát triển tài liệu hỗ trợ tự học phù hợp với từng đối tượng học sinh.

Hãy áp dụng các biện pháp này để nâng cao năng lực tự học cho học sinh, góp phần xây dựng nền giáo dục hiện đại, sáng tạo và hiệu quả.