Phát triển Năng lực Nhận thức và Tư duy Lịch sử cho Học sinh Lớp 10: Luận án Tiến sĩ

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

MỞ ĐẦU

0.1. Tính cấp thiết của đề tài

0.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

0.3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài

0.4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

0.5. Giả thuyết khoa học

0.6. Đóng góp của luận án

0.7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài

0.8. Cấu trúc của đề tài

1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

1.1. Các công trình nghiên cứu về phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho HS trong lĩnh vực tâm lý học và lí luận dạy học

1.2. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài

1.3. Nghiên cứu của các tác giả trong nước

1.4. Những nghiên cứu về phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho HS trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông

1.4.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài

1.4.2. Nghiên cứu của các tác giả trong nước

1.5. Đánh giá khái quát những nghiên cứu có liên quan đến đề tài đã được giải quyết và những vấn đề đặt ra tiếp tục nghiên cứu

1.6. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1

2. CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN THỨC VÀ TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT - LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

2.1. Quan niệm về phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trong DHLS ở trường phổ thông

2.2. Biểu hiện của năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cần phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT

2.3. Các yếu tố tác động đến việc hình thành và phát triển năng lực nhận thức, tư duy cho HS trong dạy học lịch sử ở trường THPT

2.4. Vai trò và ý nghĩa của việc phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho HS trong dạy học lịch sử ở trường THPT

2.5. Cơ sở thực tiễn

2.5.1. Khái quát thực tiễn dạy học Lịch sử ở trường THPT

2.5.2. Thực tiễn phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho HS trong dạy học lịch sử ở trường THPT

2.6. Đánh giá chung về thực trạng của vấn đề nghiên cứu

2.7. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2

3. CHƯƠNG 3: NỘI DUNG, QUY TRÌNH PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN THỨC VÀ TƯ DUY CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của Chương trình lịch sử lớp 10 trung học phổ thông

3.1.1. Vị trí, mục tiêu chương trình lịch sử lớp 10

3.1.2. Nội dung cơ bản của Chương trình lịch sử lớp 10

3.2. Yêu cầu cần đạt của chương trình lịch sử lớp 10 trung học phổ thông và NL nhận thức, tư duy lịch sử cần PT cho học sinh trong dạy học

3.3. Quy trình phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT

3.4. Tiêu chí đánh giá năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT

3.4.1. Xác định tiêu chí đánh giá năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT

3.4.2. Sử dụng các công cụ đánh giá năng lực nhận thức và tư duy lịch sử trong dạy học lịch sử ở trường THPT

3.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3

4. CHƯƠNG 4: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NHẬN THỨC VÀ TƯ DUY LỊCH SỬ CHO HỌC SINH THPT TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 10. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM

4.1. Những yêu cầu cơ bản khi xác định biện pháp phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT

4.2. Đáp ứng mục tiêu dạy học lịch sử ở trường THPT

4.3. Phù hợp với đặc trưng bộ môn và gắn liền với nội dung chương trình môn học

4.4. Tạo tình huống có vấn đề và tích cực hóa HĐ nhận thức của HS

4.5. Phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí và khả năng nhận thức của HS

4.6. Một số biện pháp phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trong dạy học Lịch sử lớp 10 THPT

4.6.1. Tổ chức học sinh khám phá và giải quyết vấn đề

4.6.2. Tổ chức học sinh học tập qua một số mô hình dạy học hiện đại

4.6.3. Tổ chức và hướng dẫn HS luyện tập, thực hành lịch sử

4.6.4. Tổ chức kiểm tra, đánh giá PT NL học sinh

4.7. Thực nghiệm sư phạm

4.7.1. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm

4.7.2. Tiến trình thực nghiệm sư phạm

4.7.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm

4.8. TIỂU KẾT CHƯƠNG 4

CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐỀ TÀI

TÀI LIỆU THAM KHẢO

KÍ HIỆU VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN

DANH MỤC CÁC BẢNG

DANH MỤC CÁC HÌNH

I. Tổng Quan Về Năng Lực Nhận Thức Tư Duy Lịch Sử Lớp 10

Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đòi hỏi nguồn nhân lực có khả năng nhận thức và tư duy linh hoạt. Dạy học truyền thống không còn phù hợp, học sinh cần được trang bị kỹ năng tự học, tự tìm kiếm, phân tích và sử dụng thông tin. Phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử trở thành mục tiêu quan trọng của giáo dục hiện đại. Nghị quyết 29 của Đảng nhấn mạnh sự cần thiết phải đổi mới giáo dục để đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Chương trình giáo dục phổ thông mới (2018) chuyển từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực, trong đó tư duy lịch sử và nhận thức lịch sử đóng vai trò then chốt. Đây là yếu tố giúp học sinh hiểu sâu sắc lịch sử, rút ra bài học và ứng dụng vào thực tiễn. Luận án này tập trung vào việc phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh lớp 10, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn lịch sử, đáp ứng yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông mới.

1.1. Tầm Quan Trọng Của Tư Duy Lịch Sử Trong Giáo Dục Phổ Thông

Tư duy lịch sử giúp học sinh không chỉ ghi nhớ sự kiện lịch sử mà còn hiểu bối cảnh, nguyên nhân và hệ quả của các sự kiện đó. Nó khuyến khích phân tích nguồn sử liệu, đánh giá các quan điểm khác nhau và xây dựng lập luận dựa trên bằng chứng. Nhờ vậy, học sinh phát triển tư duy phản biện, tư duy phân tích và khả năng giải quyết vấn đề, những kỹ năng cần thiết cho công dân thế kỷ 21. Tư duy lịch sử cũng góp phần bồi dưỡng lòng yêu nước, ý thức trách nhiệm với cộng đồng và khả năng hòa nhập quốc tế.

1.2. Nhận Thức Lịch Sử Nền Tảng Để Xây Dựng Tư Duy Lịch Sử

Nhận thức lịch sử bao gồm khả năng nhận biết và ghi nhớ các sự kiện, nhân vật, khái niệm và thuật ngữ lịch sử cơ bản. Tuy nhiên, nhận thức không chỉ dừng lại ở việc thuộc lòng thông tin mà còn bao gồm khả năng hiểu ý nghĩa và mối liên hệ giữa các yếu tố lịch sử khác nhau. Đây là bước đệm quan trọng để học sinh phân tích, so sánh, đánh giá và diễn giải lịch sử một cách sâu sắc. Như tác giả Nhữ Thị Phương Lan đã chỉ ra, “nếu không có NL NT và TD thì HS không thể hiểu biết đúng hiện thực lịch sử quá khứ khách quan vô cùng phức tạp và phong phú với muôn màu muôn vẻ của nó”.

II. Thực Trạng Phát Triển Năng Lực Nhận Thức Tư Duy Lịch Sử

Mặc dù đã có những đổi mới trong dạy học lịch sử, kết quả vẫn chưa đáp ứng được mục tiêu đào tạo. Chương trình và sách giáo khoa còn nặng về lý thuyết, giáo viên tập trung truyền đạt kiến thức hơn là phát triển năng lực cho học sinh. Phần lớn học sinh chỉ dừng lại ở tư duy bậc thấp (biết, nhận diện) mà chưa đạt đến tư duy bậc cao (hiểu, vận dụng). Để thực hiện mục tiêu của chương trình môn Lịch sử 2022, việc phát triển năng lực lịch sử nói chung và năng lực nhận thức và tư duy lịch sử nói riêng là nhiệm vụ hàng đầu của giáo viên. Học sinh lớp 10 có vị trí quan trọng, đây là nền tảng cho việc phát triển năng lực lịch sử ở các lớp tiếp theo.

2.1. Hạn Chế Trong Phương Pháp Dạy Học Lịch Sử Hiện Nay

Phương pháp dạy học truyền thống thường tập trung vào việc truyền đạt kiến thức một chiều từ giáo viên đến học sinh, ít tạo cơ hội cho học sinh chủ động tham gia vào quá trình học tập. Học sinh thường thụ động ghi nhớ thông tin mà ít có cơ hội phân tích, đánh giá và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Điều này dẫn đến việc học sinh không phát triển được tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề, những kỹ năng cần thiết để hiểu sâu sắc và ứng dụng lịch sử.

2.2. Khó Khăn Trong Đánh Giá Năng Lực Nhận Thức Và Tư Duy Lịch Sử

Việc đánh giá năng lực nhận thức và tư duy lịch sử đòi hỏi những phương pháp đánh giá đa dạng và phức tạp hơn so với việc đánh giá kiến thức thông thường. Các bài kiểm tra truyền thống thường chỉ tập trung vào việc kiểm tra khả năng ghi nhớ thông tin mà ít đánh giá được khả năng phân tích, so sánh, đánh giá và diễn giải lịch sử của học sinh. Điều này gây khó khăn cho giáo viên trong việc đánh giá chính xác mức độ phát triển năng lực của học sinh và điều chỉnh phương pháp dạy học cho phù hợp.

2.3. Thiếu Hụt Tài Liệu Hỗ Trợ Phát Triển Tư Duy Lịch Sử

Sự thiếu hụt tài liệu tham khảo và công cụ hỗ trợ dành riêng cho phát triển tư duy lịch sử là một thách thức đáng kể. Giáo viên thường phải tự tìm kiếm và biên soạn tài liệu, điều này đòi hỏi nhiều thời gian và công sức. Bên cạnh đó, việc thiếu các hoạt động thực hành và trải nghiệm liên quan đến lịch sử cũng làm hạn chế khả năng vận dụng kiến thức và phát triển kỹ năng cho học sinh. Như tài liệu gốc chỉ ra “Có nhiều nguyên nhân dẫn đến thực trạng này, có thể kể đến là chương trình (CT), sách giáo khoa (SGK) còn mang nặng tính hàn lâm...”

III. Quy Trình Phát Triển Năng Lực Nhận Thức Tư Duy Lịch Sử Lớp 10

Luận án đề xuất một quy trình phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh lớp 10, bắt đầu từ việc xác định rõ mục tiêu, nội dung và yêu cầu cần đạt của chương trình lịch sử lớp 10. Quy trình này nhấn mạnh việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, tạo tình huống có vấn đề và khuyến khích học sinh chủ động khám phá kiến thức. Đồng thời, quy trình cũng bao gồm các tiêu chí và công cụ đánh giá năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của học sinh, giúp giáo viên theo dõi và điều chỉnh quá trình dạy học.

3.1. Xác Định Mục Tiêu Phát Triển Năng Lực Lịch Sử Cho Học Sinh

Mục tiêu phát triển năng lực lịch sử cần bám sát chương trình giáo dục phổ thông mới và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 10. Mục tiêu cần cụ thể, rõ ràng, đo lường được và có tính khả thi. Bên cạnh việc nắm vững kiến thức lịch sử cơ bản, học sinh cần được phát triển các kỹ năng như phân tích nguồn sử liệu, xây dựng lập luận, giải quyết vấn đề và giao tiếp hiệu quả.

3.2. Lựa Chọn Nội Dung Dạy Học Phù Hợp Với Mục Tiêu

Nội dung dạy học cần được lựa chọn kỹ lưỡng, đảm bảo tính khoa học, chính xác và phù hợp với trình độ của học sinh. Nên tập trung vào các sự kiện, nhân vật, khái niệm và thuật ngữ lịch sử quan trọng, có ý nghĩa giáo dục sâu sắc. Đồng thời, cần chú trọng khai thác các khía cạnh văn hóa, xã hội, kinh tế và chính trị của lịch sử, giúp học sinh hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử và mối quan hệ giữa các sự kiện.

3.3. Áp Dụng Phương Pháp Dạy Học Tích Cực Để Khuyến Khích Tư Duy

Các phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, dạy học theo dự án, dạy học giải quyết vấn đề, đóng vai và sử dụng công nghệ thông tin có thể giúp học sinh chủ động tham gia vào quá trình học tập, khuyến khích tư duy phản biện và sáng tạo. Giáo viên cần tạo ra môi trường học tập cởi mở, thân thiện, nơi học sinh được tự do bày tỏ ý kiến và tranh luận về các vấn đề lịch sử.

IV. Biện Pháp Phát Triển Tư Duy Lịch Sử Cho Học Sinh Lớp 10 THPT

Luận án đưa ra các biện pháp cụ thể để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh lớp 10, bao gồm tổ chức học sinh khám phá và giải quyết vấn đề, học tập qua mô hình dạy học hiện đại (lớp học đảo ngược, dạy học theo dự án), luyện tập, thực hành lịch sử và kiểm tra, đánh giá thường xuyên. Các biện pháp này được thiết kế để tạo cơ hội cho học sinh vận dụng kiến thức, phát triển kỹ năng và hình thành thái độ tích cực đối với môn lịch sử.

4.1. Tổ Chức Cho Học Sinh Khám Phá Và Giải Quyết Vấn Đề Lịch Sử

Tạo tình huống có vấn đề kích thích sự tò mò và hứng thú của học sinh. Khuyến khích học sinh tự tìm tòi, nghiên cứu tài liệu để giải quyết vấn đề. Hướng dẫn học sinh phân tích thông tin, đánh giá các phương án và đưa ra quyết định. Biện pháp này giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, tư duy sáng tạo và khả năng giải quyết vấn đề.

4.2. Dạy Học Theo Dự Án Để Phát Triển Kỹ Năng Tư Duy Lịch Sử

Dạy học theo dự án cho phép học sinh tự lựa chọn đề tài, lập kế hoạch, thực hiện và trình bày kết quả nghiên cứu. Quá trình này giúp học sinh vận dụng kiến thức lịch sử vào thực tiễn, phát triển kỹ năng làm việc nhóm, giao tiếp và thuyết trình. Dạy học theo dự án cũng khuyến khích học sinh tư duy độc lập, sáng tạo và chịu trách nhiệm với công việc của mình.

4.3. Luyện Tập Và Thực Hành Để Củng Cố Kỹ Năng Lịch Sử

Tổ chức các hoạt động luyện tập và thực hành như phân tích nguồn sử liệu, xây dựng sơ đồ tư duy, viết bài luận, thuyết trình và tham gia trò chơi lịch sử giúp học sinh củng cố kiến thức và phát triển các kỹ năng liên quan đến tư duy lịch sử. Giáo viên cần cung cấp hướng dẫn và phản hồi kịp thời để học sinh có thể cải thiện kỹ năng của mình.

V. Đánh Giá Hiệu Quả Biện Pháp Phát Triển Năng Lực Tư Duy Lịch Sử

Việc đánh giá năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cần được thực hiện thường xuyên, đa dạng và toàn diện. Sử dụng các công cụ đánh giá như bài kiểm tra, bài tập thực hành, dự án, thuyết trình và quan sát hoạt động học tập của học sinh. Xây dựng rubrics đánh giá chi tiết để đảm bảo tính khách quan và công bằng. Phân tích kết quả đánh giá để điều chỉnh phương pháp dạy học, giúp học sinh tiến bộ hơn.

5.1. Tiêu Chí Đánh Giá Năng Lực Tư Duy Lịch Sử Hiệu Quả

Các tiêu chí đánh giá cần phản ánh rõ mức độ phát triển của năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của học sinh. Các tiêu chí có thể bao gồm khả năng ghi nhớ thông tin, hiểu ý nghĩa, phân tích mối quan hệ, đánh giá bằng chứng, xây dựng lập luận và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

5.2. Sử Dụng Công Cụ Đánh Giá Đa Dạng Để Có Kết Quả Khách Quan

Kết hợp nhiều phương pháp đánh giá khác nhau như trắc nghiệm, tự luận, bài tập thực hành, dự án, thuyết trình và quan sát hoạt động học tập của học sinh. Sử dụng rubrics đánh giá chi tiết để đảm bảo tính khách quan và công bằng. Khuyến khích học sinh tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau để phát triển tư duy phản biện và khả năng tự học.

VI. Kết Luận Hướng Phát Triển Năng Lực Tư Duy Lịch Sử Tương Lai

Luận án đã góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh lớp 10. Các biện pháp được đề xuất có tính khả thi và hiệu quả, có thể áp dụng rộng rãi trong các trường THPT. Nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển năng lực, ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học lịch sử và xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên về phát triển tư duy lịch sử.

6.1. Ứng Dụng Công Nghệ Thông Tin Hỗ Trợ Dạy Học Lịch Sử

Sử dụng các phần mềm, ứng dụng và tài nguyên trực tuyến để tạo ra các bài giảng sinh động, hấp dẫn và tương tác cao. Khuyến khích học sinh sử dụng công nghệ thông tin để tìm kiếm, phân tích và trình bày thông tin lịch sử. Tạo ra môi trường học tập trực tuyến, nơi học sinh có thể trao đổi, thảo luận và chia sẻ kiến thức với nhau.

6.2. Bồi Dưỡng Giáo Viên Để Nâng Cao Năng Lực Phát Triển Tư Duy

Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo và sinh hoạt chuyên môn để bồi dưỡng kiến thức và kỹ năng cho giáo viên về phát triển tư duy lịch sử. Chia sẻ kinh nghiệm và phương pháp dạy học hiệu quả. Tạo cơ hội cho giáo viên nghiên cứu khoa học, viết sáng kiến kinh nghiệm và tham gia các dự án liên quan đến phát triển năng lực lịch sử.