Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, giáo dục phổ thông Việt Nam đang hướng tới đổi mới căn bản, toàn diện nhằm phát triển năng lực người học, đặc biệt là năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ). Theo ước tính, việc phát triển năng lực này đóng vai trò then chốt trong việc giúp học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành những công dân năng động, sáng tạo, có khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. Tuy nhiên, thực trạng dạy học hóa học ở một số trường THPT tại Bắc Ninh cho thấy năng lực giải quyết vấn đề của học sinh còn hạn chế, với chỉ khoảng 15% học sinh đạt mức tốt trở lên trong các biểu hiện như xác định vấn đề, lập kế hoạch và thực hiện giải pháp.

Mục tiêu nghiên cứu là phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THPT thông qua dạy học tích hợp phần ancol – phenol trong chương trình hóa học lớp 11. Nghiên cứu tập trung vào hai trường THPT Lương Tài 1 và Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh, trong năm học 2016-2017. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học hóa học, phát triển năng lực tư duy phản biện, sáng tạo và vận dụng kiến thức liên môn cho học sinh, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học tích hợp: Dạy học tích hợp là phương pháp liên kết hữu cơ các môn học khác nhau thành nội dung thống nhất, giúp học sinh vận dụng kiến thức đa ngành để giải quyết các vấn đề phức hợp trong thực tiễn. Theo quan điểm của các nhà khoa học giáo dục, dạy học tích hợp có các mức độ từ tích hợp trong nội bộ môn học đến tích hợp xuyên môn, với mục tiêu phát triển năng lực toàn diện cho người học.

  • Lý thuyết phương pháp dạy học tích cực: Phương pháp này tập trung phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh thông qua các hoạt động học tập như dạy học dự án, dạy học giải quyết vấn đề và dạy học WebQuest. Đặc trưng là học sinh được tham gia tích cực, tự khám phá kiến thức và phát triển kỹ năng tư duy.

  • Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ): NLGQVĐ được hiểu là khả năng huy động, kết hợp linh hoạt kiến thức, kỹ năng và thái độ để hiểu và giải quyết các tình huống chưa rõ giải pháp. Biểu hiện của năng lực này bao gồm phát hiện vấn đề, thu thập thông tin, đề xuất giả thuyết, lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá giải pháp.

  • Mô hình phát triển năng lực qua dạy học tích hợp phần ancol – phenol: Tập trung vào việc lựa chọn nội dung phù hợp, thiết kế các chủ đề tích hợp gắn với thực tiễn như “Ancol và vấn đề sức khỏe, đời sống con người” và “Phenol và vấn đề ô nhiễm môi trường”, sử dụng các phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát 24 giáo viên và 230 học sinh khối 11 tại hai trường THPT Lương Tài 1 và Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. Ngoài ra, dữ liệu thực nghiệm sư phạm được thu thập qua các bài kiểm tra, quan sát và phiếu tự đánh giá năng lực của học sinh.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện, tập trung vào các trường có đặc điểm đại diện cho vùng nghiên cứu.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả để đánh giá thực trạng dạy học và năng lực học sinh, kết hợp phân tích định tính từ quan sát và phỏng vấn. Phần thực nghiệm sư phạm được xử lý bằng phần mềm thống kê chuyên dụng để so sánh kết quả trước và sau khi áp dụng các biện pháp dạy học tích hợp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2016-2017, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế biện pháp dạy học tích hợp, thực nghiệm sư phạm trong 2 học kỳ và tổng hợp, phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận thức và áp dụng dạy học tích hợp của giáo viên: Khoảng 42% giáo viên hiểu đúng khái niệm dạy học tích hợp, 54% đã từng vận dụng phương pháp này nhưng chưa sâu sắc. Chỉ 54% giáo viên từng sử dụng dạy học tích hợp trong giảng dạy hóa học, chủ yếu qua phương pháp dự án (46%) và WebQuest (8%). Khó khăn lớn nhất là thiếu sách hướng dẫn cụ thể (chiếm đa số ý kiến), áp lực thời gian và chưa biết cách thiết kế bài dạy liên môn.

  2. Năng lực giải quyết vấn đề của học sinh: Theo đánh giá của giáo viên, chỉ khoảng 20% học sinh đạt mức tốt trở lên trong các biểu hiện năng lực như xác định vấn đề, lập kế hoạch và thực hiện giải pháp. Học sinh còn gặp khó khăn trong việc đề xuất giả thuyết và đánh giá giải pháp. Kết quả bài kiểm tra cho thấy điểm trung bình của lớp thực nghiệm tăng khoảng 15% so với lớp đối chứng.

  3. Phản hồi của học sinh về môn Hóa học và dạy học tích hợp: 87,5% học sinh cho rằng môn Hóa học có nhiều bài tập khó và lượng kiến thức lý thuyết lớn, 56,25% cảm thấy môn học khô khan nhưng 84,38% nhận thấy kiến thức có liên quan đến thực tiễn. 95% học sinh cho rằng năng lực giải quyết vấn đề được phát triển khi học môn Hóa học. 100% học sinh mong muốn được học các vấn đề liên quan đến thực tiễn cuộc sống qua phương pháp dạy học tích hợp.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp dạy học tích hợp phần ancol – phenol, điểm trung bình các bài kiểm tra năng lực giải quyết vấn đề của học sinh tăng từ khoảng 5,8 lên 6,7 (tăng gần 16%). Học sinh thể hiện sự chủ động, sáng tạo hơn trong việc vận dụng kiến thức hóa học vào giải quyết các tình huống thực tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc áp dụng dạy học tích hợp phần ancol – phenol theo hướng sử dụng phương pháp dự án và WebQuest đã góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THPT. Nguyên nhân thành công là do nội dung được lựa chọn phù hợp với thực tiễn, kích thích hứng thú học tập và phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này tương đồng với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực người học.

Biểu đồ phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm thể hiện sự dịch chuyển tích cực về phía điểm cao, minh chứng cho hiệu quả của biện pháp. Bảng so sánh mức độ nhận thức và kỹ năng giải quyết vấn đề cũng cho thấy sự cải thiện rõ rệt ở nhóm học sinh tham gia thực nghiệm.

Tuy nhiên, khó khăn trong việc phối hợp giữa các giáo viên bộ môn và hạn chế về nguồn tài liệu dạy học tích hợp vẫn là thách thức cần được khắc phục để nâng cao hiệu quả hơn nữa trong tương lai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về dạy học tích hợp: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế bài giảng tích hợp và phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là dạy học dự án và WebQuest. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên hiểu và vận dụng thành thạo phương pháp này lên trên 70% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và phổ biến tài liệu hướng dẫn dạy học tích hợp phần ancol – phenol: Xây dựng bộ giáo án mẫu, tài liệu tham khảo và công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THPT. Thời gian hoàn thành trong 1 năm, áp dụng tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Chủ thể thực hiện: Ban biên soạn chương trình, các trường THPT.

  3. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phần mềm trình chiếu, công cụ tìm kiếm thông tin và nền tảng học tập trực tuyến để hỗ trợ dạy học tích hợp. Mục tiêu nâng cao kỹ năng CNTT cho 80% giáo viên trong 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Nhà trường, phòng công nghệ thông tin giáo dục.

  4. Xây dựng môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh tham gia hoạt động nhóm và dự án: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ khoa học nhằm phát triển kỹ năng hợp tác, tư duy phản biện và sáng tạo cho học sinh. Thời gian triển khai liên tục trong năm học. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, giáo viên chủ nhiệm, các tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp và kế hoạch bài dạy tích hợp phần ancol – phenol giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tích hợp, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch bồi dưỡng giáo viên phù hợp.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Hóa học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học tích hợp, phương pháp nghiên cứu và thiết kế bài giảng phát triển năng lực học sinh.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về phát triển năng lực giải quyết vấn đề qua dạy học tích hợp, góp phần mở rộng nghiên cứu trong lĩnh vực đổi mới giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học tích hợp là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy học hóa học?
    Dạy học tích hợp là phương pháp liên kết các môn học thành nội dung thống nhất, giúp học sinh vận dụng kiến thức đa ngành để giải quyết vấn đề thực tiễn. Áp dụng trong hóa học giúp học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề, tư duy sáng tạo và hiểu sâu kiến thức.

  2. Năng lực giải quyết vấn đề được phát triển như thế nào qua phần ancol – phenol?
    Qua các chủ đề tích hợp như “Ancol và vấn đề sức khỏe” và “Phenol và ô nhiễm môi trường”, học sinh được đặt vào các tình huống thực tế, tự tìm hiểu, phân tích và đề xuất giải pháp, từ đó phát triển kỹ năng tư duy phản biện và vận dụng kiến thức.

  3. Phương pháp dạy học dự án và WebQuest có ưu điểm gì trong phát triển năng lực?
    Hai phương pháp này khuyến khích học sinh làm việc nhóm, tự nghiên cứu, xử lý thông tin và trình bày kết quả, giúp tăng tính chủ động, sáng tạo và kỹ năng hợp tác, đồng thời gắn kết kiến thức với thực tiễn.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh một cách hiệu quả?
    Đánh giá nên kết hợp nhiều hình thức như quan sát, phỏng vấn, đánh giá sản phẩm học tập, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức và sáng tạo trong các tình huống thực tế.

  5. Khó khăn phổ biến khi triển khai dạy học tích hợp là gì và làm sao khắc phục?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu hướng dẫn, áp lực thời gian, chưa quen với phương pháp mới và hạn chế phối hợp giữa giáo viên các bộ môn. Giải pháp là tăng cường bồi dưỡng chuyên môn, xây dựng tài liệu mẫu và tạo điều kiện cho giáo viên trao đổi, hợp tác.

Kết luận

  • Đề tài đã xây dựng và thực nghiệm thành công các biện pháp dạy học tích hợp phần ancol – phenol nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THPT.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực giải quyết vấn đề và thái độ học tập tích cực của học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò của dạy học tích hợp và phương pháp dạy học tích cực trong đổi mới giáo dục phổ thông.
  • Khuyến nghị tăng cường bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu và ứng dụng công nghệ thông tin để nâng cao hiệu quả dạy học tích hợp.
  • Các bước tiếp theo là mở rộng thực nghiệm tại nhiều trường, hoàn thiện bộ công cụ đánh giá năng lực và xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên chuyên sâu.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh – chìa khóa thành công trong giáo dục hiện đại!