Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới chịu nhiều tác động tiêu cực và căng thẳng chính trị gia tăng, hoạt động sản xuất kinh doanh tại Việt Nam đã bị đình trệ, kéo theo sự gia tăng mạnh mẽ của nợ xấu trong hệ thống tài chính – ngân hàng. Theo báo cáo của ngành, tỷ lệ nợ xấu tại các tổ chức tín dụng (TCTD) đã trở thành vấn đề nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng thu hồi vốn và sự ổn định của hệ thống ngân hàng. Việc xử lý tài sản bảo đảm (TSBĐ) nhằm thu hồi nợ xấu là nhiệm vụ cấp bách, góp phần khơi thông nguồn vốn, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Luận văn tập trung nghiên cứu pháp luật về xử lý TSBĐ tại các TCTD Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt là sau khi Bộ luật Dân sự 2015 và Nghị định 21/2021/NĐ-CP có hiệu lực, nhằm đánh giá hiệu quả áp dụng pháp luật và đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích quy định pháp luật về xử lý TSBĐ tại các TCTD, đánh giá thực tiễn áp dụng, nhận diện các vướng mắc và đề xuất kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả thu hồi nợ xấu. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy trình, thủ tục và phương thức xử lý TSBĐ theo quy định của pháp luật Việt Nam, với trọng tâm là tài sản cầm cố và thế chấp tại các ngân hàng thương mại trên toàn quốc. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện hành lang pháp lý, góp phần bảo vệ quyền lợi các bên, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của hệ thống tín dụng Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về giao dịch bảo đảm và lý thuyết về xử lý tài sản bảo đảm trong hoạt động tín dụng. Lý thuyết giao dịch bảo đảm tập trung vào các khái niệm như biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ, tài sản bảo đảm, quyền và nghĩa vụ của các bên trong hợp đồng bảo đảm. Lý thuyết xử lý tài sản bảo đảm nghiên cứu các phương thức xử lý tài sản như bán đấu giá, tự bán tài sản, nhận chính tài sản để thay thế nghĩa vụ, cùng các quy trình pháp lý liên quan.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Tổ chức tín dụng (TCTD): Doanh nghiệp thực hiện hoạt động ngân hàng, bao gồm ngân hàng thương mại, tổ chức tín dụng phi ngân hàng, tổ chức tài chính vi mô và quỹ tín dụng nhân dân.
  • Tài sản bảo đảm (TSBĐ): Tài sản thuộc quyền sở hữu của bên có nghĩa vụ hoặc người thứ ba dùng để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ đối với bên nhận bảo đảm.
  • Giao dịch bảo đảm (GDBĐ): Thỏa thuận giữa các bên về việc sử dụng tài sản bảo đảm để bảo vệ quyền lợi của bên nhận bảo đảm.
  • Xử lý tài sản bảo đảm: Các phương thức chuyển đổi TSBĐ thành tiền để thực hiện nghĩa vụ khi bên có nghĩa vụ không thực hiện đúng cam kết.
  • Quyền thu giữ tài sản: Quyền của bên nhận bảo đảm được thu giữ tài sản bảo đảm trong trường hợp vi phạm nghĩa vụ, theo quy định tại Nghị quyết 42/2017/QH14.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phân tích, tổng hợp: Được áp dụng để hệ thống hóa các quy định pháp luật hiện hành về xử lý TSBĐ, đồng thời tổng hợp các quan điểm, kết quả nghiên cứu trước đây.
  • So sánh pháp luật: So sánh quy định pháp luật Việt Nam với một số quốc gia như Pháp, Hoa Kỳ nhằm rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất hoàn thiện.
  • Quy nạp, diễn dịch: Giúp rút ra các kết luận chung từ các hiện tượng riêng biệt trong thực tiễn xử lý TSBĐ tại các TCTD.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm: văn bản pháp luật (Bộ luật Dân sự 2015, Luật Các tổ chức tín dụng 2010 và sửa đổi 2017, Nghị định 21/2021/NĐ-CP, Nghị quyết 42/2017/QH14), báo cáo của Chính phủ và Ngân hàng Nhà nước, các bài viết chuyên ngành, luận văn thạc sĩ liên quan. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các quy định pháp luật và các trường hợp xử lý TSBĐ tại các TCTD trên phạm vi cả nước trong giai đoạn 2015-2023. Phân tích dữ liệu được thực hiện theo hướng đánh giá tính đồng bộ, hiệu quả và các vướng mắc trong áp dụng pháp luật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy định pháp luật về xử lý TSBĐ ngày càng hoàn thiện nhưng còn nhiều bất cập: Bộ luật Dân sự 2015 và Nghị định 21/2021/NĐ-CP đã tạo hành lang pháp lý rõ ràng cho việc xử lý TSBĐ, quy định chi tiết về trình tự, thủ tục, phương thức xử lý. Tuy nhiên, các quy định về quyền thu giữ tài sản còn chưa đồng bộ, gây khó khăn cho TCTD trong thực thi quyền này.

  2. Thực tiễn xử lý TSBĐ tại các TCTD còn nhiều khó khăn: Theo báo cáo của Chính phủ, từ 2017 đến 2021, các TCTD đã xử lý được khoảng 380,2 nghìn tỷ đồng nợ xấu theo Nghị quyết 42, trong đó chỉ 20,3% là thu hồi qua xử lý, bán phát mại TSBĐ. Tỷ lệ khách hàng tự trả nợ chiếm gần 39%, cho thấy hiệu quả xử lý tài sản chưa cao.

  3. Quy trình xử lý TSBĐ kéo dài do vướng mắc về định giá và thu giữ tài sản: Việc định giá tài sản bảo đảm, đặc biệt là bất động sản, gặp nhiều khó khăn do thị trường chưa hoàn chỉnh, giá ảo và thiếu cơ sở dữ liệu thống nhất. Quyền thu giữ tài sản gặp trở ngại khi bên bảo đảm không hợp tác, dẫn đến kéo dài thời gian xử lý và phát sinh chi phí.

  4. Pháp luật chưa có quy định rõ ràng về quyền thu giữ tài sản bảo đảm: Nghị quyết 42 cho phép TCTD thu giữ tài sản trong một số trường hợp nhưng chỉ mang tính thí điểm và chưa được luật hóa chính thức. Điều này tạo ra sự lúng túng trong áp dụng và hạn chế hiệu quả xử lý nợ xấu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các khó khăn trên xuất phát từ sự chưa đồng bộ và thiếu rõ ràng trong quy định pháp luật về xử lý TSBĐ, đặc biệt là quyền thu giữ tài sản. So sánh với pháp luật của Pháp và Hoa Kỳ, Việt Nam chưa có cơ chế quyền truy đòi tài sản bảo đảm rộng rãi, dẫn đến việc xử lý tài sản bị phụ thuộc nhiều vào sự hợp tác của bên bảo đảm.

Việc định giá tài sản bảo đảm chưa có hệ thống cơ sở dữ liệu giá thị trường thống nhất, dẫn đến tranh chấp và kéo dài thời gian xử lý. Thực tế thị trường bất động sản biến động mạnh, giá ảo phổ biến, làm giảm tính khách quan trong định giá.

Ngoài ra, quyền thu giữ tài sản theo Nghị quyết 42 chưa được luật hóa chính thức, chỉ áp dụng thí điểm, khiến các TCTD e ngại trong việc thực thi quyền này, đặc biệt khi bên bảo đảm chống đối. Việc thiếu quy định về vai trò của cơ quan nhà nước trong giám sát thu giữ cũng làm tăng nguy cơ lạm quyền, gây mất trật tự xã hội.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ nợ xấu được xử lý qua các phương thức khác nhau, bảng so sánh quy định quyền thu giữ tài sản giữa Việt Nam và một số quốc gia, cũng như biểu đồ thời gian trung bình xử lý TSBĐ tại các TCTD.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về quyền thu giữ tài sản bảo đảm: Luật hóa quyền thu giữ tài sản bảo đảm trong Bộ luật Dân sự hoặc Luật Các tổ chức tín dụng, quy định rõ điều kiện, trình tự, thủ tục thu giữ, đồng thời quy định sự tham gia giám sát của cơ quan nhà nước như thừa phát lại, công an để đảm bảo trật tự và quyền lợi các bên. Thời gian thực hiện: 1-2 năm, chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp, Ngân hàng Nhà nước.

  2. Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu giá tài sản bảo đảm: Thiết lập cơ sở dữ liệu liên ngành về giá đất, giá bất động sản và các loại tài sản khác, kết nối giữa văn phòng công chứng, đăng ký đất đai, cơ quan thuế và ngân hàng để hỗ trợ định giá khách quan, minh bạch. Thời gian: 2-3 năm, chủ thể: Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước.

  3. Đẩy mạnh áp dụng phương thức xử lý tài sản bảo đảm nhanh chóng, hiệu quả: Khuyến khích các TCTD áp dụng phương thức bán đấu giá, tự bán tài sản với sự giám sát chặt chẽ, giảm thiểu thủ tục hành chính, rút ngắn thời gian xử lý. Thời gian: liên tục, chủ thể: Ngân hàng Nhà nước, các TCTD.

  4. Tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức pháp luật cho các bên liên quan: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo về quy trình xử lý TSBĐ, quyền và nghĩa vụ của các bên, nhằm giảm thiểu tranh chấp, nâng cao hiệu quả thu hồi nợ. Thời gian: hàng năm, chủ thể: các trường đại học, Ngân hàng Nhà nước, Hiệp hội Ngân hàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ pháp chế và quản lý rủi ro tại các tổ chức tín dụng: Giúp hiểu rõ quy trình, thủ tục và các quy định pháp luật liên quan đến xử lý TSBĐ, từ đó nâng cao hiệu quả thu hồi nợ và giảm thiểu rủi ro pháp lý.

  2. Luật sư và chuyên gia tư vấn pháp luật trong lĩnh vực ngân hàng – tài chính: Cung cấp cơ sở pháp lý và phân tích thực tiễn để tư vấn, hỗ trợ khách hàng và TCTD trong các giao dịch bảo đảm và xử lý tài sản.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về lĩnh vực ngân hàng và tài chính: Hỗ trợ xây dựng chính sách, hoàn thiện pháp luật và giám sát hoạt động xử lý nợ xấu, bảo đảm sự ổn định của hệ thống tài chính.

  4. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Luật Dân sự, Luật Tài chính – Ngân hàng: Là tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật giao dịch bảo đảm, xử lý tài sản bảo đảm trong thực tiễn Việt Nam, phục vụ nghiên cứu và học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Xử lý tài sản bảo đảm là gì?
    Xử lý tài sản bảo đảm là việc chuyển đổi tài sản bảo đảm thành tiền để thực hiện nghĩa vụ khi bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng cam kết. Ví dụ, bán đấu giá tài sản thế chấp để thu hồi nợ.

  2. Khi nào bên nhận bảo đảm được quyền xử lý tài sản bảo đảm?
    Theo Điều 299 Bộ luật Dân sự 2015, khi nghĩa vụ đến hạn mà bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, hoặc theo thỏa thuận của các bên, bên nhận bảo đảm có quyền xử lý tài sản.

  3. Quyền thu giữ tài sản bảo đảm được quy định như thế nào tại Việt Nam?
    Nghị quyết 42/2017/QH14 cho phép TCTD thu giữ tài sản bảo đảm trong một số trường hợp nhằm thu hồi nợ xấu, tuy nhiên đây là quy định thí điểm và chưa được luật hóa chính thức, gây khó khăn trong thực thi.

  4. Làm thế nào để định giá tài sản bảo đảm một cách khách quan?
    Pháp luật quy định phải định giá tài sản thông qua tổ chức định giá độc lập nếu các bên không thỏa thuận được giá, nhằm đảm bảo giá trị tài sản phản ánh đúng thị trường và bảo vệ quyền lợi các bên.

  5. Tại sao việc xử lý tài sản bảo đảm thường kéo dài?
    Nguyên nhân chính là do vướng mắc trong định giá tài sản, sự chống đối của bên bảo đảm trong việc giao tài sản, cũng như thiếu quy định rõ ràng về quyền thu giữ và sự phối hợp của các cơ quan liên quan.

Kết luận

  • Pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tại các tổ chức tín dụng đã có nhiều tiến bộ với Bộ luật Dân sự 2015 và Nghị định 21/2021/NĐ-CP, nhưng vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, đặc biệt về quyền thu giữ tài sản.
  • Thực tiễn xử lý TSBĐ tại các TCTD còn nhiều khó khăn, tỷ lệ thu hồi qua xử lý tài sản chưa cao, thời gian xử lý kéo dài do vướng mắc về định giá và thu giữ tài sản.
  • Quyền thu giữ tài sản bảo đảm cần được luật hóa chính thức, đồng thời xây dựng cơ chế giám sát chặt chẽ để bảo vệ quyền lợi các bên và đảm bảo trật tự xã hội.
  • Cần xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu giá tài sản bảo đảm để hỗ trợ định giá khách quan, minh bạch, giảm thiểu tranh chấp và rút ngắn thời gian xử lý.
  • Các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức và áp dụng các giải pháp kỹ thuật nhằm nâng cao hiệu quả xử lý tài sản bảo đảm tại các TCTD.

Hành động ngay: Các cơ quan quản lý, tổ chức tín dụng và chuyên gia pháp lý cần phối hợp nghiên cứu, đề xuất và triển khai các giải pháp hoàn thiện pháp luật và thực tiễn xử lý tài sản bảo đảm để góp phần ổn định và phát triển hệ thống tài chính – ngân hàng Việt Nam.