Phân Tích Các Nguyên Nhân Giảm Động Cơ Tuân Thủ Thuế Thu Nhập Cá Nhân Ở Việt Nam Dựa Trên Kinh Nghiệm Hoa Kỳ

Thuế là nguồn thu ngân sách chủ yếu của các quốc gia. Có hai loại thuế cơ bản gồm thuế trực thu và thuế gián thu. Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN), thuế thu nhập cá nhân (TNCN) và thuế tài sản là các loại thuế trực thu phổ biến nhất. Thuế VAT hay thuế tiêu dùng, thuế tiêu thụ đặc biệt và thuế xuất nhập khẩu là những loại thuế gián thu phổ biến nhất. Thuế trực thu ít gây biến dạng và thường ổn định hơn, nhưng thuế gián thu lại dễ thu hơn (Chand, 2015). Do vậy, ở các nước phát triển thuế trực thu thường chiếm tỷ phần lớn trong các nguồn thu và các nước đang phát triển thì theo chiều ngược lại (Keen và Simone, 2004).

Ở Việt Nam, thuế gián thu chiếm trên 60% tổng nguồn thu (Hình 1). Trong đó, nguồn thu từ dầu thô và thuế nhập khẩu chiếm một tỉ phần rất lớn trong cơ cấu ngân sách. Trong giai đoạn 2009-2014, hai nguồn này chiếm hơn 30% tổng nguồn thu (Bộ Tài chính, 2015). Với lộ trình cắt giảm các loại thuế khi tham gia vào tổ chức thương mại thế giới, cộng đồng kinh tế ASEAN và có thể là TPP sắp đến, Việt Nam sẽ phải cắt giảm thuế nhập khẩu theo lộ trình. Do vậy, nguồn thu thuế xuất nhập khẩu sẽ giảm dần.

Một trong những rào cản lớn nhất là việc thiếu hụt thông tin và sự không nhất quán trong các quy định về thuế TNCN. Theo kết quả phân tích, thông tin về thuế TNCN vừa thiếu vừa không nhất quán. Điều này gây khó khăn cho người nộp thuế trong việc hiểu rõ các quy định và thực hiện đúng nghĩa vụ của mình. Hơn nữa, sự phức tạp của hệ thống thuế cũng là một yếu tố cản trở sự tuân thủ.

Các chế tài xử phạt đối với hành vi trốn thuế còn lỏng lẻo, không đủ sức răn đe. Điều này làm giảm chi phí của việc không tuân thủ, khiến nhiều người dân sẵn sàng chấp nhận rủi ro để trốn thuế. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng công tác hành thu không đồng nhất, tạo ra sự bất bình đẳng và làm giảm niềm tin của người dân vào hệ thống thuế. Cần có các biện pháp mạnh mẽ hơn để tăng cường tính răn đe của pháp luật thuế.

Tình trạng tiêu cực, tham nhũng và sử dụng ngân sách nhà nước không hiệu quả làm cho người dân mất niềm tin vào chính phủ. Điều này làm giảm động cơ nộp thuế, vì người dân cảm thấy tiền thuế của mình không được sử dụng đúng mục đích. Sự minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách là yếu tố then chốt để tăng cường sự tuân thủ thuế.

Ở Mỹ, việc tuân thủ thuế TNCN cao là do lợi ích của việc tuân thủ cao và chi phí của việc không tuân thủ cũng cao. Luật thuế TNCN của Mỹ hướng đến từng hoàn cảnh cụ thể, công tác hoàn thuế dễ dàng và thuận tiện, đội ngũ hỗ trợ khai thuế phát huy hiệu quả tốt. Người dân Mỹ có thể nhìn thấy được tiền thuế của họ được dùng như thế nào thông qua các dịch vụ công. Điều đáng chú ý là người dân có được các lợi ích trực tiếp từ việc đóng thuế.

Hơn thế, việc áp dụng các hình thức kiểm tra ngẫu nhiên nghiêm minh và chặt chẽ cộng với xác suất kiểm tra khoảng 1% cùng với các hình phạt thích đáng dành cho người trốn thuế đã làm cho chi phí không tuân thủ thuế TNCN ở Mỹ khá cao. Những kết quả phân tích đã được kiểm chứng qua kết quả khảo sát mức độ tiếp cận thông tin về thuế TNCN ở Việt Nam và Mỹ của 306 người. Trong đó, có 45 người thuộc nhóm vừa phải khai và nộp thuế TNCN ở Việt Nam, vừa phải khai và nộp thuế TNCN ở Mỹ.

Việc hoàn thuế dễ dàng, nhanh chóng và minh bạch. Hệ thống hỗ trợ khai thuế rộng khắp, bao gồm cả các dịch vụ miễn phí cho người có thu nhập thấp. Đội ngũ tư vấn viên thuế chuyên nghiệp và tận tâm giúp người dân hiểu rõ các quy định và thực hiện đúng nghĩa vụ của mình. Điều này góp phần tạo ra một môi trường thuế thân thiện và khuyến khích sự tuân thủ.

Thứ nhất, tích hợp MST với số CMND. Thứ hai, xây dựng một cơ chế kiểm tra thuế đồng bộ, ngẫu nhiên với chế tài đủ tính răn đe. Thứ ba, nên có sổ tay hướng dẫn quyết toán thuế thống nhất cho cả nước và quy các thông tin, thủ tục về thuế chỉ qua một cổng duy nhất là website của Tổng cục thuế.

Thứ tư, chỉ có một đầu mối duy nhất trên toàn quốc nhận hồ sơ khai, quyết toán, và nộp thuế bằng đường bưu điện hoặc trực tuyến và không nhận hồ sơ trực tiếp. Thứ năm, chuyển vai trò của kế toán công ty từ quyết toán thuế TNCN thay cho người lao động thành người hướng dẫn. Thứ sáu, chuyển “Tuần lễ hỗ trợ người khai thuế” thành “Tháng hỗ trợ người khai thuế” trên cả nước.

Thứ bảy, làm cho việc hoàn thuế đơn giản và dễ dàng hơn. Thứ tám, tạo ra các lợi ích trực tiếp từ việc đóng thuế. Cần có các giải pháp cụ thể để tạo ra các lợi ích trực tiếp từ việc đóng thuế, chẳng hạn như cung cấp các dịch vụ công chất lượng cao, hỗ trợ các chương trình an sinh xã hội và đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Điều này sẽ giúp người dân cảm thấy tiền thuế của mình được sử dụng hiệu quả và có động lực hơn để tuân thủ.

Nghiên cứu chỉ ra nhiều lý do khiến người dân ngại quyết toán thuế, bao gồm sự phức tạp của thủ tục, thiếu thông tin và lo ngại về các khoản phạt. Các kênh thông tin về thuế chưa hiệu quả. Mức độ tin cậy của thông tin từ cơ quan thuế còn hạn chế. Việc cải thiện các kênh thông tin và đơn giản hóa thủ tục là rất quan trọng để khuyến khích người dân tuân thủ.

Kết quả khảo sát cho thấy những người đã có kinh nghiệm khai thuế ở cả Việt Nam và Hoa Kỳ đánh giá cao sự đơn giản và minh bạch của hệ thống thuế Mỹ. Họ cũng nhận thấy rằng các dịch vụ hỗ trợ khai thuế ở Mỹ hiệu quả hơn và dễ tiếp cận hơn. Điều này cho thấy Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm của Hoa Kỳ trong việc xây dựng một hệ thống thuế thân thiện và hiệu quả.

Các khuyến nghị chính sách quan trọng bao gồm tích hợp MST với CMND, xây dựng cơ chế kiểm tra thuế đồng bộ, số hóa thủ tục hành chính, hoàn thuế đơn giản và tạo ra các lợi ích trực tiếp từ việc đóng thuế.

Luận văn có một số hạn chế nhất định, chẳng hạn như phạm vi nghiên cứu còn hẹp và phương pháp nghiên cứu chủ yếu là định tính. Các nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc mở rộng phạm vi nghiên cứu, sử dụng các phương pháp định lượng và phân tích sâu hơn các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ thuế TNCN.