Tổng quan nghiên cứu

Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân là một nguồn di sản văn hóa quý giá, phản ánh chân thực lịch sử và đời sống xã hội của quốc gia. Theo khảo sát thực tế tại 240 hộ gia đình nông dân ở hai thôn Mạn Đê (Hải Dương) và Trà Lâm (Bắc Ninh), hơn 99% hộ giữ các giấy tờ về ruộng đất, 95% lưu giữ tài liệu ảnh, 89% có học bạ và 85% giữ bằng cấp, chứng chỉ. Tuy nhiên, tài liệu khoa học kỹ thuật và tài liệu điện tử còn rất hạn chế, chỉ chiếm khoảng 15%. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng lựa chọn, lưu giữ và sử dụng tài liệu thuộc sở hữu của các gia đình nông dân, đồng thời đề xuất các giải pháp tổ chức lưu trữ hiệu quả, góp phần nâng cao nhận thức và bảo vệ giá trị tài liệu phục vụ lợi ích cá nhân, gia đình và xã hội. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai địa bàn đại diện cho vùng đồng bằng sông Hồng, với thời gian khảo sát năm 2015. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn di sản văn hóa, hỗ trợ giải quyết các thủ tục hành chính và phát huy giá trị lịch sử, văn hóa của tài liệu lưu trữ gia đình nông dân.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về tài liệu lưu trữ, quyền sở hữu tài sản và quản lý tài liệu lưu trữ nhân dân. Khái niệm tài liệu lưu trữ được hiểu là vật mang tin hình thành trong quá trình hoạt động của cá nhân, gia đình, có giá trị pháp lý và lịch sử. Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân được phân loại thành các nhóm: tài liệu giấy (giấy tờ nhân thân, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, bằng cấp, di chúc), tài liệu nghe nhìn (ảnh, băng ghi âm), tài liệu khoa học kỹ thuật (bản vẽ xây dựng), và tài liệu điện tử. Quyền sở hữu tài liệu được bảo hộ theo luật sở hữu và luật bản quyền, bao gồm quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt. Mô hình quản lý tài liệu lưu trữ nhân dân từ các nước như Hàn Quốc và Thụy Sĩ cũng được tham khảo để xây dựng giải pháp phù hợp với thực tiễn Việt Nam.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp: khảo sát, điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn trực tiếp và quan sát thực tế tại 240 hộ gia đình nông dân (chiếm 32,87% tổng số hộ tại hai thôn khảo sát). Bảng hỏi gồm 10 câu, trong đó 8 câu đóng và 2 câu mở, tập trung vào các nhóm nội dung: loại giấy tờ lưu giữ, mục đích sử dụng tài liệu, phương pháp quản lý và bảo quản. Phân tích số liệu được thực hiện bằng phương pháp tổng hợp, so sánh nhằm nhận diện điểm giống và khác biệt giữa hai địa bàn khảo sát. Phương pháp luận chủ nghĩa Mác - Lênin và duy vật biện chứng được vận dụng để phân tích sâu sắc các hiện tượng xã hội liên quan đến tài liệu lưu trữ gia đình nông dân. Cỡ mẫu 240 hộ đảm bảo tính đại diện cho vùng đồng bằng sông Hồng, giúp kết quả nghiên cứu có tính ứng dụng cao.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ý thức lưu giữ tài liệu cao: Hơn 90% các hộ gia đình nông dân tại hai thôn khảo sát có ý thức giữ gìn các loại giấy tờ quan trọng như giấy tờ ruộng đất (99,38%), tài liệu ảnh (95,63%), học bạ (89,38%) và bằng cấp (84,69%). Việc lưu giữ chủ yếu do nữ giới đảm nhiệm, chiếm 83,75% tại Hải Dương và 94,38% tại Bắc Ninh.

  2. Phương tiện bảo quản còn hạn chế: 42,5% hộ sử dụng két sắt, 30,32% dùng tủ, 10% dùng hòm sắt, còn lại bảo quản bằng hòm gỗ, túi nilon hoặc các phương tiện thô sơ khác. Tài liệu đang có nguy cơ xuống cấp do điều kiện khí hậu ẩm ướt, côn trùng phá hoại và kỹ thuật bảo quản chưa chuyên nghiệp.

  3. Tình trạng mất mát tài liệu đáng báo động: Khoảng 29,38% hộ khảo sát đã từng bị mất mát tài liệu, nguyên nhân chủ yếu do nhận thức chưa đầy đủ, di chuyển chỗ ở, hoặc sơ suất trong quá trình sử dụng. Mất mát tài liệu gây khó khăn trong giải quyết thủ tục hành chính và ảnh hưởng đến quyền lợi cá nhân, gia đình.

  4. Sử dụng tài liệu phục vụ đa dạng mục đích: Tài liệu được sử dụng để giải quyết thủ tục hành chính (đăng ký hộ khẩu, đăng ký xe máy, học hành), làm bằng chứng trong tranh chấp tài sản, và giữ làm kỷ niệm, giáo dục truyền thống gia đình. Việc sử dụng tài liệu diễn ra thuận tiện nhưng chủ yếu phục vụ mục đích riêng tư, ít được khai thác cho mục đích xã hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy tài liệu lưu trữ gia đình nông dân có giá trị pháp lý, lịch sử và văn hóa to lớn, đồng thời phản ánh rõ nét đời sống xã hội vùng nông thôn. Ý thức lưu giữ tài liệu cao là điểm tích cực, phù hợp với quan điểm của các nghiên cứu trước đây về vai trò của tài liệu lưu trữ nhân dân. Tuy nhiên, phương tiện bảo quản còn thô sơ và tình trạng mất mát tài liệu là thách thức lớn, cần được khắc phục kịp thời. So sánh với mô hình lưu trữ nhân dân ở Hàn Quốc và Thụy Sĩ, Việt Nam còn thiếu các chính sách hỗ trợ và hướng dẫn kỹ thuật bảo quản chuyên nghiệp. Việc sử dụng tài liệu chủ yếu phục vụ nhu cầu cá nhân, gia đình cho thấy tiềm năng phát huy giá trị xã hội của tài liệu còn chưa được khai thác hiệu quả. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ lưu giữ các loại tài liệu và bảng thống kê phương tiện bảo quản để minh họa rõ nét hơn thực trạng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Triển khai các chiến dịch truyền thông đa dạng (báo chí, truyền hình, sách chuyên đề) nhằm giúp người dân hiểu rõ giá trị pháp lý, lịch sử và văn hóa của tài liệu lưu trữ gia đình nông dân. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là chính quyền địa phương, Hội Văn thư lưu trữ Việt Nam và các cơ quan truyền thông.

  2. Hướng dẫn kỹ thuật bảo quản tài liệu: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo về phương pháp bảo quản tài liệu phù hợp với điều kiện thực tế nông thôn, bao gồm kỹ thuật chống ẩm mốc, chống côn trùng và sử dụng phương tiện bảo quản hiện đại. Thời gian triển khai trong 1 năm, do các cơ quan lưu trữ phối hợp với địa phương thực hiện.

  3. Xây dựng mô hình quản lý tài liệu lưu trữ gia đình: Nghiên cứu và áp dụng mô hình quản lý tài liệu lưu trữ nhân dân đã thành công ở một số quốc gia, điều chỉnh phù hợp với đặc thù Việt Nam. Mô hình này bao gồm việc hỗ trợ kỹ thuật, lưu trữ tập trung và số hóa tài liệu. Chủ thể thực hiện là các cơ quan lưu trữ nhà nước và chính quyền địa phương, thời gian 2-3 năm.

  4. Hỗ trợ kinh phí và trang thiết bị bảo quản: Cung cấp hỗ trợ tài chính hoặc trang thiết bị như két sắt, hộp bảo quản chuyên dụng cho các gia đình có nhu cầu, đặc biệt là các hộ nghèo hoặc có tài liệu quan trọng. Thời gian thực hiện liên tục, do các tổ chức chính trị - xã hội và cơ quan lưu trữ phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu lưu trữ học và văn hóa dân gian: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về tài liệu lưu trữ gia đình nông dân, giúp mở rộng nghiên cứu về tài liệu lưu trữ nhân dân và di sản văn hóa phi vật thể.

  2. Cơ quan quản lý lưu trữ và văn hóa: Các đơn vị này có thể vận dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình hỗ trợ bảo quản và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ nhân dân.

  3. Chính quyền địa phương và tổ chức xã hội: Thông tin trong luận văn giúp các cấp chính quyền và tổ chức xã hội hiểu rõ thực trạng, từ đó triển khai các hoạt động tuyên truyền, đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật cho người dân.

  4. Gia đình nông dân và cộng đồng dân cư: Luận văn giúp nâng cao nhận thức về giá trị tài liệu lưu trữ, hướng dẫn cách thức bảo quản và sử dụng tài liệu hiệu quả, góp phần bảo tồn di sản gia đình và cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tài liệu lưu trữ gia đình nông dân gồm những loại nào?
    Tài liệu bao gồm giấy tờ nhân thân, giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, bằng cấp, di chúc, tài liệu ảnh, băng ghi âm, bản vẽ xây dựng và tài liệu điện tử. Trong khảo sát, giấy tờ về ruộng đất chiếm gần 100%, tài liệu ảnh chiếm trên 95%.

  2. Ai là người chịu trách nhiệm lưu giữ tài liệu trong gia đình?
    Phần lớn tài liệu được nữ giới trong gia đình giữ, chiếm khoảng 84-94% tại hai địa bàn khảo sát, do họ được xem là người cẩn thận và là “tay hòm chìa khóa” trong nhà.

  3. Tình trạng bảo quản tài liệu hiện nay ra sao?
    Phương tiện bảo quản chủ yếu là két sắt (42,5%), tủ (30,3%), hòm sắt (10%) và các phương tiện thô sơ khác. Tài liệu đang có nguy cơ xuống cấp do khí hậu ẩm ướt và kỹ thuật bảo quản hạn chế.

  4. Tài liệu lưu trữ gia đình được sử dụng vào mục đích gì?
    Chủ yếu dùng để giải quyết thủ tục hành chính, làm bằng chứng trong tranh chấp tài sản và giữ làm kỷ niệm, giáo dục truyền thống gia đình. Việc sử dụng tài liệu phục vụ nhu cầu cá nhân và gia đình là chính.

  5. Nguyên nhân chính dẫn đến mất mát tài liệu là gì?
    Nguyên nhân gồm nhận thức chưa đầy đủ về giá trị tài liệu, di chuyển chỗ ở, sơ suất trong sử dụng và thiếu sự hỗ trợ kỹ thuật từ các cơ quan lưu trữ. Khoảng 29% hộ khảo sát đã từng bị mất mát tài liệu.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ khái niệm, thành phần, đặc điểm và giá trị của tài liệu lưu trữ gia đình nông dân, khẳng định giá trị pháp lý, lịch sử và văn hóa to lớn của loại tài liệu này.
  • Khảo sát thực tế tại 240 hộ gia đình nông dân cho thấy ý thức lưu giữ tài liệu cao, nhưng phương tiện bảo quản còn hạn chế và tình trạng mất mát tài liệu đáng báo động.
  • Tài liệu được sử dụng chủ yếu phục vụ nhu cầu cá nhân, gia đình, ít được khai thác cho mục đích xã hội.
  • Đề xuất các giải pháp tuyên truyền, đào tạo kỹ thuật bảo quản, xây dựng mô hình quản lý và hỗ trợ trang thiết bị nhằm nâng cao hiệu quả lưu giữ và sử dụng tài liệu.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý, tổ chức xã hội và gia đình nông dân phối hợp thực hiện các giải pháp trong vòng 1-3 năm tới để bảo vệ và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ gia đình nông dân.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn di sản quý giá của gia đình và xã hội!