Tổng quan nghiên cứu

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là vùng đồng bằng châu thổ rộng lớn, có diện tích đất liền khoảng 39.712 km², dân số khoảng 17,2 triệu người, đóng góp hơn 50% sản lượng nông nghiệp và trên 90% lượng lương thực xuất khẩu của Việt Nam. Vùng này có địa hình bằng phẳng, nhiều sông ngòi, kênh rạch dày đặc, tiếp giáp biển Đông với hơn 700 km bờ biển, tạo điều kiện thuận lợi phát triển kinh tế biển nhưng cũng đặt ra thách thức lớn về rủi ro thiên tai, đặc biệt là sóng thần do động đất ngoài khơi.

Nghiên cứu ứng dụng mô hình thủy lực TELEMAC-2D nhằm mô phỏng hiện tượng sóng thần xâm nhập vào vùng ĐBSCL khi xảy ra động đất ngoài khơi vùng Nam biển Đông. Mục tiêu chính là đánh giá quy mô, thời gian lan truyền, cao độ mực nước và phạm vi ảnh hưởng của sóng thần tại các cửa sông và ven bờ các tỉnh trong vùng. Phạm vi nghiên cứu bao gồm bảy cửa sông chính của sông Mekong và các khu vực ven sông như An Giang, Vĩnh Long, Bạc Liêu, Trà Vinh, Mỹ Tho, Cần Thơ, Sóc Trăng.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng bản đồ cảnh báo, đề xuất các biện pháp phòng tránh và giảm nhẹ thiệt hại do sóng thần gây ra, góp phần nâng cao năng lực ứng phó thiên tai cho vùng ĐBSCL – khu vực có mật độ dân cư cao và nhiều công trình trọng điểm ven biển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý thuyết dòng chảy mặt nước nông, sử dụng hệ phương trình Saint-Venant để mô phỏng sự lan truyền sóng thần. Sóng thần được xem là sóng dài với bước sóng trên 100 km, hoạt động như sóng nước nông khi tỷ lệ chiều sâu nước trên chiều dài sóng rất nhỏ (d/L < 0,05). Các phương trình bảo toàn khối lượng và động lượng được giải bằng phương pháp phần tử hữu hạn hoặc thể tích khối hữu hạn trong mô hình TELEMAC-2D.

Mô hình thủy lực TELEMAC-2D là công cụ mã nguồn mở, miễn phí, phát triển bởi Phòng Thí Nghiệm Thủy Lực và Môi Trường Quốc Gia của Pháp, có khả năng giải các bài toán dòng chảy 2 chiều phức tạp với độ chính xác cao. Mô hình này hỗ trợ tính toán các hiện tượng như lan truyền sóng dài, ảnh hưởng của lực Coriolis, tác động của gió, dòng chảy tới hạn, và xử lý các công trình thủy lợi như cống, đập.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Phương trình Saint-Venant cho dòng chảy mặt nước nông
  • Mô hình thủy lực 2 chiều (2D)
  • Hiện tượng lan truyền sóng thần do động đất dưới đáy biển

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu sử dụng bao gồm số liệu địa hình bờ biển, đáy sông, dữ liệu triều thiên văn, và số liệu quan trắc mực nước tại các trạm Mỹ Thuận, Cửa Tiểu trong tháng 3 năm 2013. Miền tính toán được xây dựng với lưới phần tử tam giác không cấu trúc gồm 616.670 phần tử, kích thước cạnh từ 40 m đến 4.000 m, bao phủ vùng biển Đông và hệ thống sông Mekong từ Krong Kracheh (Campuchia) đến các cửa sông ĐBSCL.

Phương pháp phân tích là mô phỏng số bằng mô hình TELEMAC-2D, giải hệ phương trình Saint-Venant trong hệ tọa độ Cartesian, với điều kiện biên triều thiên văn lấy từ dữ liệu toàn cầu có độ phân giải cao. Thời gian mô phỏng kéo dài 10 ngày, tập trung vào các kịch bản động đất với cấp độ từ 7.0 đến 8.5 độ Richter, giả định tâm động đất cách cửa biển Cổ Chiên khoảng 326 km.

Cỡ mẫu mô phỏng bao gồm toàn bộ vùng cửa sông và ven bờ các tỉnh ĐBSCL, với các trạm quan trắc mực nước làm cơ sở kiểm định và hiệu chỉnh mô hình. Phương pháp chọn mẫu dựa trên phân bố địa hình và vùng ảnh hưởng sóng thần, đảm bảo độ chính xác và khả năng tính toán thực tế.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả mô hình TELEMAC-2D trong mô phỏng mực nước triều: So sánh kết quả mô phỏng với số liệu thực đo tại trạm Mỹ Thuận và Cửa Tiểu cho thấy sai số nhỏ, với mực nước cực đại tại Mỹ Thuận là 1,045 m, thể hiện mô hình có khả năng mô phỏng chính xác chế độ dòng chảy và dao động mực nước trong khu vực.

  2. Ảnh hưởng của động đất cấp 7.5 độ Richter: Mô phỏng cho thấy sóng thần bắt đầu xuất hiện tại các cửa sông sau khoảng 3 giờ 45 phút, với mực nước cực đại tại cửa Tiểu đạt 2,69 m, các cửa khác dao động từ 1,0 đến 2,5 m. Sóng thần lan truyền vào ven bờ các tỉnh như Mỹ Tho, Vĩnh Long, An Giang sau 1,5 đến 4 giờ, với mực nước dâng cao từ 0,5 đến 1,0 m.

  3. Mực nước cao nhất tại Bạc Liêu: Với kịch bản động đất 7.5 độ Richter, mực nước dâng cao nhất tại ven bờ Bạc Liêu đạt khoảng 3 m, cho thấy đây là khu vực có nguy cơ ngập lụt do sóng thần cao nhất trong vùng nghiên cứu.

  4. Thời gian lan truyền sóng thần: Sóng thần có thể lan truyền từ tâm động đất đến các cửa sông trong khoảng 3 đến 4 giờ, tạo cơ hội cảnh báo sớm cho các khu vực ven biển và đồng bằng.

Thảo luận kết quả

Kết quả mô phỏng phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về lan truyền sóng thần do động đất ngoài khơi, đồng thời phản ánh đặc điểm địa hình và thủy văn phức tạp của ĐBSCL. Mực nước dâng cao tại các cửa sông và ven bờ phụ thuộc vào cấp độ động đất, khoảng cách tâm chấn và đặc điểm địa hình vùng cửa sông.

Sự chênh lệch nhỏ giữa mô hình và số liệu thực đo có thể do biến động địa hình lòng sông theo thời gian và các hoạt động con người chưa được cập nhật đầy đủ trong mô hình. Việc sử dụng mô hình 2 chiều cho phép mô phỏng chi tiết sự lan truyền sóng trên mặt nước, thể hiện qua các biểu đồ dao động mực nước tại các cửa sông và ven bờ.

Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng hệ thống cảnh báo sóng thần, đồng thời hỗ trợ các nhà quản lý trong việc quy hoạch phát triển vùng ven biển và đồng bằng, giảm thiểu thiệt hại do thiên tai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm sóng thần: Áp dụng mô hình TELEMAC-2D để thiết lập bản đồ nguy cơ và hệ thống cảnh báo sớm cho các tỉnh ven biển ĐBSCL, nhằm giảm thiểu thiệt hại về người và tài sản. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là các cơ quan quản lý thiên tai và khoa học công nghệ.

  2. Cập nhật và duy trì số liệu địa hình, thủy văn: Thường xuyên thu thập, cập nhật số liệu địa hình đáy sông, triều cường và mực nước để nâng cao độ chính xác mô hình, phục vụ công tác dự báo và quản lý tài nguyên nước. Thời gian liên tục, do các viện nghiên cứu và địa phương thực hiện.

  3. Tăng cường đào tạo và phát triển nguồn nhân lực: Đào tạo chuyên sâu về mô hình thủy lực và ứng dụng công nghệ thông tin trong dự báo thiên tai cho cán bộ kỹ thuật và nhà khoa học tại các trường đại học và viện nghiên cứu. Thời gian 3 năm, do các trường đại học và tổ chức đào tạo đảm nhiệm.

  4. Xây dựng quy hoạch phát triển vùng ven biển thích ứng với rủi ro sóng thần: Thiết kế các công trình phòng chống thiên tai, quy hoạch dân cư và phát triển kinh tế phù hợp với mức độ rủi ro được xác định từ mô hình. Thời gian 5 năm, do các cơ quan quy hoạch và chính quyền địa phương phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý thiên tai và chính quyền địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phòng chống sóng thần, quy hoạch phát triển vùng ven biển và đồng bằng sông Cửu Long.

  2. Các nhà khoa học và kỹ sư thủy lợi, thủy văn: Áp dụng mô hình TELEMAC-2D trong nghiên cứu, mô phỏng các hiện tượng thủy lực phức tạp, phát triển các giải pháp kỹ thuật phòng chống thiên tai.

  3. Sinh viên và giảng viên chuyên ngành xây dựng công trình thủy, tài nguyên nước: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, ứng dụng mô hình toán trong lĩnh vực thủy lực và quản lý tài nguyên nước.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và phát triển công nghệ: Khai thác mô hình mã nguồn mở TELEMAC-2D để phát triển các công cụ dự báo, cảnh báo thiên tai phù hợp với điều kiện Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Mô hình TELEMAC-2D có ưu điểm gì so với các mô hình khác?
    TELEMAC-2D là mô hình mã nguồn mở, miễn phí, có khả năng mô phỏng dòng chảy 2 chiều với độ chính xác cao, xử lý được các bài toán phức tạp như sóng thần, vỡ đập. Nó linh hoạt trong việc phát triển và tùy chỉnh theo yêu cầu nghiên cứu.

  2. Sóng thần do động đất ngoài khơi ảnh hưởng như thế nào đến ĐBSCL?
    Sóng thần có thể lan truyền vào các cửa sông và ven bờ ĐBSCL trong vòng 3-4 giờ, gây dâng cao mực nước từ 1 đến 3 m, đặc biệt tại các khu vực như Bạc Liêu, Mỹ Tho, An Giang, tiềm ẩn nguy cơ ngập lụt nghiêm trọng.

  3. Thời gian cảnh báo sóng thần có đủ để người dân chuẩn bị không?
    Với thời gian lan truyền khoảng 3-4 giờ từ tâm động đất đến bờ, đây là khoảng thời gian đủ để phát cảnh báo và triển khai các biện pháp sơ tán, giảm thiểu thiệt hại nếu hệ thống cảnh báo và truyền thông hoạt động hiệu quả.

  4. Dữ liệu nào là quan trọng nhất để mô phỏng sóng thần chính xác?
    Dữ liệu địa hình đáy biển, địa hình bờ, số liệu triều thiên văn và mực nước quan trắc là các yếu tố quan trọng nhất để mô hình mô phỏng chính xác sự lan truyền và tác động của sóng thần.

  5. Có thể áp dụng kết quả nghiên cứu này cho các vùng ven biển khác không?
    Có thể, tuy nhiên cần điều chỉnh mô hình và dữ liệu đầu vào phù hợp với đặc điểm địa hình, thủy văn và nguồn phát sóng thần của từng vùng để đảm bảo độ chính xác và tính ứng dụng cao.

Kết luận

  • Ứng dụng mô hình thủy lực TELEMAC-2D đã thành công trong việc mô phỏng hiện tượng sóng thần xâm nhập vùng ĐBSCL do động đất ngoài khơi Nam biển Đông.
  • Mô hình cho phép đánh giá chi tiết thời gian lan truyền, cao độ mực nước và phạm vi ảnh hưởng sóng thần tại các cửa sông và ven bờ.
  • Mực nước dâng cao nhất có thể đạt khoảng 3 m tại Bạc Liêu với động đất cấp 7.5 độ Richter, cảnh báo nguy cơ ngập lụt nghiêm trọng.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và các biện pháp phòng chống thiên tai hiệu quả.
  • Đề xuất tiếp tục cập nhật dữ liệu, phát triển nguồn nhân lực và quy hoạch vùng ven biển thích ứng với rủi ro sóng thần trong giai đoạn 1-5 năm tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nghiên cứu cần phối hợp triển khai ứng dụng mô hình trong thực tiễn, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về nguy cơ sóng thần để giảm thiểu thiệt hại.