Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa hiện đại hóa tại Việt Nam, điện tử công suất ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển đổi và điều khiển nguồn năng lượng lớn. Theo ước tính, từ năm 2010, Chính phủ đã công nhận điện tử công suất là lĩnh vực ưu tiên đầu tư phát triển nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng trong các ngành công nghiệp. Biến tần trực tiếp kiểu ma trận (Direct Matrix Converter - DMC) là một dạng biến tần không có thành phần năng lượng một chiều trung gian, được nghiên cứu rộng rãi nhờ khả năng biến đổi tần số và điện áp hiệu quả, đồng thời khắc phục nhiều hạn chế của biến tần truyền thống.

Tuy nhiên, biến tần DMC gặp phải các vấn đề như xuất hiện sóng hài bậc cao, tỉ số truyền điện áp ngõ ra thấp và chất lượng dạng sóng suy giảm. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng mô hình biến tần trực tiếp kiểu ma trận DMC trên phần mềm PSIM và mô hình vật lý, đồng thời phát triển giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân để điều khiển biến tần DMC, nhằm cải thiện hệ số công suất và giảm tổng méo hài (THD) của điện áp và dòng điện ngõ ra.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào mô phỏng và thiết kế mạch biến tần DMC với tải RL ba pha, đánh giá các chỉ số kỹ thuật như hệ số công suất (PF) đạt 0.99 và tổng méo hài dòng điện ngõ vào THDi khoảng 6,3%, phù hợp với tiêu chuẩn kỹ thuật Việt Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả điều khiển biến tần, giảm tổn hao năng lượng và tăng tuổi thọ thiết bị trong các ứng dụng công nghiệp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: kỹ thuật biến tần trực tiếp kiểu ma trận (DMC) và phương pháp điều chế sóng mang (PWM).

  1. Biến tần trực tiếp kiểu ma trận (DMC): Là bộ biến đổi AC-AC không có thành phần năng lượng DC trung gian, sử dụng ma trận 9 khóa chuyển mạch hai chiều để kết nối trực tiếp pha ngõ vào với pha ngõ ra. DMC có ưu điểm như giảm tổn hao năng lượng do không qua khâu biến đổi DC, khả năng điều chỉnh tần số và biên độ điện áp ngõ ra, đồng thời tái sinh năng lượng về nguồn. Cấu trúc khóa chuyển mạch sử dụng linh kiện IGBT mắc cực E chung, cho phép điều khiển dòng điện hai chiều với tần số đóng cắt cao.

  2. Phương pháp điều chế sóng mang (PWM): Sử dụng sóng mang tam giác cân so sánh với sóng điều khiển dạng sin để tạo ra xung kích điều khiển các khóa công suất. Tỉ số điều chế biên độ (ma) và tỉ số điều chế tần số (mf) là các tham số quan trọng ảnh hưởng đến chất lượng sóng điện áp và dòng điện. Phương pháp PWM cải biến được áp dụng để giảm điện áp common mode và tăng hệ số điều chế, từ đó giảm tổn hao chuyển mạch và méo hài.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: IGBT (Insulated Gate Bipolar Transistor), THDi (Tổng méo hài dòng điện), THDu (Tổng méo hài điện áp), PF (Hệ số công suất), và FFT (Phân tích phổ).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa tham khảo tài liệu, tính toán lý thuyết, mô phỏng và thực nghiệm:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thu thập từ mô phỏng trên phần mềm PSIM và thực nghiệm trên mô hình vật lý biến tần DMC với tải RL ba pha.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích phổ FFT để đánh giá thành phần sóng hài, đo lường hệ số công suất và tổng méo hài theo tiêu chuẩn TCVN 2008-2-2. Sử dụng Microsoft Excel để xử lý thống kê số liệu.
  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 6/2017 đến tháng 10/2018, bao gồm giai đoạn xây dựng mô hình, phát triển giải thuật điều chế sóng mang, mô phỏng đánh giá và thực nghiệm kiểm chứng.
  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Mô hình vật lý sử dụng 18 IGBT FGA25N120ANTD, dòng tải tối đa 50A, điện áp 220V/pha, tần số 50Hz, phù hợp với các ứng dụng công nghiệp vừa và nhỏ.

Phương pháp điều khiển được lập trình trên vi xử lý DSP TMS320F28335 sử dụng ngôn ngữ C/C++, cho phép xử lý tín hiệu số nhanh và chính xác, đáp ứng yêu cầu điều khiển biến tần tần số cao.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mô hình biến tần DMC trên PSIM: Mô phỏng cho thấy hệ số công suất đạt 0.99 và tổng méo hài dòng điện ngõ vào THDi khoảng 6,3% khi hệ số điều chế ma = 0.92. Dạng sóng điện áp và dòng điện trên tải có dạng sin chuẩn, tổng méo hài điện áp THDu đạt 2,4%, phù hợp với tiêu chuẩn kỹ thuật Việt Nam.

  2. Giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân: Giải thuật sử dụng một sóng mang tam giác cân cho cả quá trình chỉnh lưu và nghịch lưu, đơn giản hóa quá trình điều khiển so với các phương pháp không gian vector phức tạp. Thời gian tính toán giải thuật rất nhỏ, phù hợp với các ứng dụng yêu cầu độ chính xác cao.

  3. Thực nghiệm mô hình vật lý: Mô hình thực nghiệm với 18 IGBT FGA25N120ANTD và tải RL 1kΩ;10Ω;mH cho kết quả dạng sóng điện áp ngõ ra và phổ tần số tương tự mô phỏng. Xung kích DMC thực tế khớp với lý thuyết, chứng minh tính khả thi của giải thuật điều khiển.

  4. Ảnh hưởng của hệ số điều chế: Khi tăng hệ số điều chế ma, hệ số công suất tiến gần đến 1 và tổng méo hài giảm, giúp dạng sóng điện áp và dòng điện ngõ ra gần với dạng sin chuẩn hơn. Đường đặc tuyến điều khiển tuyến tính ngay cả khi ma thấp, cho phép điều khiển linh hoạt trong phạm vi rộng.

Thảo luận kết quả

Kết quả mô phỏng và thực nghiệm cho thấy giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân áp dụng cho biến tần trực tiếp kiểu ma trận DMC đạt hiệu quả cao trong việc cải thiện chất lượng sóng điện áp và dòng điện, đồng thời giảm tổn hao chuyển mạch. So với các nghiên cứu trước đây sử dụng phương pháp không gian vector phức tạp, giải thuật này đơn giản hơn, dễ triển khai trên vi xử lý DSP.

Phân tích phổ FFT minh họa rõ ràng thành phần sóng hài bậc cao được giảm đáng kể, giúp giảm chi phí cho mạch lọc và tăng tuổi thọ thiết bị. Hệ số công suất gần 1 cho thấy khả năng điều khiển dòng điện và điện áp đồng pha, tối ưu hóa hiệu suất năng lượng.

Biểu đồ mối quan hệ giữa hệ số điều chế và THDi, THDu có thể được trình bày để minh họa xu hướng cải thiện chất lượng sóng khi tăng ma. Bảng so sánh các thông số kỹ thuật giữa mô phỏng và thực nghiệm cũng làm rõ tính chính xác của mô hình.

Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra hạn chế về phạm vi điều khiển ở hệ số điều chế thấp, khi đó cần bổ sung mạch lọc để đảm bảo THDi trong ngưỡng cho phép. Đây là hướng phát triển tiếp theo nhằm hoàn thiện giải thuật và ứng dụng thực tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân trên các hệ thống biến tần công nghiệp: Áp dụng giải thuật để nâng cao hiệu quả điều khiển, giảm tổn hao năng lượng và cải thiện chất lượng điện áp, dòng điện trong các nhà máy sản xuất và hệ thống truyền tải điện.

  2. Phát triển mạch lọc tích hợp cho biến tần DMC: Thiết kế mạch lọc phù hợp để giảm tổng méo hài khi hoạt động ở hệ số điều chế thấp, đảm bảo tuân thủ tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia và quốc tế về chất lượng điện năng.

  3. Nâng cấp phần mềm điều khiển trên vi xử lý DSP: Tối ưu hóa thuật toán và tăng tốc độ xử lý để đáp ứng các ứng dụng yêu cầu cao về độ chính xác và thời gian thực, đồng thời giảm chi phí phần cứng.

  4. Mở rộng nghiên cứu sang các cấu hình biến tần ma trận khác: Nghiên cứu áp dụng giải thuật cho biến tần ma trận gián tiếp (IMC) và các biến tần lai nhằm khai thác tối đa ưu điểm của từng loại biến tần trong các điều kiện vận hành khác nhau.

  5. Đào tạo và chuyển giao công nghệ: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ thuật cho kỹ sư và nhà quản lý trong ngành điện tử công suất để nâng cao năng lực vận hành và bảo trì hệ thống biến tần sử dụng giải thuật mới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kỹ sư và chuyên gia điện tử công suất: Nghiên cứu và ứng dụng giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân trong thiết kế và vận hành biến tần trực tiếp kiểu ma trận, nâng cao hiệu suất và độ bền thiết bị.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kỹ thuật điện tử, tự động hóa: Tham khảo mô hình lý thuyết, phương pháp mô phỏng và thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến biến tần và điều khiển điện năng.

  3. Doanh nghiệp sản xuất thiết bị biến tần và hệ thống điều khiển công nghiệp: Áp dụng kết quả nghiên cứu để cải tiến sản phẩm, giảm chi phí sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm biến tần.

  4. Cơ quan quản lý và hoạch định chính sách năng lượng: Sử dụng thông tin nghiên cứu để xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật, chính sách hỗ trợ phát triển công nghệ điện tử công suất hiệu quả, thân thiện môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biến tần trực tiếp kiểu ma trận (DMC) khác gì so với biến tần truyền thống?
    DMC không sử dụng thành phần năng lượng DC trung gian mà kết nối trực tiếp pha ngõ vào với pha ngõ ra qua ma trận khóa chuyển mạch hai chiều, giúp giảm tổn hao năng lượng và kích thước mạch so với biến tần truyền thống có khâu biến đổi DC.

  2. Tại sao sử dụng sóng mang tam giác cân trong điều chế sóng mang?
    Sóng mang tam giác cân giúp tạo ra xung kích đối xứng, giảm điện áp common mode và méo hài, đồng thời đơn giản hóa thuật toán điều khiển, phù hợp với các ứng dụng biến tần tần số cao.

  3. Hệ số công suất và tổng méo hài ảnh hưởng thế nào đến hiệu suất biến tần?
    Hệ số công suất gần 1 cho thấy dòng điện và điện áp đồng pha, giảm tổn hao năng lượng. Tổng méo hài thấp giúp giảm nhiễu và tổn thất trong thiết bị, tăng tuổi thọ và độ ổn định hệ thống.

  4. Giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân có thể áp dụng cho các loại biến tần khác không?
    Giải thuật có thể được điều chỉnh và áp dụng cho biến tần ma trận gián tiếp (IMC) và các biến tần lai, tuy nhiên cần nghiên cứu thêm để tối ưu hóa phù hợp với cấu trúc và yêu cầu điều khiển riêng biệt.

  5. Làm thế nào để kiểm chứng tính chính xác của mô hình biến tần DMC?
    Thông qua mô phỏng trên phần mềm PSIM và thực nghiệm trên mô hình vật lý với các thiết bị đo hiện đại, so sánh dạng sóng, phổ tần số và các chỉ số kỹ thuật như PF, THDi, THDu theo tiêu chuẩn kỹ thuật.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công mô hình biến tần trực tiếp kiểu ma trận DMC trên phần mềm PSIM và mô hình vật lý thực nghiệm, chứng minh tính khả thi của giải thuật điều chế sóng mang tam giác cân.
  • Giải thuật điều khiển đơn giản, hiệu quả, giúp cải thiện hệ số công suất lên đến 0.99 và giảm tổng méo hài dòng điện THDi xuống còn khoảng 6,3%, đáp ứng tiêu chuẩn kỹ thuật Việt Nam.
  • Kết quả mô phỏng và thực nghiệm đồng nhất, khẳng định độ chính xác của mô hình và giải thuật điều khiển.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển mới cho các hệ thống biến tần công nghiệp, giảm tổn hao năng lượng và nâng cao chất lượng điện năng.
  • Đề xuất các bước tiếp theo bao gồm phát triển mạch lọc tích hợp, tối ưu hóa thuật toán trên DSP và mở rộng ứng dụng cho các loại biến tần khác.

Quý độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng và phát triển thêm dựa trên kết quả nghiên cứu này để nâng cao hiệu quả và tính ứng dụng trong thực tế.