Nghiên Cứu Khả Năng Sử Dụng Vi Sinh Vật Trong Xử Lý Phế Thải Chăn Nuôi

Phát tán chất thải chăn nuôi gây ra những hệ lụy khôn lường. Theo ước tính, mỗi năm đàn gia súc ở Việt Nam thải ra khoảng 25-30 triệu khối chất thải lỏng (nước tiểu, nước rửa chuồng,...). Điều này dẫn đến ô nhiễm nguồn nước, đất và không khí. Đồng thời, tạo điều kiện cho mầm bệnh phát triển, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Theo nghiên cứu của Hùng Thị Vân và cộng sự (2004), nồng độ các khí độc như NH3, H2S, CO trong chuồng lợn công nghiệp vượt quá tiêu chuẩn cho phép từ 2-3 lần.

Vi sinh vật đóng vai trò then chốt trong quá trình phân hủy các hợp chất hữu cơ phức tạp trong phế thải chăn nuôi thành các chất đơn giản hơn, ít gây ô nhiễm hơn và có thể tái sử dụng. Quá trình này bao gồm phân hủy hiếu khí và kỵ khí, được thực hiện bởi các nhóm vi khuẩn, nấm men, và nấm mốc khác nhau. Các loại enzyme do vi sinh vật tiết ra, như cellulase, protease, amylase, đóng vai trò quan trọng trong việc xúc tác các phản ứng phân hủy. Vi sinh vật có khả năng phân giải tinh bột phải có khả năng tiết ra môi trường hệ enzyme ngoại bào, đặc biệt là enzyme amylase.

Việc sử dụng chế phẩm sinh học xử lý phế thải chăn nuôi mang lại nhiều lợi ích. Trước hết, nó giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường bằng cách phân hủy các chất ô nhiễm trong phế thải. Thứ hai, nó có thể biến phế thải thành các sản phẩm có giá trị như phân bón hữu cơ vi sinh, giúp cải thiện chất lượng đất và tăng năng suất cây trồng. Thứ ba, quá trình phân hủy kỵ khí có thể tạo ra biogas, một nguồn năng lượng tái tạo có thể sử dụng để đun nấu, phát điện, hoặc chạy các thiết bị cơ giới.

Quản lý chất thải chăn nuôi kém gây ra nhiều vấn đề môi trường nghiêm trọng, bao gồm: ô nhiễm nguồn nước do rò rỉ chất thải vào các sông, hồ, và mạch nước ngầm; ô nhiễm không khí do phát thải khí nhà kính và các chất ô nhiễm khác; ô nhiễm đất do tích tụ các chất ô nhiễm trong đất; và nguy cơ lây lan các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người. Salmonellla lây lan từ phân người bệnh và từ động vật (trâu, bò, cừu, dê, lợn, ngựa,...).

Các phương pháp xử lý phế thải chăn nuôi truyền thống, như chôn lấp, đốt, và sử dụng trực tiếp làm phân bón, có nhiều hạn chế. Chôn lấp tốn diện tích đất, có thể gây ô nhiễm nguồn nước, và phát thải khí nhà kính. Đốt gây ô nhiễm không khí và không tận dụng được giá trị của phế thải. Sử dụng trực tiếp làm phân bón có thể gây ô nhiễm đất và nguồn nước nếu không được kiểm soát chặt chẽ. Trong số các phế thải chăn nuôi, chỉ có khoảng 50% được xử lý bằng các biện pháp truyền thống.

Các giải pháp xử lý phế thải chăn nuôi bền vững dựa trên vi sinh vật bao gồm: sử dụng chế phẩm sinh học để tăng tốc quá trình phân hủy phế thải; ủ phân compost để tạo ra phân bón hữu cơ vi sinh; và phân hủy kỵ khí để sản xuất biogas. Các giải pháp này giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường, tận dụng được giá trị của phế thải, và tạo ra các sản phẩm có giá trị gia tăng.

Bước đầu tiên trong nghiên cứu là phân lập và tuyển chọn các chủng vi sinh vật có khả năng phân hủy các thành phần chính trong phế thải chăn nuôi, như cellulose, protein, và lipid. Quá trình này bao gồm thu thập mẫu phế thải từ các trang trại chăn nuôi, nuôi cấy các vi sinh vật trên các môi trường chọn lọc, và đánh giá khả năng phân hủy của các chủng vi sinh vật khác nhau. Các chủng vi sinh vật được lựa chọn phải có khả năng phân hủy nhanh chóng, chịu được các điều kiện khắc nghiệt, và không gây hại cho môi trường và sức khỏe con người.

Sau khi tuyển chọn được các chủng vi sinh vật có khả năng phân hủy hiệu quả, cần xác định các điều kiện tối ưu cho sự phát triển và hoạt động của chúng. Các điều kiện này bao gồm: nhiệt độ, độ pH, độ ẩm, nồng độ oxy, và tỷ lệ carbon/nitrogen (C/N). Việc tối ưu hóa các điều kiện này giúp tăng cường khả năng phân hủy phế thải và rút ngắn thời gian xử lý. Kết quả cho thấy, ở pH <5 mật độ VSV sau 48 giờ giảm từ 10^5 xuống còn 10^3 - 10^4 CFU/ml. Chủng B17 và CT6 phát triển tốt với pH=7, tương ứng.

Dựa trên các chủng vi sinh vật đã được tuyển chọn và tối ưu hóa, cần phát triển các chế phẩm sinh học có hiệu quả cao và dễ sử dụng. Các chế phẩm này có thể ở dạng lỏng, bột, hoặc viên, và phải đảm bảo giữ được hoạt tính của vi sinh vật trong quá trình bảo quản và vận chuyển. Theo kết quả nghiên cứu của Phạm Nhật Lệ, Trịnh Quang Tuyên (1997; 2000); Phùng Thị Vân và cộng sự (2004); Nguyễn Quế Côi và cộng sự (1992; 2007), việc sử dụng chuồng công nghiệp góp phần cải thiện đáng kể tiểu khí hậu chuồng nuôi: hàm lượng khí độc giảm đáng kể.

Quy trình ủ phân compost bao gồm các bước: chuẩn bị nguyên liệu (phế thải chăn nuôi, phụ phẩm nông nghiệp, và các chất bổ sung); phối trộn nguyên liệu theo tỷ lệ thích hợp; tạo đống ủ và duy trì độ ẩm và thông khí; đảo trộn đống ủ định kỳ; và kiểm tra và đánh giá chất lượng phân compost. Quá trình này cần được kiểm soát chặt chẽ để đảm bảo quá trình phân hủy diễn ra hiệu quả và không gây ra các vấn đề môi trường. Quá trình ủ sẽ cho ra phân bón có giá trị hơn, giảm thiểu mùi phát tán trong không khí và giảm chi phí cho vận chuyển.

Chất lượng phân hữu cơ vi sinh cần được đánh giá dựa trên các chỉ tiêu: hàm lượng các chất dinh dưỡng (N, P, K); hàm lượng các chất hữu cơ; độ pH; độ ẩm; hàm lượng các kim loại nặng; và mật độ vi sinh vật có lợi. Phân bón đạt chất lượng phải đáp ứng các tiêu chuẩn quy định và không gây hại cho môi trường và sức khỏe con người.

Phân bón hữu cơ vi sinh có thể được sử dụng để bón cho nhiều loại cây trồng, từ cây lương thực, cây rau màu, đến cây ăn quả và cây công nghiệp. Việc sử dụng phân bón hữu cơ giúp cải thiện chất lượng đất, tăng năng suất cây trồng, và giảm sự phụ thuộc vào phân bón hóa học. Đồng thời, nó còn góp phần bảo vệ môi trường và tạo ra các sản phẩm nông nghiệp an toàn và bền vững. Theo Phạm Văn Toản và Trương Hợp Tác, sử dụng phân hữu cơ cho đất và cây là cách tiết kiệm nhất, hiệu quả nhất để cải tạo đất và nâng cao năng suất cây trồng.

Hệ thống biogas hoạt động dựa trên nguyên lý phân hủy kỵ khí các chất hữu cơ trong phế thải. Quá trình này diễn ra trong một bể kín, nơi các vi sinh vật kỵ khí phân hủy các chất hữu cơ và tạo ra biogas. Biogas được thu gom và sử dụng để đun nấu, phát điện, hoặc chạy các thiết bị cơ giới. Phần bã thải sau quá trình phân hủy kỵ khí có thể được sử dụng làm phân bón.

Hiệu suất sản xuất biogas phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm: loại phế thải, tỷ lệ carbon/nitrogen (C/N), độ pH, nhiệt độ, độ ẩm, và thời gian lưu trữ. Việc kiểm soát chặt chẽ các yếu tố này giúp tối ưu hóa quá trình phân hủy kỵ khí và tăng hiệu suất sản xuất biogas.

Biogas có thể được sử dụng để đun nấu, phát điện, hoặc chạy các thiết bị cơ giới. Việc sử dụng biogas giúp giảm chi phí năng lượng, giảm sự phụ thuộc vào các nguồn năng lượng hóa thạch, và giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Tại Việt Nam, từ năm 2003, được sự tài trợ của Chính Phủ Hà Lan chương trình "Khí sinh học cho ngành chăn nuôi Việt Nam" được triển khai tại 23 tỉnh, mục tiêu chính là cải thiện vệ sinh môi trường và năng lượng cho nông thôn.

Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng vi sinh vật có khả năng phân hủy hiệu quả các thành phần chính trong phế thải chăn nuôi, như cellulose, protein, và lipid. Các chế phẩm sinh học dựa trên vi sinh vật có thể tăng tốc quá trình phân hủy phế thải và tạo ra phân bón hữu cơ vi sinh chất lượng cao. Công nghệ biogas có thể tận dụng phế thải để sản xuất năng lượng tái tạo sạch.

Các hướng nghiên cứu trong tương lai bao gồm: tìm kiếm và tuyển chọn các chủng vi sinh vật có khả năng phân hủy phế thải hiệu quả hơn; phát triển các chế phẩm sinh học có hiệu quả cao và dễ sử dụng; nghiên cứu và tối ưu hóa các quy trình xử lý phế thải dựa trên vi sinh vật; và đánh giá hiệu quả kinh tế và môi trường của các giải pháp xử lý phế thải khác nhau. Thêm vào đó, cần có những nghiên cứu chuyên sâu về enzyme trong xử lý phế thải chăn nuôi.

Cần có các chính sách hỗ trợ phát triển công nghệ vi sinh trong xử lý phế thải chăn nuôi, bao gồm: khuyến khích các doanh nghiệp và trang trại chăn nuôi áp dụng các giải pháp xử lý phế thải bền vững; cung cấp các nguồn tài trợ cho các dự án nghiên cứu và phát triển công nghệ vi sinh; và xây dựng các tiêu chuẩn và quy định về chất lượng phân bón hữu cơ và biogas.