Ngân Sách Nhà Nước Việt Nam: Thực Trạng và Giải Pháp

Bản chất của Ngân Sách Nhà Nước là vấn đề được bàn luận nhiều. Có quan điểm cho rằng đây là khâu tài chính tập trung quan trọng nhất, kế hoạch tài chính cơ bản, tổng hợp của Nhà nước, giữ vai trò chủ đạo trong hệ thống tài chính. Quan điểm khác nhấn mạnh NSNN là quan hệ kinh tế phát sinh trong quá trình phân phối giá trị của cải xã hội gắn liền với việc thực hiện các chức năng của Nhà nước. Một cách tiếp cận khác định nghĩa NSNN là hệ thống các mối quan hệ kinh tế giữa Nhà nước và xã hội trong quá trình huy động và sử dụng các nguồn tài chính nhằm đảm bảo yêu cầu quản lý và điều hành nền kinh tế - xã hội. Điều quan trọng là cần phân biệt rõ các vấn đề liên quan đến NSNN với bản thân NSNN.

NSNN luôn là công cụ tài chính của một chủ thể duy nhất: Nhà nước. Đây là đặc điểm chung nhất của NSNN trong mọi chế độ xã hội. Mọi quan hệ tài chính đều hội tụ ở NSNN, đảm bảo thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước thông qua việc tạo lập quỹ tiền tệ. Hoạt động thu chi ngân sách được tiến hành trên cơ sở pháp luật. Trong nền kinh tế thị trường, NSNN phản ánh rõ nét chế độ sở hữu đa thành phần và sự can thiệp gián tiếp của Nhà nước vào các hoạt động sản xuất kinh doanh. Ngân sách được sử dụng như công cụ điều chỉnh kinh tế, giải quyết những vấn đề mà thị trường không giải quyết được.

Nội dung của NSNN bao gồm các khoản thu, các khoản chi và vấn đề xử lý chênh lệch giữa thu và chi, vấn đề cân đối ngân sách. Trong các khoản thu, nội dung quan trọng đầu tiên là quy mô, được thể hiện bằng giá trị tuyệt đối của tổng thu hoặc bằng giá trị tương đối của nó so với GDP. Mức huy động GDP vào NSNN còn gọi là tỷ suất thu, phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nhưng nhìn chung những nước có nguồn tài nguyên thiên nhiên lớn thì thường có tỷ suất thu cao hơn so với các nước nghèo tài nguyên thiên nhiên.

Giai đoạn trước đổi mới (1945-1985) có đặc điểm riêng biệt so với giai đoạn từ đổi mới đến nay (1986 đến nay). Cần phân tích sự khác biệt về cơ cấu thu chi, cơ chế quản lý, và vai trò của NSNN trong từng giai đoạn. Đặc biệt, cần làm rõ những thay đổi trong chính sách tài khóa và cơ chế điều hành NSNN sau đổi mới.

Chính sách NSNN tác động trực tiếp đến đời sống kinh tế - xã hội. Cần đánh giá cả tác động tích cực (ví dụ: thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, giảm nghèo) và hạn chế (ví dụ: lạm phát, bất bình đẳng). Phân tích cụ thể những tác động của chính sách thu, chính sách chi đến các lĩnh vực khác nhau của nền kinh tế.

Cơ chế quản lý thu chi NSNN hiện hành vẫn còn nhiều hạn chế. Cần xác định rõ những tồn tại trong quản lý thu (ví dụ: thất thu thuế, trốn thuế) và trong quản lý chi (ví dụ: lãng phí, tham nhũng). Đề xuất giải pháp khắc phục những tồn tại này.

Xác định rõ mục tiêu, nguyên tắc, và phương pháp xây dựng chính sách NSNN. Đảm bảo chính sách NSNN phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Tăng cường tính minh bạch, công khai, và trách nhiệm giải trình trong quá trình xây dựng và thực thi chính sách NSNN.

Tập trung các nguồn thu vào ngân sách, đặc biệt là nguồn thu từ thuế. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về thuế, tăng cường kiểm tra, giám sát, và xử lý nghiêm các hành vi trốn thuế, gian lận thuế. Mở rộng cơ sở thuế, đồng thời giảm thiểu gánh nặng thuế cho doanh nghiệp và người dân.

Thực hiện chính sách chi NSNN đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả. Ưu tiên chi cho các lĩnh vực quan trọng như giáo dục, y tế, khoa học công nghệ, và phát triển cơ sở hạ tầng. Tăng cường kiểm soát chi tiêu công, chống lãng phí, tham nhũng.

Nghiên cứu kinh nghiệm của các nước phát triển về quản lý thu chi NSNN, cơ chế kiểm soát chi tiêu công, và hệ thống đánh giá hiệu quả sử dụng NSNN. Phân tích những yếu tố thành công và thất bại của các nước này.

Áp dụng những bài học kinh nghiệm từ các nước phát triển vào thực tiễn quản lý NSNN ở Việt Nam. Điều chỉnh, bổ sung, và hoàn thiện các chính sách, cơ chế quản lý NSNN cho phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam.

Nghiên cứu và đưa ra giải pháp để phát huy vai trò giám sát của Quốc Hội đối với việc sử dụng NSNN thông qua hiệu quả hoạt động của quốc hội.

Phân tích tác động của các hiệp định thương mại tự do (FTA) và các cam kết quốc tế đến thu chi NSNN. Đề xuất các giải pháp để tận dụng cơ hội và giảm thiểu rủi ro từ hội nhập kinh tế quốc tế.

Phân tích tác động của biến đổi khí hậu đến NSNN và đề xuất các giải pháp để ứng phó. Tăng cường đầu tư vào các dự án phát triển bền vững, bảo vệ môi trường, và sử dụng năng lượng tái tạo.

Xây dựng một hệ thống NSNN bền vững, hiệu quả, và đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong tương lai. Tăng cường tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các địa phương trong quản lý NSNN.

Đưa ra các giải pháp cụ thể để tăng thu NSNN, bao gồm: Hoàn thiện hệ thống thuế; mở rộng cơ sở thuế; tăng cường quản lý thu thuế; đẩy mạnh cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước; khai thác hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên; thu hút vốn đầu tư nước ngoài.

Đưa ra các giải pháp để tiết kiệm chi NSNN, bao gồm: Cắt giảm các khoản chi thường xuyên không cần thiết; nâng cao hiệu quả sử dụng vốn đầu tư công; kiểm soát chặt chẽ chi tiêu công; chống lãng phí, tham nhũng; rà soát và cắt giảm các chương trình, dự án kém hiệu quả; cải cách hành chính, tinh giản biên chế.

Đề xuất các biện pháp để kiểm soát thâm hụt NSNN ở mức an toàn cho phép, ví dụ 3-4% GDP. Cân đối thu chi NSNN một cách hợp lý; tăng cường vay nợ trong nước; hạn chế vay nợ nước ngoài; sử dụng hiệu quả các khoản vay nợ; minh bạch hóa thông tin về nợ công.