Tổng quan nghiên cứu

An ninh môi trường là một trong những vấn đề cấp thiết toàn cầu, ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh con người và quốc gia. Tại Việt Nam, hoạt động khai thác khoáng sản đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, tuy nhiên cũng gây ra nhiều tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe cộng đồng. Tỉnh Thái Nguyên, với 34 loại khoáng sản và mỏ đa kim Núi Pháo có trữ lượng vonfram lớn thứ hai thế giới, là một trong những khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề từ hoạt động khai thác và chế biến khoáng sản. Hoạt động này đã tạo việc làm và thu nhập cho địa phương nhưng đồng thời gây ô nhiễm đất, nước, không khí, ảnh hưởng đến sức khỏe người dân xã Hà Thượng, huyện Đại Từ.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá hiện trạng an ninh môi trường xã Hà Thượng dựa trên phương trình quản trị an ninh phi truyền thống, từ đó đề xuất các giải pháp đảm bảo an ninh môi trường bền vững. Nghiên cứu tập trung khảo sát tại 5 xóm chịu ảnh hưởng trực tiếp từ Nhà máy Núi Pháo trong năm 2018-2019, sử dụng dữ liệu môi trường, khảo sát xã hội học và phân tích mẫu đất, nước. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức, cải thiện chính sách quản lý và thúc đẩy phát triển bền vững tại các khu vực khai thác khoáng sản, góp phần giảm thiểu rủi ro môi trường và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết an ninh phi truyền thống, trong đó an ninh môi trường được xem là trạng thái đảm bảo an toàn, ổn định và phát triển bền vững cho các hoạt động sinh hoạt và sản xuất của con người. Phương trình quản trị an ninh môi trường được xây dựng gồm ba hợp phần chính: an toàn môi trường (S1), ổn định môi trường (S2), phát triển bền vững (S3), trừ đi các chi phí quản trị rủi ro (C1), chi phí mất do khủng hoảng (C2) và chi phí khắc phục khủng hoảng (C3). Các chủ thể tham gia gồm Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng, với vai trò phối hợp sử dụng nguồn lực để đảm bảo an ninh môi trường.

Ba khái niệm chính được áp dụng gồm:

  • An toàn môi trường: Đánh giá chất lượng đất, nước, không khí và mức độ hài lòng của người dân.
  • Ổn định môi trường: Đánh giá sự ổn định của môi trường đất, nước, khí và khả năng tiếp cận nguồn nước sạch.
  • Phát triển bền vững: Đánh giá chính sách, tiềm lực kinh tế, khoa học công nghệ và quản lý môi trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu và số liệu từ các báo cáo kinh tế - xã hội, dữ liệu môi trường và khảo sát xã hội học. Phương pháp điều tra xã hội học gồm phỏng vấn sâu cán bộ quản lý và phỏng vấn bảng hỏi 50 hộ gia đình tại 5 xóm xã Hà Thượng, thu thập thông tin về nhân khẩu học, nguồn nước sử dụng và đánh giá hiện trạng an ninh môi trường.

Phương pháp lấy mẫu và phân tích môi trường bao gồm thu thập mẫu đất và nước tại khu vực nghiên cứu, phân tích hàm lượng kim loại nặng bằng kỹ thuật Quang phổ Hấp thụ Nguyên tử (AAS) và ICP-OES tại các phòng thí nghiệm chuyên sâu. Dữ liệu được xử lý, mã hóa và phân tích bằng phần mềm Excel để đánh giá các tiêu chí an ninh môi trường theo thang điểm từ 1 đến 10.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến đầu năm 2019, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích mẫu môi trường, khảo sát xã hội học và tổng hợp kết quả để đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ô nhiễm kim loại nặng trong đất nông nghiệp: Kết quả phân tích 10 mẫu đất cho thấy hàm lượng Cadimi (Cd) vượt giới hạn cho phép theo QCVN 03-MT:2015/BTNMT ở tất cả các mẫu, hàm lượng Asen (As) vượt giới hạn ở hầu hết mẫu, trong khi chì (Pb) và kẽm (Zn) vượt giới hạn ở một số mẫu. Điều này tiềm ẩn nguy cơ tích lũy kim loại nặng trong cây trồng và ảnh hưởng sức khỏe người dân.

  2. Chất lượng nước mặt và nước ngầm kém: Hàm lượng Pb tại một số điểm lấy mẫu nước mặt vượt 4,2 lần giới hạn cho phép theo QCVN 08:2015/BTNMT. Một phần ba mẫu nước mặt có hàm lượng Pb vượt từ 1,4 đến 2,2 lần, một số mẫu có As và Cd vượt giới hạn từ 5 đến 13 lần. 64% hộ dân sử dụng nước ngầm làm nguồn nước sinh hoạt, trong khi 36% sử dụng nước đóng chai do công ty cung cấp.

  3. Mức độ hài lòng của người dân thấp về môi trường: 100% hộ dân đánh giá chất lượng đất và hệ thống xử lý nước thải ở mức rất thấp (điểm trung bình 2,06-2,86/10). Tương tự, chất lượng nước uống, nước sinh hoạt, nước tưới tiêu và không khí đều được đánh giá không hài lòng với điểm trung bình dưới 3/10. Ô nhiễm không khí do bụi, khí thải từ hoạt động khai thác và nổ mìn được ước tính phát sinh hàng nghìn kg SO2, NO2, CO mỗi năm.

  4. Chi phí quản trị và khắc phục môi trường cao: Chi phí quản lý môi trường, chi phí mất do ô nhiễm và chi phí khắc phục khủng hoảng được đánh giá ở mức cao, phản ánh sự thiếu hiệu quả trong công tác quản lý và xử lý ô nhiễm tại khu vực.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của ô nhiễm môi trường tại xã Hà Thượng là do hoạt động khai thác và chế biến khoáng sản tại mỏ Núi Pháo, bao gồm khoan nổ mìn, vận chuyển, xử lý quặng và thải chất thải rắn chưa được kiểm soát chặt chẽ. So với các nghiên cứu tại các khu mỏ khác trong và ngoài nước, mức độ ô nhiễm kim loại nặng và chất lượng nước tại Hà Thượng tương đối nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và sản xuất nông nghiệp.

Dữ liệu khảo sát xã hội học cho thấy người dân có nhận thức rõ về tình trạng ô nhiễm và mức độ hài lòng thấp, đồng thời lo ngại về nguồn nước sinh hoạt và đất canh tác. Kết quả này phù hợp với các báo cáo y tế cho thấy tỷ lệ mắc các bệnh về hô hấp, da liễu và tiêu hóa cao hơn mức trung bình tại khu vực.

Việc đánh giá an ninh môi trường theo phương trình quản trị an ninh phi truyền thống giúp làm rõ mối quan hệ giữa các yếu tố an toàn, ổn định, phát triển bền vững và chi phí liên quan, từ đó cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp phù hợp. Biểu đồ phân tích hàm lượng kim loại nặng và mức độ hài lòng của người dân có thể minh họa rõ ràng mức độ ô nhiễm và tác động xã hội, hỗ trợ cho việc truyền thông và vận động chính sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và giám sát môi trường: Nhà nước cần thiết lập hệ thống quan trắc môi trường liên tục, đặc biệt về chất lượng đất, nước và không khí tại khu vực khai thác mỏ. Mục tiêu giảm thiểu các chỉ tiêu ô nhiễm vượt quá giới hạn trong vòng 3 năm. UBND huyện Đại Từ phối hợp với Sở Tài nguyên và Môi trường thực hiện.

  2. Xây dựng và thực thi chính sách bảo vệ môi trường nghiêm ngặt: Ban hành các quy định chặt chẽ về xử lý chất thải rắn, nước thải và khí thải từ hoạt động khai thác, chế biến khoáng sản. Thời gian thực hiện trong 2 năm, với sự tham gia của các doanh nghiệp khai thác và chính quyền địa phương.

  3. Đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục cộng đồng: Tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức về an ninh môi trường, tác hại của ô nhiễm và cách phòng tránh cho người dân xã Hà Thượng. Mục tiêu nâng cao mức độ hài lòng và giảm thiểu các bệnh liên quan trong 5 năm tới. Các tổ chức xã hội, trường học và chính quyền địa phương phối hợp thực hiện.

  4. Ứng dụng khoa học công nghệ trong xử lý ô nhiễm: Đầu tư nghiên cứu và áp dụng các công nghệ xử lý kim loại nặng trong đất và nước, như sử dụng các loài thực vật có khả năng tích lũy kim loại nặng để cải tạo môi trường. Thời gian triển khai thử nghiệm trong 3 năm, do các viện nghiên cứu và doanh nghiệp phối hợp thực hiện.

  5. Hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp và phát triển kinh tế bền vững: Hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng chuyển đổi nghề nghiệp, phát triển các mô hình kinh tế xanh, giảm phụ thuộc vào đất canh tác bị ô nhiễm. Thời gian thực hiện trong 5 năm, do chính quyền địa phương và các tổ chức phát triển kinh tế thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về tài nguyên và môi trường: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy định và kế hoạch quản lý môi trường tại các khu vực khai thác khoáng sản, nâng cao hiệu quả giám sát và xử lý ô nhiễm.

  2. Doanh nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản: Áp dụng các giải pháp quản trị an ninh môi trường, cải tiến công nghệ xử lý chất thải, giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và cộng đồng, đồng thời nâng cao trách nhiệm xã hội.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, khung lý thuyết và kết quả phân tích để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo, đào tạo nguồn nhân lực chuyên sâu về quản trị an ninh phi truyền thống và môi trường.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức xã hội tại khu vực khai thác khoáng sản: Nâng cao nhận thức về an ninh môi trường, tham gia giám sát và phản biện các hoạt động khai thác, đồng thời chủ động áp dụng các biện pháp bảo vệ sức khỏe và môi trường sống.

Câu hỏi thường gặp

  1. An ninh môi trường là gì và tại sao quan trọng?
    An ninh môi trường là trạng thái đảm bảo an toàn, ổn định và phát triển bền vững cho các hoạt động sinh hoạt và sản xuất của con người. Nó quan trọng vì ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng, sự phát triển kinh tế và ổn định xã hội, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khai thác tài nguyên ngày càng gia tăng.

  2. Phương trình quản trị an ninh môi trường gồm những thành phần nào?
    Phương trình gồm ba hợp phần tích cực: an toàn môi trường, ổn định môi trường và phát triển bền vững, trừ đi ba loại chi phí: chi phí quản trị rủi ro, chi phí mất do khủng hoảng và chi phí khắc phục khủng hoảng. Phương trình giúp đánh giá tổng thể hiệu quả quản lý an ninh môi trường.

  3. Tác động chính của hoạt động khai thác khoáng sản tại xã Hà Thượng là gì?
    Hoạt động khai thác gây ô nhiễm kim loại nặng trong đất và nước, ô nhiễm không khí do bụi và khí thải, ảnh hưởng đến sức khỏe người dân, giảm chất lượng đất canh tác và nguồn nước sinh hoạt, đồng thời làm tăng chi phí quản lý và khắc phục môi trường.

  4. Người dân xã Hà Thượng sử dụng nguồn nước nào cho sinh hoạt?
    Khoảng 64% hộ dân sử dụng nước ngầm trực tiếp cho sinh hoạt, trong khi 36% sử dụng nước đóng chai do công ty khai thác cung cấp. Tuy nhiên, người dân vẫn lo ngại về ô nhiễm nguồn nước ngầm do hoạt động khai thác.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để cải thiện an ninh môi trường tại xã Hà Thượng?
    Các giải pháp bao gồm tăng cường quản lý và giám sát môi trường, xây dựng chính sách bảo vệ môi trường nghiêm ngặt, tuyên truyền giáo dục cộng đồng, ứng dụng công nghệ xử lý ô nhiễm và hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp phát triển kinh tế bền vững.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã đánh giá chi tiết hiện trạng an ninh môi trường xã Hà Thượng, xác định ô nhiễm kim loại nặng và chất lượng nước, không khí ở mức nghiêm trọng.
  • Phương trình quản trị an ninh phi truyền thống được áp dụng hiệu quả để phân tích các yếu tố an toàn, ổn định, phát triển bền vững và chi phí liên quan.
  • Người dân địa phương có mức độ hài lòng thấp về môi trường sống, đồng thời chịu ảnh hưởng sức khỏe rõ rệt từ ô nhiễm.
  • Đề xuất các giải pháp toàn diện từ quản lý, chính sách, giáo dục đến công nghệ nhằm cải thiện an ninh môi trường trong vòng 2-5 năm tới.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các nghiên cứu tiếp theo và hỗ trợ hoạch định chính sách phát triển bền vững tại các khu vực khai thác khoáng sản.

Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục giám sát và nghiên cứu để đảm bảo an ninh môi trường lâu dài. Đề nghị các tổ chức, cá nhân quan tâm liên hệ để trao đổi và hợp tác phát triển.