Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam, nhu cầu vay vốn phục vụ sản xuất, kinh doanh và đời sống ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, không phải ai cũng tiếp cận được nguồn vốn chính thức, dẫn đến sự phát triển nhanh chóng của các hình thức cho vay lãi nặng, hay còn gọi là “tín dụng đen”. Tại thành phố Hà Nội, với dân số khoảng 8,5 triệu người và mật độ dân cư lên tới 2.398 người/km², tình trạng cho vay lãi nặng diễn biến phức tạp, gây ảnh hưởng tiêu cực đến trật tự an toàn xã hội. Theo thống kê giai đoạn 2019-2021, số vụ án liên quan đến cho vay lãi nặng trên địa bàn Hà Nội tăng từ 6 vụ năm 2019 lên 36 vụ năm 2021, tương ứng với số bị can tăng từ 28 lên 125 người.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực hành quyền công tố trong các vụ án cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự tại Hà Nội trong giai đoạn 2017-2021. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền công tố trong xử lý tội phạm này, đồng thời chỉ ra những khó khăn, vướng mắc và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác của Viện kiểm sát nhân dân. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực thực thi pháp luật, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân, đồng thời góp phần phòng ngừa, đấu tranh với tội phạm cho vay lãi nặng, đảm bảo an ninh trật tự trên địa bàn thủ đô.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, làm nền tảng cho việc phân tích các quy định pháp luật hiện hành về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự. Hai mô hình nghiên cứu chính được áp dụng gồm:

  1. Mô hình pháp lý về tội cho vay lãi nặng: Dựa trên các quy định của Bộ luật Dân sự 2015, Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) và Nghị quyết số 01/2021/NQ-HĐTP của TANDTC, luận văn phân tích các dấu hiệu cấu thành tội phạm, phạm vi và đặc điểm của tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự.

  2. Mô hình thực hành quyền công tố: Dựa trên Hiến pháp 2013, Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân 2014 và các văn bản hướng dẫn thi hành, luận văn làm rõ phạm vi, đối tượng, mục đích và đặc điểm của hoạt động thực hành quyền công tố trong các vụ án hình sự nói chung và vụ án cho vay lãi nặng nói riêng.

Các khái niệm chính bao gồm: tội cho vay lãi nặng, thực hành quyền công tố, kiểm sát việc giải quyết vụ án, thu lợi bất chính, biện pháp ngăn chặn, và các thủ đoạn phạm tội trong tín dụng đen.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp định lượng, bao gồm:

  • Phân tích tài liệu pháp luật và tài liệu học thuật: Nghiên cứu các văn bản pháp luật, nghị quyết, thông tư liên quan đến tội cho vay lãi nặng và hoạt động thực hành quyền công tố.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng tại Hà Nội với các địa phương khác và các nghiên cứu trước đây.

  • Phân tích số liệu thống kê: Sử dụng số liệu từ Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội về số vụ án, bị can, bị cáo trong giai đoạn 2019-2021 để đánh giá thực trạng.

  • Phương pháp nghiên cứu lịch sử và tổng hợp: Đánh giá diễn biến tình hình tội phạm cho vay lãi nặng và hoạt động thực hành quyền công tố qua các năm.

  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: Thu thập thông tin từ các vụ án điển hình, báo cáo của ngành và các cơ quan tiến hành tố tụng tại Hà Nội.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các vụ án cho vay lãi nặng được khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử trên địa bàn Hà Nội trong giai đoạn 2017-2021. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí tính đại diện và tính điển hình của các vụ án. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2020 đến 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng mạnh số vụ án và bị can liên quan đến cho vay lãi nặng: Giai đoạn 2019-2021, số vụ án tăng từ 6 lên 36 vụ, tương ứng số bị can tăng từ 28 lên 125 người, tăng gấp 6 lần. Tỷ lệ truy tố và xét xử cũng tăng tương ứng, cho thấy sự gia tăng rõ rệt của tội phạm này tại Hà Nội.

  2. Khó khăn trong chứng minh tội phạm do hình thức cho vay chủ yếu là thỏa thuận miệng: Các vụ án thường không có hợp đồng hoặc giấy tờ ghi nhận lãi suất, gây khó khăn cho cơ quan tiến hành tố tụng trong việc xác định mức lãi suất vượt quá quy định pháp luật.

  3. Phương thức phạm tội ngày càng tinh vi, đa dạng: Ngoài hình thức cho vay truyền thống, các đối tượng sử dụng công nghệ 4.0 như cho vay qua ứng dụng điện thoại, mạng xã hội, với thủ đoạn tinh vi nhằm che giấu hành vi phạm tội.

  4. Tỷ lệ khởi tố vụ án thấp so với số tin báo, tố giác: Năm 2021, trong 51 tin báo tố giác về tội cho vay lãi nặng, chỉ có 16 vụ án được khởi tố (khoảng 31%), còn lại nhiều tin báo bị tạm đình chỉ hoặc đang xác minh, phản ánh khó khăn trong công tác điều tra, xử lý.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự gia tăng tội phạm cho vay lãi nặng là do nhu cầu vay vốn nóng, khó tiếp cận nguồn vốn chính thức, đặc biệt trong bối cảnh kinh tế chịu ảnh hưởng bởi đại dịch COVID-19. Hình thức cho vay lãi nặng với thủ tục đơn giản, không cần thế chấp, lãi suất cao đã thu hút nhiều người vay, tạo điều kiện cho tội phạm phát triển.

Khó khăn trong chứng minh tội phạm xuất phát từ việc các bên thường thỏa thuận miệng, không có chứng cứ vật chất rõ ràng, khiến việc xác định mức lãi suất vượt quá quy định pháp luật gặp nhiều trở ngại. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định về tính phức tạp và tinh vi của tín dụng đen hiện đại.

Việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, thu giữ tài liệu, kiểm sát hoạt động điều tra còn nhiều hạn chế do đặc thù của tội phạm này. Các biểu đồ thống kê số vụ án, tỷ lệ khởi tố và xét xử có thể minh họa rõ xu hướng gia tăng và những khó khăn trong xử lý.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của Viện kiểm sát trong việc thực hành quyền công tố, kiểm sát việc giải quyết vụ án nhằm đảm bảo xử lý nghiêm minh, đúng người đúng tội, đồng thời bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác điều tra, thu thập chứng cứ: Động viên các cơ quan điều tra áp dụng các biện pháp nghiệp vụ hiện đại, phối hợp chặt chẽ với Viện kiểm sát để thu thập chứng cứ vật chất, tài liệu liên quan đến lãi suất và các khoản thu bất hợp pháp. Mục tiêu nâng tỷ lệ khởi tố vụ án lên ít nhất 50% trong vòng 2 năm tới.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho Kiểm sát viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về pháp luật hình sự, kỹ năng thực hành quyền công tố trong các vụ án cho vay lãi nặng, đặc biệt là kỹ năng phân tích, đánh giá chứng cứ phức tạp. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, do Viện kiểm sát nhân dân tối cao chủ trì.

  3. Hoàn thiện quy định pháp luật và hướng dẫn thi hành: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định liên quan đến xác định thu lợi bất chính, biện pháp xử lý, nhằm khắc phục các vướng mắc trong thực tiễn áp dụng pháp luật. Chủ thể thực hiện là Bộ Tư pháp và Viện kiểm sát, trong vòng 18 tháng.

  4. Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về mức lãi suất cho phép, hậu quả pháp lý của cho vay lãi nặng, nhằm nâng cao nhận thức của người dân, giảm thiểu nhu cầu vay vốn từ các nguồn không chính thức. Thời gian triển khai liên tục, do các cơ quan chức năng phối hợp thực hiện.

  5. Phát triển công nghệ hỗ trợ công tác tố tụng: Áp dụng các phần mềm quản lý hồ sơ, phân tích dữ liệu, hỗ trợ kiểm sát viên trong việc theo dõi, xử lý các vụ án phức tạp liên quan đến cho vay lãi nặng. Mục tiêu hoàn thành trong 24 tháng, do Viện kiểm sát phối hợp với các đơn vị công nghệ thông tin.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kiểm sát viên và cán bộ Viện kiểm sát nhân dân: Nghiên cứu luận văn giúp nâng cao hiểu biết về pháp luật và kỹ năng thực hành quyền công tố trong các vụ án cho vay lãi nặng, từ đó nâng cao hiệu quả công tác kiểm sát.

  2. Cán bộ điều tra và cơ quan tố tụng: Tham khảo để hiểu rõ đặc điểm, thủ đoạn của tội phạm cho vay lãi nặng, từ đó áp dụng các biện pháp điều tra phù hợp, thu thập chứng cứ đầy đủ, chính xác.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Luật, đặc biệt chuyên ngành Hình sự và Tố tụng hình sự: Luận văn cung cấp tài liệu tham khảo có giá trị về lý luận và thực tiễn, hỗ trợ nghiên cứu, giảng dạy và học tập chuyên sâu.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Tài liệu giúp đánh giá thực trạng, từ đó xây dựng chính sách, hoàn thiện pháp luật và các biện pháp phòng ngừa, đấu tranh với tội phạm cho vay lãi nặng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự được xác định như thế nào?
    Tội này được xác định khi người cho vay áp dụng mức lãi suất gấp 5 lần trở lên so với mức lãi suất cao nhất quy định trong Bộ luật Dân sự, đồng thời thu lợi bất chính từ 30.000 đồng trở lên hoặc đã bị xử phạt vi phạm hành chính, kết án mà còn vi phạm. Ví dụ, lãi suất từ 100%/năm trở lên được coi là cho vay lãi nặng.

  2. Thực hành quyền công tố trong các vụ án cho vay lãi nặng có điểm gì đặc biệt?
    Hoạt động này bao gồm việc Viện kiểm sát sử dụng quyền năng pháp lý để buộc tội, kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử. Đặc biệt, cần chú trọng phân biệt tội cho vay lãi nặng với các tội phạm liên quan như lừa đảo, sử dụng mạng viễn thông chiếm đoạt tài sản.

  3. Tại sao tỷ lệ khởi tố vụ án cho vay lãi nặng thấp so với số tin báo?
    Nguyên nhân chính là do khó khăn trong việc thu thập chứng cứ, đặc biệt khi các thỏa thuận vay lãi thường bằng miệng, không có giấy tờ hợp pháp, khiến việc chứng minh tội phạm gặp nhiều trở ngại.

  4. Các biện pháp ngăn chặn nào thường được áp dụng trong các vụ án cho vay lãi nặng?
    Do tội phạm này thuộc loại ít nghiêm trọng và nghiêm trọng, biện pháp tạm giam ít được áp dụng, thay vào đó là biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú, tạm hoãn xuất cảnh, kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản nhằm đảm bảo thi hành án.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thực hành quyền công tố trong các vụ án này?
    Cần tăng cường đào tạo chuyên môn cho Kiểm sát viên, phối hợp chặt chẽ với cơ quan điều tra, hoàn thiện pháp luật, áp dụng công nghệ hỗ trợ và đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật để nâng cao nhận thức cộng đồng.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về thực hành quyền công tố trong các vụ án cho vay lãi nặng tại Hà Nội giai đoạn 2017-2021.
  • Phân tích chi tiết các dấu hiệu cấu thành tội phạm, phạm vi hoạt động của Viện kiểm sát và mối quan hệ giữa thực hành quyền công tố và kiểm sát việc giải quyết vụ án.
  • Thống kê cho thấy số vụ án và bị can liên quan đến cho vay lãi nặng tăng mạnh, trong khi tỷ lệ khởi tố còn thấp do khó khăn trong thu thập chứng cứ.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực chuyên môn, hoàn thiện pháp luật, tăng cường phối hợp và ứng dụng công nghệ trong công tác thực hành quyền công tố.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm triển khai đào tạo, hoàn thiện quy định pháp luật và đẩy mạnh tuyên truyền nhằm giảm thiểu tội phạm cho vay lãi nặng, bảo vệ an ninh trật tự xã hội.

Để tiếp tục nghiên cứu và ứng dụng kết quả, các cơ quan chức năng và học giả được khuyến khích sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo, đồng thời triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả công tác phòng chống tội phạm cho vay lãi nặng trong thời gian tới.