Tổng quan nghiên cứu

Cây Trám đen (Canarium tramdenum) là một loài cây gỗ lớn, có giá trị kinh tế và sinh thái quan trọng, được trồng phổ biến tại huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng. Với diện tích đất đồi núi chiếm tới 2/3 tổng diện tích huyện, Hòa An có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho phát triển cây Trám đen, một cây trồng đa tác dụng, dễ trồng, không kén đất và cho thu nhập cao. Trung bình mỗi cây Trám đen cho thu hoạch từ 50-80 kg quả/năm, cá biệt có cây đạt trên 150 kg, với giá bán khoảng 60.000 đồng/kg, mang lại thu nhập đáng kể cho người dân địa phương. Tuy nhiên, tỷ lệ cây cho quả chỉ chiếm khoảng 30-40%, nhiều cây đã già cỗi, thoái hóa, và việc lựa chọn cây trội để bảo tồn nguồn gen chưa được nghiên cứu bài bản.

Mục tiêu nghiên cứu là xác định cây trội Trám đen đủ tiêu chuẩn làm cơ sở bảo tồn và phát triển nguồn gen tại huyện Hòa An, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững. Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 6/2016 đến tháng 8/2017 tại 8 xã trọng điểm của huyện, tập trung đánh giá sinh trưởng, năng suất, chất lượng quả và ảnh hưởng của nhân tố đất đến cây Trám đen. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả trồng rừng kinh tế, góp phần xóa đói giảm nghèo và phát triển kinh tế nông lâm nghiệp bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về chọn giống cây trồng lâm nghiệp, đặc biệt là khái niệm cây trội (plus tree) – những cây có kiểu hình vượt trội về sinh trưởng, chất lượng sản phẩm và khả năng thích ứng tốt với môi trường. Tiêu chuẩn chọn cây trội được áp dụng theo “Tiêu chuẩn nhân giống cây trồng lâm nghiệp” (Tiêu chuẩn ngành 04 TCN147-2006), bao gồm các chỉ tiêu sinh trưởng (đường kính gốc, chiều cao, đường kính tán), chất lượng thân cây (độ thẳng, độ tròn, kích thước cành), sức khỏe cây, năng suất quả và phẩm chất quả (kích thước, độ dày cùi, trọng lượng). Ngoài ra, nghiên cứu còn áp dụng mô hình đánh giá tổng hợp chất lượng cây trội (ICL) dựa trên các chỉ số sinh trưởng và đặc điểm hình thái.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Cây trội (plus tree)
  • Tiêu chuẩn chọn cây mẹ
  • Chỉ số chất lượng tổng hợp (ICL)
  • Ảnh hưởng của nhân tố đất đến sinh trưởng cây
  • Kỹ thuật nhân giống và bảo tồn nguồn gen

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực địa tại 8 xã thuộc huyện Hòa An, với cỡ mẫu gồm 80 hộ gia đình trồng Trám đen, mỗi xã 10 hộ. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu có chủ đích dựa trên diện tích trồng và sự phân bố cây Trám đen. Dữ liệu sinh trưởng cây được đo đạc theo phương pháp điều tra lâm học thông thường, gồm các chỉ tiêu: đường kính gốc (D1.3), chiều cao vút ngọn (Hvn), chiều cao dưới cành (Hdc), đường kính tán (Dt). Các chỉ tiêu chất lượng cây được đánh giá theo thang điểm 1-5 cho các yếu tố như độ thẳng thân, độ tròn thân, độ nhỏ cành, màu sắc lá, độ rậm tán lá và phát triển ngọn.

Năng suất và phẩm chất quả được đánh giá bằng cách lấy mẫu quả tại thời điểm chín (tháng 10), đo kích thước quả, hạt, độ dày cùi và cân trọng lượng mẫu. Phân tích đất được thực hiện tại Viện Khoa học và sự sống, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, tập trung vào các chỉ tiêu hóa học như pH, hàm lượng mùn, Nitơ tổng, P2O5 và K2O.

Quá trình xử lý dữ liệu sử dụng phần mềm Excel và phân tích thống kê mô tả, so sánh giữa các nhóm tuổi cây và các xã khác nhau. Phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa điều tra thực địa, phỏng vấn người dân (PRA), phân tích mẫu đất và đánh giá sinh trưởng cây nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và phân bố cây Trám đen:
    Huyện Hòa An có tổng diện tích đất tự nhiên khoảng 60.598 ha, trong đó đất trồng cây lâu năm chiếm 76,9% (46.603 ha). Cây Trám đen được trồng phân tán trong vườn rừng và vườn nhà tại 8 xã nghiên cứu, với tỷ lệ diện tích trồng Trám đen của các hộ gia đình dao động từ 4% đến 40% tổng diện tích đất của hộ, trung bình khoảng 20%.

  2. Sinh trưởng cây Trám đen:
    Qua khảo sát 45 hộ gia đình, nhóm tuổi cây từ 30-40 năm có sinh trưởng tốt nhất với đường kính gốc trung bình 39,35 cm, chiều cao vút ngọn 18,55 m, chiều cao dưới cành 9,15 m và đường kính tán 10,15 m. Nhóm tuổi 40-50 năm có sinh trưởng ổn định nhưng thấp hơn nhóm 30-40 năm. Chỉ số chất lượng cây trội (ICL) trung bình ở nhóm tuổi 30-40 đạt trên 24 điểm, thể hiện cây phát triển tốt.

  3. Năng suất và phẩm chất quả:
    Kích thước quả trung bình dao động từ 3,19 đến 3,48 cm chiều dài, 1,78 đến 1,96 cm đường kính, độ dày cùi từ 0,18 đến 0,29 cm. Năng suất quả biến động lớn giữa các nhóm tuổi và xã, nhóm tuổi 30-40 năm có năng suất cao nhất, trung bình khoảng 25,87 kg/cây/năm tại xã Dân Chủ, trong khi một số xã khác như Ngũ Lão chỉ đạt khoảng 9,92 kg/cây.

  4. Ảnh hưởng của nhân tố đất:
    Phân tích mẫu đất tại xã Dân Chủ (nơi cây phát triển tốt) và xã Bình Dương (nơi cây phát triển kém) cho thấy các chỉ tiêu Nitơ tổng, P2O5, K2O và mùn ở xã Dân Chủ cao hơn đáng kể, đặc biệt P2O5 cao gấp 6 lần so với xã Bình Dương. Điều này chứng tỏ yếu tố đất có ảnh hưởng lớn đến sinh trưởng và năng suất cây Trám đen.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy cây Trám đen tại huyện Hòa An phát triển tốt trên các vùng đất có điều kiện tự nhiên thuận lợi, đặc biệt là đất có hàm lượng dinh dưỡng cao. Nhóm tuổi cây từ 30-40 năm được xác định là giai đoạn sinh trưởng và cho năng suất quả tối ưu, phù hợp để lựa chọn làm cây trội. Sự khác biệt về năng suất và sinh trưởng giữa các xã phản ánh ảnh hưởng của điều kiện đất đai và kỹ thuật chăm sóc khác nhau.

So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với các báo cáo về cây Trám đen tại các tỉnh miền Bắc Việt Nam và Trung Quốc, nơi cây cũng phát triển tốt trên đất có pH từ 4-5 và lượng mưa trung bình 1500-2000 mm/năm. Việc lựa chọn cây trội dựa trên tiêu chí năng suất quả vượt 15% so với trung bình và chỉ số chất lượng cây từ 18 điểm trở lên là phù hợp với tiêu chuẩn nhân giống cây trồng lâm nghiệp hiện hành.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh năng suất quả theo nhóm tuổi và bản đồ phân bố cây trội tại các xã, giúp minh họa rõ ràng sự khác biệt về sinh trưởng và năng suất. Bảng phân tích đất cũng làm nổi bật vai trò của dinh dưỡng đất trong phát triển cây Trám đen.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng vườn giống cây trội:
    Tập trung nhân giống từ các cây trội đã được xác định với năng suất quả vượt trội và chất lượng tốt, nhằm bảo tồn và phát triển nguồn gen cây Trám đen tại huyện Hòa An. Thời gian thực hiện trong 2-3 năm, do các cơ quan nghiên cứu lâm nghiệp và chính quyền địa phương phối hợp thực hiện.

  2. Áp dụng kỹ thuật trồng và chăm sóc phù hợp:
    Hướng dẫn người dân áp dụng kỹ thuật trồng cây ghép thay vì trồng bằng hạt để rút ngắn thời gian cho quả (3-4 năm thay vì 7-8 năm), đồng thời bón phân hữu cơ và vô cơ cân đối, cải tạo đất để nâng cao năng suất. Thực hiện trong vòng 1-2 vụ trồng tiếp theo, do các trung tâm khuyến nông và cán bộ kỹ thuật địa phương đảm nhiệm.

  3. Phát triển thị trường tiêu thụ ổn định:
    Xây dựng chuỗi liên kết sản xuất và tiêu thụ quả Trám đen, hỗ trợ người dân tiếp cận thị trường, tránh phụ thuộc vào thương lái nhỏ lẻ. Thời gian triển khai 1-2 năm, phối hợp giữa chính quyền địa phương và các doanh nghiệp chế biến, phân phối.

  4. Nâng cao nhận thức và đào tạo kỹ thuật:
    Tổ chức các lớp tập huấn về chọn giống, kỹ thuật trồng, chăm sóc và thu hoạch cây Trám đen cho người dân, nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và bảo tồn nguồn gen. Thực hiện liên tục hàng năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học phối hợp với chính quyền địa phương tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm học:
    Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phương pháp chọn cây trội, giúp phát triển nghiên cứu về bảo tồn và nhân giống cây lâm nghiệp bản địa.

  2. Cán bộ quản lý và kỹ thuật viên lâm nghiệp:
    Tham khảo để xây dựng kế hoạch bảo tồn nguồn gen, phát triển vườn giống và áp dụng kỹ thuật trồng cây Trám đen hiệu quả tại địa phương.

  3. Người dân và hộ nông lâm nghiệp tại Cao Bằng:
    Hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc và thu hoạch cây Trám đen, đồng thời cung cấp kiến thức về giá trị kinh tế và thị trường tiêu thụ.

  4. Doanh nghiệp chế biến và kinh doanh sản phẩm từ cây Trám:
    Cung cấp thông tin về đặc điểm sinh trưởng, năng suất và chất lượng quả, hỗ trợ phát triển sản phẩm và mở rộng thị trường tiêu thụ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Cây Trám đen có đặc điểm sinh trưởng như thế nào?
    Cây Trám đen là cây gỗ lớn, cao 25-30 m, đường kính thân tới 90 cm, sinh trưởng tốt nhất ở nhóm tuổi 30-40 năm với đường kính gốc trung bình 39,35 cm và chiều cao khoảng 18,55 m.

  2. Tiêu chí chọn cây trội Trám đen là gì?
    Cây trội phải có năng suất quả vượt ít nhất 15% so với trung bình cây cùng khu vực và chỉ số chất lượng tổng hợp (ICL) từ 18 điểm trở lên trên thang 30 điểm, bao gồm các chỉ tiêu sinh trưởng và phẩm chất quả.

  3. Ảnh hưởng của đất đến sinh trưởng cây Trám đen ra sao?
    Đất có hàm lượng dinh dưỡng cao, đặc biệt là P2O5, Nitơ và K2O, cùng pH thích hợp (khoảng 4-5) giúp cây sinh trưởng tốt và cho năng suất quả cao. Ví dụ, xã Dân Chủ có hàm lượng P2O5 cao gấp 6 lần xã Bình Dương nên cây ở đây phát triển vượt trội hơn.

  4. Phương pháp nhân giống cây Trám đen hiệu quả là gì?
    Ghép cây là phương pháp ưu việt, giúp rút ngắn thời gian cho quả từ 7-8 năm xuống còn 3-4 năm, với tỷ lệ sống ghép đạt trên 70% nếu thực hiện đúng kỹ thuật và thời vụ.

  5. Làm thế nào để bảo quản quả Trám đen lâu dài?
    Người dân thường om chín quả, ngâm trong nước muối 10% đun sôi rồi để nguội, bảo quản trong chum vại kín có thể giữ được 5-6 tháng. Ngoài ra, tách hạt và bảo quản trong ngăn đá tủ lạnh cũng giúp kéo dài thời gian sử dụng.

Kết luận

  • Xác định nhóm tuổi cây Trám đen từ 30-40 năm là giai đoạn sinh trưởng và cho năng suất quả tối ưu tại huyện Hòa An.
  • Tiêu chí chọn cây trội dựa trên năng suất quả vượt 15% và chỉ số chất lượng tổng hợp từ 18 điểm trở lên là phù hợp và khả thi.
  • Nhân tố đất, đặc biệt hàm lượng dinh dưỡng như P2O5, Nitơ và K2O, ảnh hưởng rõ rệt đến sinh trưởng và năng suất cây Trám đen.
  • Cần xây dựng vườn giống cây trội, áp dụng kỹ thuật trồng ghép và chăm sóc phù hợp để nâng cao hiệu quả sản xuất.
  • Đề xuất phát triển thị trường tiêu thụ ổn định và nâng cao nhận thức kỹ thuật cho người dân nhằm bảo tồn và phát triển bền vững nguồn gen cây Trám đen.

Tiếp theo, cần triển khai nhân giống cây trội, xây dựng mô hình trồng thử nghiệm và đào tạo kỹ thuật cho người dân. Mời các nhà nghiên cứu, cán bộ lâm nghiệp và người dân địa phương cùng phối hợp thực hiện để phát huy tối đa giá trị kinh tế và sinh thái của cây Trám đen tại Cao Bằng.