I. Làng nghề Phùng Xá Tổng quan và vấn đề môi trường cấp bách
Làng nghề Phùng Xá, thuộc huyện Thạch Thất, Hà Nội, là một trong những làng nghề truyền thống Hà Tây cũ có lịch sử phát triển lâu đời về cơ kim khí. Hoạt động sản xuất tại đây đã góp phần quan trọng vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tạo công ăn việc làm và nâng cao thu nhập cho người dân địa phương. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng và tự phát của làng nghề cũng kéo theo những hệ lụy nghiêm trọng. Vấn đề ô nhiễm môi trường tại Phùng Xá đã và đang ở mức báo động, trở thành một thách thức lớn, kìm hãm sự phát triển bền vững. Các quy trình sản xuất chủ yếu mang tính thủ công, máy móc lạc hậu, và mặt bằng sản xuất xen kẽ với khu dân cư. Điều này khiến cho các chất thải không được xử lý triệt để, ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường sống và sức khỏe người dân. Báo cáo hiện trạng môi trường của khu vực đã nhiều lần chỉ ra rằng, các chỉ số ô nhiễm không khí, nước và đất tại đây đều vượt ngưỡng cho phép nhiều lần. Thực trạng này đòi hỏi phải có những giải pháp đồng bộ và quyết liệt để cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, hướng tới một tương lai bền vững cho một làng nghề Mỹ Đức Hà Nội tiêu biểu.
1.1. Lịch sử phát triển và vai trò kinh tế của làng nghề Phùng Xá
Xã Phùng Xá có vị trí địa lý thuận lợi, nằm trên trục đường tỉnh lộ 419, dễ dàng kết nối với các trung tâm kinh tế lớn. Làng nghề cơ kim khí tại đây hình thành và phát triển qua nhiều thế hệ, chuyên sản xuất các mặt hàng như bản lề, cửa xếp, tôn lợp, đinh, và các kết cấu thép. Theo thống kê, xã có 569 hộ làm nghề, trong đó có 112 hộ quy mô lớn. Hoạt động TTCN (Tiểu thủ công nghiệp) chiếm tới 70% tổng thu nhập của xã, cho thấy vai trò trụ cột của làng nghề trong cơ cấu kinh tế. Tuy nhiên, mô hình sản xuất chủ yếu là quy mô hộ gia đình, công nghệ còn thô sơ. Nhiều gia đình chỉ tham gia vào một vài công đoạn nhất định, máy móc đa phần là máy cũ hoặc tự chế, dẫn đến hiệu suất thấp và nguy cơ mất an toàn lao động cao. Sự phát triển này tuy mang lại lợi ích kinh tế nhưng cũng tạo ra áp lực nặng nề lên tác động môi trường.
1.2. Mặt trái phát triển Báo động tình trạng ô nhiễm môi trường
Sự tăng trưởng kinh tế của Phùng Xá phải trả một cái giá đắt về môi trường. Quá trình sản xuất cơ kim khí thải ra một lượng lớn bụi, khí thải độc hại, nước thải chứa kim loại nặng và chất thải rắn công nghiệp. Hệ thống hạ tầng môi trường, đặc biệt là hệ thống thoát và xử lý nước thải, không theo kịp tốc độ phát triển. Nước thải sản xuất và sinh hoạt thường được xả thẳng ra hệ thống cống rãnh chung mà không qua xử lý, gây ô nhiễm nguồn nước mặt và ảnh hưởng tới các dòng sông lân cận như sông Tích. Theo PGS.TS Đặng Kim Chi, 100% mẫu nước thải ở các làng nghề được khảo sát đều có thông số vượt tiêu chuẩn, và Phùng Xá không phải là ngoại lệ. Thực trạng này biến nhiều khu vực trong làng nghề thành điểm nóng ô nhiễm, tiềm ẩn nguy cơ trở thành một "làng ung thư" nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời.
II. Thực trạng ô nhiễm môi trường tại làng nghề Phùng Xá hiện nay
Thực trạng ô nhiễm tại làng nghề Phùng Xá được thể hiện rõ qua ba phương diện chính: không khí, nguồn nước, và chất thải rắn. Ô nhiễm không khí phát sinh từ quá trình nung, nấu, cắt, dập kim loại, giải phóng ra bụi mịn, CO, SO2 và các oxit kim loại. Các lò đốt thủ công sử dụng than tạo ra lượng khí thải độc hại đáng kể. Ô nhiễm nguồn nước đặc biệt nghiêm trọng, xuất phát từ các công đoạn tẩy rỉ, mạ kẽm. Nước thải chứa nồng độ cao các hóa chất độc hại như axit (H2SO4, HCl), Cr(VI), Kẽm (Zn) và Xyanua (CN-). Luận văn của tác giả Phạm Thị Thương chỉ rõ, nồng độ Cr(VI) trong nước thải có nơi vượt quy chuẩn cho phép tới 4,3 lần. Bên cạnh đó, chất thải rắn công nghiệp bao gồm gỉ sắt, phoi kim loại, bao bì hóa chất nguy hại không được thu gom và xử lý đúng cách, gây ô nhiễm đất và nước ngầm. Tất cả những yếu tố này tạo thành một vòng luẩn quẩn, gây tác động môi trường tiêu cực và đe dọa trực tiếp đến sức khỏe người dân.
2.1. Phân tích ô nhiễm không khí từ bụi kim loại và khí thải độc
Môi trường không khí tại Phùng Xá bị ô nhiễm nặng bởi bụi và các khí độc. Hoạt động của máy đột dập, máy cán ép, và quá trình gia công sơ bộ phế liệu kim loại phát sinh một lượng lớn bụi sắt. Kết quả đo đạc cho thấy nồng độ bụi lơ lửng tại một số điểm sản xuất vượt QCVN 05:2013/BTNMT từ 1,4 đến 1,8 lần. Quá trình đốt than trong các lò nung, dù đã giảm, vẫn thải ra các khí CO, SO2, NOx. Dữ liệu quan trắc chỉ ra nồng độ CO vượt quy chuẩn từ 1,3 – 1,9 lần. Tình trạng ô nhiễm không khí này không chỉ giới hạn trong xưởng sản xuất mà còn lan rộng ra khu dân cư, gây ra các bệnh về đường hô hấp cho người dân, đặc biệt là người già và trẻ em. Tiếng ồn từ máy móc cũng là một dạng ô nhiễm điển hình, thường xuyên vượt ngưỡng cho phép, ảnh hưởng đến hệ thần kinh của người lao động.
2.2. Đánh giá mức độ ô nhiễm nguồn nước mặt và nước ngầm
Đây là vấn đề nhức nhối nhất tại Phùng Xá. Nước thải từ 22 hộ có lò mạ và các công đoạn tẩy rỉ chứa hàm lượng kim loại nặng và axit rất cao. Theo kết quả phân tích, tại các điểm xả thải, chỉ số COD, BOD5, Amoni, và đặc biệt là Cr(VI), Zn, Fe đều vượt quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải công nghiệp (QCVN 40:2011/BTNMT) nhiều lần. Cụ thể, nồng độ Cr(VI) tại một số mẫu lên tới 0,43 mg/l (vượt 4,3 lần), Xyanua (CN-) vượt 3,8 lần. Tình trạng ô nhiễm nguồn nước mặt thể hiện rõ ở các ao hồ trong khu vực, gây chết các loài thủy sinh. Nước thải không qua xử lý ngấm xuống lòng đất còn đe dọa nghiêm trọng đến chất lượng nước ngầm, nguồn cung cấp nước sinh hoạt chính cho nhiều hộ dân, tương tự như tình trạng báo động tại các khu vực ven sông Nhuệ ô nhiễm.
2.3. Vấn nạn chất thải rắn công nghiệp và tác động sức khỏe người dân
Chất thải rắn công nghiệp tại Phùng Xá bao gồm phoi kim loại, gỉ sắt, bụi kim loại, và chất thải nguy hại như giẻ lau dính dầu, vỏ thùng chứa hóa chất. Lượng chất thải này phát sinh hàng ngày nhưng công tác thu gom, phân loại và xử lý còn rất yếu kém. Phần lớn chất thải được đổ bừa bãi tại các khu đất trống hoặc ven đường, gây mất mỹ quan và trở thành nguồn ô nhiễm thứ cấp. Các hóa chất độc hại từ chất thải nguy hại có thể rò rỉ, ngấm vào đất và nguồn nước, tích tụ trong chuỗi thức ăn. Tác động môi trường này ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người dân. Thống kê cho thấy tỷ lệ người dân mắc các bệnh về đường hô hấp, bệnh ngoài da và các bệnh mãn tính tại làng nghề cao hơn đáng kể so với các làng thuần nông khác, dấy lên lo ngại về nguy cơ bệnh tật lâu dài.
III. Phương pháp xử lý ô nhiễm tại làng nghề Phùng Xá hiệu quả nhất
Để giải quyết bài toán ô nhiễm tại làng nghề Phùng Xá, cần áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật tiên tiến và phù hợp với điều kiện thực tế. Trọng tâm là đầu tư vào công nghệ sản xuất sạch hơn và các hệ thống xử lý chất thải cuối nguồn. Đối với nước thải, việc xây dựng một hệ thống xử lý nước thải tập trung cho toàn bộ khu sản xuất là giải pháp tối ưu. Hệ thống này cần ứng dụng công nghệ xử lý hóa-lý kết hợp sinh học để loại bỏ hiệu quả kim loại nặng và các chất hữu cơ. Đối với khí thải, các cơ sở sản xuất lớn cần lắp đặt hệ thống hút lọc bụi và xử lý khí thải bằng phương pháp hấp phụ hoặc hấp thụ trước khi thải ra môi trường. Các lò nung lạc hậu cần được thay thế bằng lò cao tần, sử dụng điện để giảm thiểu phát thải. Việc quản lý và xử lý chất thải rắn cũng cần được chuyên nghiệp hóa thông qua việc phân loại tại nguồn, thu gom và chuyển giao cho các đơn vị có chức năng xử lý chất thải nguy hại.
3.1. Bí quyết xử lý nước thải dệt nhuộm và cơ kim khí hiệu quả
Mặc dù Phùng Xá là làng nghề cơ kim khí, nguyên tắc xử lý nước thải dệt nhuộm và cơ khí có điểm tương đồng là đều chứa các chất ô nhiễm khó phân hủy. Giải pháp hiệu quả là áp dụng một quy trình xử lý đa bậc. Đầu tiên, nước thải cần được trung hòa pH để điều chỉnh độ axit/kiềm. Tiếp theo là quá trình keo tụ - tạo bông bằng phèn nhôm hoặc PAC để loại bỏ các kim loại nặng và chất rắn lơ lửng. Sau khi lắng, phần nước trong có thể được tiếp tục xử lý bằng phương pháp sinh học nếu còn chứa chất hữu cơ. Bùn thải sau quá trình xử lý là chất thải nguy hại, cần được thu gom và xử lý theo quy định nghiêm ngặt. Việc áp dụng mô hình này, đặc biệt là xây dựng hệ thống xử lý nước thải tập trung, sẽ giải quyết triệt để nguồn gây ô nhiễm nguồn nước mặt.
3.2. Giải pháp kiểm soát ô nhiễm không khí và chất thải rắn
Để giảm thiểu ô nhiễm không khí, các xưởng sản xuất cần lắp đặt hệ thống thông gió và chụp hút tại các vị trí phát sinh nhiều bụi và hơi hóa chất. Khí thải và bụi thu gom sẽ được dẫn qua thiết bị xử lý như cyclon hoặc bộ lọc túi vải trước khi thoát ra ngoài. Đối với các hộ sản xuất nhỏ, có thể áp dụng các mô hình xử lý đơn giản, chi phí thấp. Về chất thải rắn công nghiệp, cần có quy hoạch các điểm tập kết tạm thời, đảm bảo hợp vệ sinh. Cần có cơ chế bắt buộc các hộ sản xuất phải ký hợp đồng thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải nguy hại với các đơn vị chức năng. Đồng thời, khuyến khích tái sử dụng, tái chế các loại phế liệu kim loại ngay tại làng nghề để giảm lượng thải ra môi trường.
IV. Top 5 giải pháp quản lý chính sách cho làng nghề Phùng Xá
Bên cạnh các giải pháp kỹ thuật, việc thay đổi về quản lý và chính sách đóng vai trò quyết định đến sự phát triển bền vững của làng nghề Phùng Xá. Một chính sách môi trường rõ ràng, đủ sức răn đe và khuyến khích là nền tảng. Cần quy hoạch lại không gian sản xuất, tách biệt khu sản xuất và khu dân cư, di dời các hộ gây ô nhiễm nghiêm trọng vào cụm công nghiệp tập trung. Việc chuyển đổi mô hình sản xuất theo hướng thân thiện với môi trường cần được hỗ trợ về vốn và công nghệ. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường. Cuối cùng, nâng cao nhận thức và phát huy vai trò cộng đồng trong giám sát và thực thi các quy định môi trường là yếu tố then chốt để các giải pháp đi vào cuộc sống, tạo ra sự thay đổi thực chất và lâu dài cho làng nghề.
4.1. Quy hoạch và chuyển đổi mô hình sản xuất bền vững hơn
Giải pháp căn cơ nhất là quy hoạch lại làng nghề. Cần xây dựng và mở rộng điểm công nghiệp Phùng Xá để di dời các cơ sở sản xuất gây ô nhiễm ra khỏi khu dân cư. Trong khu công nghiệp này, cần đầu tư đồng bộ hạ tầng kỹ thuật, đặc biệt là hệ thống xử lý nước thải tập trung và hệ thống thu gom chất thải rắn. Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ các doanh nghiệp, hộ sản xuất trong việc chuyển đổi mô hình sản xuất, áp dụng các công nghệ sản xuất sạch hơn. Các chính sách này có thể bao gồm ưu đãi về thuế, hỗ trợ vay vốn với lãi suất thấp để đổi mới thiết bị, và tổ chức các lớp tập huấn, chuyển giao công nghệ. Mục tiêu là từng bước hiện đại hóa quy trình sản xuất, giảm tiêu hao nguyên nhiên liệu và giảm thiểu phát thải.
4.2. Tăng cường chính sách môi trường và vai trò của cộng đồng
Cần hoàn thiện và thực thi nghiêm túc các chính sách môi trường ở cấp địa phương. Xây dựng các quy định cụ thể về bảo vệ môi trường làng nghề, áp dụng nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền” thông qua việc thu phí bảo vệ môi trường dựa trên khối lượng và mức độ độc hại của chất thải. Đồng thời, cần đề cao vai trò cộng đồng. Thành lập các tổ tự quản về môi trường, tổ chức các buổi tuyên truyền, giáo dục để nâng cao nhận thức của người dân về tác động môi trường và lợi ích của việc bảo vệ môi trường. Khi người dân hiểu rõ và chủ động tham gia, họ sẽ trở thành những giám sát viên tích cực, giúp chính quyền phát hiện và xử lý kịp thời các vi phạm, góp phần tạo nên một môi trường sống trong lành hơn.
