Tổng quan nghiên cứu

Theo ước tính, Việt Nam hiện có khoảng 176.000 trẻ em mồ côi và bị bỏ rơi, trong đó nhiều em đang sống tại các trung tâm bảo trợ xã hội. Trẻ em mồ côi không chỉ chịu thiệt thòi về mặt vật chất mà còn gặp nhiều khó khăn về tâm lý, đặc biệt là mặc cảm tự ti khi hòa nhập môi trường học đường. Nghiên cứu này tập trung vào việc giảm mặc cảm tự ti cho trẻ em mồ côi nhằm nâng cao khả năng hòa nhập môi trường học đường, thông qua công tác xã hội nhóm tại Trung tâm bảo trợ xã hội Ninh Bình. Mục tiêu cụ thể là trang bị kỹ năng giao tiếp, thay đổi nhận thức tiêu cực và phát triển hành vi tích cực cho nhóm trẻ em từ 11 đến 15 tuổi, giúp các em tự tin hơn khi tham gia học tập và giao tiếp xã hội. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 3 đến tháng 9 năm 2015, tại Trung tâm bảo trợ xã hội Ninh Bình, với 8 thành viên tham gia nhóm can thiệp. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ mang lại lợi ích thiết thực cho trẻ em mồ côi mà còn góp phần nâng cao nhận thức và vai trò của nhân viên công tác xã hội trong việc hỗ trợ nhóm đối tượng này, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách bảo vệ, chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích và can thiệp:

  • Lý thuyết gắn bó của Bowlby: Nhấn mạnh vai trò quan trọng của mối quan hệ gắn bó mẹ-con trong sự phát triển tâm lý của trẻ. Trẻ mồ côi thường thiếu hụt tình cảm gia đình, dẫn đến tổn thương tâm lý và hành vi không mong muốn, gây ra mặc cảm tự ti khi hòa nhập môi trường học đường.

  • Lý thuyết phân tâm của Freud: Phân tích cấu trúc nhân cách gồm cái ấy, cái tôi và cái siêu tôi, cùng các cơ chế phòng vệ tâm lý mà trẻ mồ côi sử dụng để đối phó với tổn thương và cảm giác thiếu thốn tình cảm. Cơ chế phòng vệ này có thể làm trẻ khó mở lòng và giao tiếp, ảnh hưởng đến khả năng hòa nhập.

  • Lý thuyết nhận thức - hành vi: Giải thích rằng hành vi của con người bị chi phối bởi nhận thức và suy nghĩ về các tác nhân kích thích, không phải do tác nhân kích thích trực tiếp. Việc thay đổi nhận thức tiêu cực sẽ giúp trẻ mồ côi giảm mặc cảm tự ti và phát triển hành vi tích cực hơn trong môi trường học đường.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: công tác xã hội nhóm, trẻ em mồ côi, mặc cảm tự ti, hòa nhập môi trường học đường, trung tâm bảo trợ xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp công tác xã hội nhóm với 8 trẻ em mồ côi trong độ tuổi 11-15, đang sinh hoạt tại Trung tâm bảo trợ xã hội Ninh Bình. Phương pháp chọn mẫu là chọn nhóm can thiệp phát triển nhằm tạo môi trường hỗ trợ các thành viên nhận thức và thay đổi hành vi. Thời gian nghiên cứu kéo dài 6 tháng (từ tháng 4 đến tháng 9/2015), với 16 buổi họp nhóm, mỗi buổi khoảng 60 phút, tổ chức 2 buổi/tuần.

Nguồn dữ liệu bao gồm khảo sát thực địa, quan sát trực tiếp, phỏng vấn nhóm và cá nhân, cùng đánh giá kết quả qua các buổi sinh hoạt nhóm. Phân tích dữ liệu dựa trên so sánh trước và sau can thiệp về mức độ mặc cảm tự ti, kỹ năng giao tiếp và khả năng hòa nhập môi trường học đường của các em.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng kỹ năng giao tiếp và hòa đồng: Sau 16 buổi họp nhóm, 100% trẻ em tham gia đã học được các kỹ năng giao tiếp cơ bản, tăng khả năng kết bạn và thích ứng với môi trường học tập. Các em áp dụng kỹ năng vào thực tế tại trường học, giảm các hành vi tiêu cực như nói tục, chửi bậy.

  2. Giảm mặc cảm tự ti về hoàn cảnh sống: Tất cả các em đều nhận thức rõ điểm mạnh của bản thân, giảm mặc cảm tự ti về hoàn cảnh mồ côi. Mức độ tự ti tiêu cực giảm đáng kể, các em thoải mái hơn trong việc bộc lộ bản thân và chia sẻ trong nhóm.

  3. Thay đổi nhận thức và hành vi tích cực: Các em đã nhận diện và thay thế các hành vi tiêu cực bằng các mẫu hành vi tích cực, trở thành những nhà truyền thông hữu hiệu về hành vi tốt cho các em nhỏ khác tại trung tâm.

  4. Tăng sự gắn kết và hỗ trợ lẫn nhau trong nhóm: Hoạt động nhóm giúp các em tăng cường mối quan hệ, giảm căng thẳng và tạo môi trường an toàn để chia sẻ, từ đó nâng cao khả năng hòa nhập xã hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy phương pháp công tác xã hội nhóm là công cụ hiệu quả trong việc giảm mặc cảm tự ti và nâng cao khả năng hòa nhập môi trường học đường cho trẻ em mồ côi. Việc áp dụng lý thuyết gắn bó giúp lý giải nguyên nhân sâu xa của mặc cảm tự ti do thiếu hụt tình cảm gia đình. Lý thuyết phân tâm hỗ trợ hiểu rõ các cơ chế phòng vệ tâm lý mà trẻ sử dụng, từ đó nhân viên công tác xã hội có thể thiết kế các hoạt động phù hợp để giúp trẻ mở lòng và chia sẻ. Lý thuyết nhận thức - hành vi giúp trẻ thay đổi nhận thức tiêu cực, từ đó cải thiện hành vi và thái độ trong giao tiếp.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này bổ sung thêm bằng chứng thực tiễn về hiệu quả của công tác xã hội nhóm trong môi trường bảo trợ xã hội công lập, đặc biệt là tại Trung tâm bảo trợ xã hội Ninh Bình. Việc tổ chức các buổi sinh hoạt nhóm đều đặn, có kế hoạch rõ ràng và sự tham gia tích cực của nhân viên công tác xã hội là yếu tố then chốt giúp đạt được kết quả tích cực.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự thay đổi mức độ mặc cảm tự ti và kỹ năng giao tiếp trước và sau can thiệp, cũng như bảng tổng hợp các hành vi tích cực và tiêu cực được ghi nhận trong quá trình nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tổ chức công tác xã hội nhóm định kỳ: Các trung tâm bảo trợ xã hội nên duy trì và mở rộng các nhóm can thiệp phát triển nhằm trang bị kỹ năng giao tiếp và giảm mặc cảm tự ti cho trẻ em mồ côi. Thời gian thực hiện đề xuất là liên tục hàng năm, do nhân viên công tác xã hội chủ trì.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực nhân viên công tác xã hội: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng vận dụng lý thuyết gắn bó, phân tâm và nhận thức - hành vi trong can thiệp trẻ em mồ côi. Mục tiêu nâng cao chất lượng hỗ trợ tâm lý và kỹ năng thực hành nhóm, thực hiện trong vòng 6 tháng, do các cơ sở đào tạo chuyên ngành phối hợp với trung tâm bảo trợ xã hội.

  3. Phối hợp chặt chẽ giữa trung tâm và nhà trường: Xây dựng cơ chế phối hợp để nhà trường và trung tâm cùng hỗ trợ trẻ em mồ côi trong việc hòa nhập học đường, bao gồm tổ chức các hoạt động ngoại khóa, tư vấn tâm lý và giám sát hành vi. Thời gian triển khai trong năm học, do ban giám hiệu nhà trường và trung tâm bảo trợ xã hội phối hợp thực hiện.

  4. Xây dựng chính sách hỗ trợ toàn diện cho trẻ em mồ côi: Đề xuất các chính sách hỗ trợ về vật chất, tinh thần và giáo dục nhằm giảm thiểu mặc cảm tự ti và tạo điều kiện thuận lợi cho trẻ em mồ côi phát triển toàn diện. Thời gian thực hiện trong giai đoạn 2024-2026, do các cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức xã hội phối hợp xây dựng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên công tác xã hội và cán bộ trung tâm bảo trợ xã hội: Nghiên cứu cung cấp phương pháp và kinh nghiệm thực tiễn trong việc tổ chức công tác xã hội nhóm, giúp nâng cao hiệu quả hỗ trợ trẻ em mồ côi.

  2. Giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục: Hiểu rõ những khó khăn tâm lý của trẻ em mồ côi khi hòa nhập môi trường học đường, từ đó có biện pháp hỗ trợ phù hợp trong nhà trường.

  3. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý xã hội: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chính sách bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành công tác xã hội, tâm lý học: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng lý thuyết tâm lý và công tác xã hội nhóm trong thực tiễn, đồng thời mở rộng nghiên cứu về trẻ em mồ côi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Công tác xã hội nhóm là gì và tại sao lại hiệu quả với trẻ em mồ côi?
    Công tác xã hội nhóm là phương pháp can thiệp tập trung vào nhóm nhỏ nhằm tăng cường chức năng xã hội và hỗ trợ tâm lý cho các thành viên. Với trẻ em mồ côi, phương pháp này tạo môi trường an toàn để các em chia sẻ, học hỏi kỹ năng giao tiếp và giảm mặc cảm tự ti, từ đó nâng cao khả năng hòa nhập.

  2. Những khó khăn tâm lý phổ biến của trẻ em mồ côi khi hòa nhập học đường là gì?
    Trẻ em mồ côi thường gặp mặc cảm tự ti do thiếu thốn tình cảm gia đình, cảm giác bị khác biệt, khó khăn trong giao tiếp và xây dựng mối quan hệ bạn bè, dẫn đến hành vi tiêu cực và khó khăn trong học tập.

  3. Lý thuyết gắn bó của Bowlby giúp gì trong việc hỗ trợ trẻ em mồ côi?
    Lý thuyết gắn bó nhấn mạnh tầm quan trọng của mối quan hệ an toàn với người chăm sóc trong sự phát triển tâm lý. Hiểu được sự thiếu hụt này giúp nhân viên công tác xã hội thiết kế các hoạt động hỗ trợ tình cảm, giúp trẻ bù đắp tổn thương và phát triển sự tự tin.

  4. Phương pháp công tác xã hội nhóm được tổ chức như thế nào trong nghiên cứu này?
    Nhóm gồm 8 trẻ em mồ côi, họp 2 buổi/tuần trong 6 tháng, mỗi buổi khoảng 60 phút. Các hoạt động bao gồm dạy kỹ năng giao tiếp, thay đổi nhận thức, thực hành hành vi tích cực và trò chơi nhóm nhằm tăng sự gắn kết và giảm căng thẳng.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng ở những nơi khác không?
    Có thể áp dụng tại các trung tâm bảo trợ xã hội khác hoặc môi trường giáo dục có trẻ em mồ côi, tuy nhiên cần điều chỉnh phù hợp với đặc điểm địa phương và nhóm đối tượng cụ thể để đạt hiệu quả cao nhất.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã chứng minh hiệu quả của công tác xã hội nhóm trong việc giảm mặc cảm tự ti và nâng cao khả năng hòa nhập môi trường học đường cho trẻ em mồ côi tại Trung tâm bảo trợ xã hội Ninh Bình.
  • Việc áp dụng lý thuyết gắn bó, phân tâm và nhận thức - hành vi giúp hiểu sâu sắc nguyên nhân và thiết kế can thiệp phù hợp.
  • Kết quả thực tiễn cho thấy trẻ em cải thiện kỹ năng giao tiếp, thay đổi nhận thức tiêu cực và phát triển hành vi tích cực.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm duy trì và mở rộng mô hình can thiệp, đồng thời nâng cao năng lực nhân viên công tác xã hội và phối hợp với nhà trường.
  • Các bước tiếp theo bao gồm đào tạo nhân viên, xây dựng chính sách hỗ trợ toàn diện và nhân rộng mô hình tại các trung tâm bảo trợ xã hội khác. Đề nghị các cơ quan, tổ chức liên quan phối hợp triển khai để nâng cao chất lượng chăm sóc và bảo vệ trẻ em mồ côi.