Tổng quan nghiên cứu

Ly hôn là một hiện tượng xã hội ngày càng gia tăng, ảnh hưởng sâu sắc đến cấu trúc và chức năng của gia đình, đặc biệt là đối với trẻ em trong các gia đình có bố mẹ ly hôn. Theo số liệu của Tòa án nhân dân thành phố Thủ Dầu Một (TDM), tỉnh Bình Dương, số vụ ly hôn tăng liên tục qua các năm: năm 2016 có 917 vụ, năm 2017 là 933 vụ và năm 2018 tiếp tục tăng. Trong đó, hơn 91,7% các gia đình ly hôn có trẻ em trong độ tuổi từ 0 đến 16 tuổi. Tỷ lệ trẻ em trong các gia đình ly hôn chiếm khoảng 11,3% tổng số trẻ em trên địa bàn, với hơn 20% trẻ đã bỏ học sau ly hôn. Những con số này cho thấy tác động tiêu cực của ly hôn đến đời sống và sự phát triển của trẻ em, từ mặt tâm lý, học tập đến các mối quan hệ xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát thực trạng đời sống của trẻ em trong gia đình bố mẹ ly hôn tại thành phố Thủ Dầu Một, đánh giá các hoạt động chuyên môn công tác xã hội (CTXH) trợ giúp nhóm trẻ này, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác trợ giúp. Nghiên cứu tập trung vào trẻ em từ 12 đến 16 tuổi tại ba phường Phú Tân, Phú Hòa và Phú Mỹ, trong giai đoạn từ năm 2019 đến nay. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ các vấn đề thực tiễn mà còn cung cấp cơ sở khoa học cho việc phát triển chính sách và nâng cao năng lực thực hành CTXH tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích và đánh giá thực trạng cũng như đề xuất giải pháp:

  • Lý thuyết hệ thống sinh thái: Nhấn mạnh mối quan hệ tương tác giữa cá nhân trẻ em với các hệ thống môi trường như gia đình, trường học và cộng đồng. Lý thuyết này giúp hiểu rõ tác động đa chiều của ly hôn đến trẻ và môi trường xung quanh trẻ.

  • Lý thuyết phát triển tâm lý xã hội của Erikson: Phân chia sự phát triển của trẻ thành các giai đoạn với những khủng hoảng và nhiệm vụ phát triển riêng biệt, từ đó nhận diện các tác động tâm lý của ly hôn theo từng độ tuổi.

  • Lý thuyết gắn bó của Bowlby và Ainsworth: Giải thích sự hình thành và ảnh hưởng của các kiểu gắn bó an toàn hoặc không an toàn giữa trẻ và người chăm sóc, đặc biệt trong bối cảnh ly hôn làm thay đổi môi trường chăm sóc.

Các khái niệm chuyên ngành như công tác xã hội, công tác xã hội với trẻ em, các phương pháp CTXH cá nhân, nhóm và cộng đồng cũng được sử dụng để xây dựng khung phân tích và thiết kế các hoạt động trợ giúp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp cả định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các cơ quan như Tòa án nhân dân thành phố TDM, Phòng Lao động Thương binh và Xã hội, Ủy ban nhân dân các phường. Dữ liệu sơ cấp gồm khảo sát bảng hỏi với 84 trẻ em và 84 người chăm sóc, cùng phỏng vấn sâu với trẻ em, người chăm sóc, giáo viên chủ nhiệm và nhân viên xã hội.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên phân tầng dựa trên tổng thể 691 trẻ em từ 12 đến 16 tuổi có bố mẹ ly hôn tại ba phường nghiên cứu, đảm bảo tính đại diện.

  • Phương pháp phân tích: Dữ liệu định lượng được xử lý bằng phần mềm IBM SPSS phiên bản 20 với thống kê mô tả. Dữ liệu định tính từ phỏng vấn sâu được phân tích theo phương pháp quy nạp và lý thuyết nền nhằm làm rõ các vấn đề tâm lý, xã hội và thực trạng trợ giúp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào các hoạt động CTXH trợ giúp trẻ em trong gia đình bố mẹ ly hôn từ năm 2019 đến nay, phản ánh thực trạng và xu hướng hiện tại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng đời sống của trẻ em trong gia đình bố mẹ ly hôn: Khoảng 82% trẻ sống với mẹ, 13% sống với cha và 5% sống với ông bà. Tỷ lệ trẻ bỏ học chiếm khoảng 20%, tương đương 1.199 trẻ trong tổng số 5.975 trẻ em có bố mẹ ly hôn tại thành phố TDM. Tình trạng sức khỏe thể chất và tâm lý của trẻ bị ảnh hưởng tiêu cực, với nhiều trẻ gặp khó khăn trong học tập và giao tiếp xã hội.

  2. Hoạt động chuyên môn CTXH trợ giúp trẻ em: Các hoạt động CTXH cá nhân, nhóm và cộng đồng được triển khai nhưng còn hạn chế về quy mô và hiệu quả. Chỉ có một số chương trình tham vấn tâm lý, giáo dục kỹ năng sống và hỗ trợ khủng hoảng được thực hiện tại trường học và cộng đồng. Tỷ lệ trẻ tiếp cận dịch vụ CTXH còn thấp, dưới 30%.

  3. Yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động CTXH: Chính sách hỗ trợ chưa đầy đủ và chưa có các chính sách đặc thù cho trẻ em trong gia đình ly hôn. Mạng lưới dịch vụ CTXH còn yếu, thiếu nhân lực chuyên môn và sự phối hợp liên ngành chưa hiệu quả. Trình độ chuyên môn của nhân viên xã hội còn hạn chế, đặc biệt trong lĩnh vực CTXH với trẻ em.

  4. Tác động tâm lý và xã hội của ly hôn đến trẻ: Trẻ em trong gia đình ly hôn dễ gặp các vấn đề về trầm cảm, lo âu, rối loạn hành vi và khó khăn trong quan hệ xã hội. So với trẻ trong gia đình đầy đủ, trẻ trong gia đình ly hôn có tỷ lệ vi phạm kỷ luật và bỏ học cao hơn khoảng 15-20%.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy ly hôn của bố mẹ gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực đến trẻ em, ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần, học tập và các mối quan hệ xã hội. Điều này phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước đã chỉ ra tác động lâu dài của ly hôn đến trẻ em. Việc trẻ bỏ học và gặp khó khăn trong học tập phản ánh sự thiếu hụt sự quan tâm, chăm sóc và hỗ trợ từ gia đình và xã hội.

Hoạt động CTXH hiện nay chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu của trẻ em trong gia đình ly hôn do thiếu chính sách đặc thù, mạng lưới dịch vụ chưa phát triển và nhân lực chưa chuyên nghiệp. Sự phối hợp giữa các ngành như tư pháp, giáo dục, y tế và LĐTBXH còn yếu kém làm giảm hiệu quả trợ giúp. Các biểu đồ về tỷ lệ trẻ bỏ học, mức độ tiếp cận dịch vụ CTXH và các vấn đề tâm lý có thể minh họa rõ nét hơn thực trạng này.

Việc áp dụng các lý thuyết hệ thống sinh thái, phát triển tâm lý xã hội và gắn bó giúp giải thích nguyên nhân sâu xa của các vấn đề trẻ gặp phải và làm cơ sở xây dựng các can thiệp phù hợp. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam còn nhiều hạn chế trong phát triển CTXH chuyên nghiệp và các chương trình hỗ trợ trẻ em ly hôn, đòi hỏi sự đầu tư và đổi mới chính sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách hỗ trợ trẻ em trong gia đình ly hôn: Ban hành các chính sách đặc thù nhằm bảo vệ quyền lợi và hỗ trợ phát triển toàn diện cho trẻ em có bố mẹ ly hôn, bao gồm hỗ trợ học tập, chăm sóc sức khỏe tâm thần và bảo vệ pháp lý. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do các cơ quan quản lý nhà nước chủ trì.

  2. Phát triển mạng lưới dịch vụ CTXH chuyên nghiệp: Tăng cường đầu tư xây dựng các trung tâm CTXH, mở rộng dịch vụ tham vấn tâm lý, giáo dục kỹ năng sống và hỗ trợ khủng hoảng cho trẻ em ly hôn tại trường học và cộng đồng. Thời gian triển khai 3 năm, phối hợp giữa ngành Lao động-Thương binh và Xã hội, Giáo dục và Y tế.

  3. Nâng cao năng lực chuyên môn cho nhân viên xã hội: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về CTXH với trẻ em trong gia đình ly hôn, đặc biệt kỹ năng tham vấn tâm lý, quản lý trường hợp và biện hộ xã hội. Thời gian đào tạo liên tục hàng năm, do các trường đại học và cơ sở đào tạo CTXH thực hiện.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành và cộng đồng: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các ngành tư pháp, giáo dục, y tế, LĐTBXH và các tổ chức xã hội để hỗ trợ toàn diện cho trẻ em ly hôn. Đồng thời phát huy vai trò của gia đình, nhà trường và cộng đồng trong việc chăm sóc và bảo vệ trẻ. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do chính quyền địa phương và các cơ quan liên quan chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên xã hội và cán bộ quản lý cơ sở xã hội: Nghiên cứu cung cấp thông tin thực tiễn và các phương pháp chuyên môn giúp nâng cao hiệu quả trợ giúp trẻ em trong gia đình ly hôn.

  2. Nhà quản lý chính sách và cơ quan nhà nước: Luận văn là cơ sở khoa học để xây dựng và hoàn thiện các chính sách, chương trình hỗ trợ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt.

  3. Giáo viên và cán bộ trường học: Hiểu rõ các vấn đề tâm lý, xã hội của học sinh có bố mẹ ly hôn để phối hợp với nhân viên xã hội và gia đình trong việc hỗ trợ học sinh.

  4. Sinh viên, nhà nghiên cứu và thực hành công tác xã hội: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc học tập, nghiên cứu và phát triển các mô hình CTXH với trẻ em trong bối cảnh gia đình ly hôn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ly hôn ảnh hưởng như thế nào đến tâm lý trẻ em?
    Ly hôn thường gây ra các vấn đề như trầm cảm, lo âu, cảm giác bị bỏ rơi và khó khăn trong quan hệ xã hội. Trẻ có thể mất niềm tin vào người lớn và gặp khó khăn trong học tập.

  2. Những hoạt động CTXH nào hiệu quả trong trợ giúp trẻ em ly hôn?
    Các hoạt động như tham vấn tâm lý cá nhân, nhóm hỗ trợ kỹ năng sống, trị liệu tâm lý và kết nối dịch vụ xã hội được đánh giá là hiệu quả trong việc giúp trẻ thích nghi và phát triển.

  3. Tại sao trẻ em trong gia đình ly hôn có tỷ lệ bỏ học cao?
    Nguyên nhân chính là do thiếu sự quan tâm, hỗ trợ về mặt vật chất và tinh thần, áp lực tâm lý và môi trường sống không ổn định sau ly hôn.

  4. Nhân viên xã hội cần những kỹ năng gì để hỗ trợ trẻ em ly hôn?
    Kỹ năng tham vấn tâm lý, quản lý trường hợp, biện hộ xã hội, làm việc nhóm và phối hợp liên ngành là rất cần thiết để trợ giúp hiệu quả.

  5. Làm thế nào để tăng cường sự phối hợp giữa các ngành trong hỗ trợ trẻ em ly hôn?
    Cần xây dựng cơ chế phối hợp rõ ràng, quy định trách nhiệm cụ thể, tổ chức các buổi họp liên ngành định kỳ và phát triển mạng lưới dịch vụ liên kết chặt chẽ.

Kết luận

  • Ly hôn gia tăng nhanh tại thành phố Thủ Dầu Một, ảnh hưởng tiêu cực đến hơn 5.900 trẻ em trong độ tuổi 0-16, với tỷ lệ bỏ học lên đến 20%.
  • Trẻ em trong gia đình bố mẹ ly hôn gặp nhiều khó khăn về tâm lý, học tập và quan hệ xã hội, đòi hỏi sự trợ giúp chuyên nghiệp từ công tác xã hội.
  • Hoạt động CTXH hiện tại còn hạn chế do thiếu chính sách đặc thù, mạng lưới dịch vụ yếu và nhân lực chưa đủ năng lực chuyên môn.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách, phát triển dịch vụ, nâng cao năng lực nhân viên xã hội và tăng cường phối hợp liên ngành.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và hỗ trợ trẻ em trong gia đình ly hôn – vì một tương lai phát triển bền vững cho thế hệ trẻ!