Tổng quan nghiên cứu

Khu di tích Cổ Loa, thuộc huyện Đông Anh, Hà Nội, là một trong những di tích lịch sử - văn hóa có giá trị đặc biệt quan trọng của Việt Nam với lịch sử hình thành kéo dài hơn 2000 năm. Theo số liệu năm 2020, xã Cổ Loa có diện tích tự nhiên khoảng 806,9 ha và dân số khoảng 20 nghìn người. Khu di tích này bao gồm nhiều loại hình di tích như di tích khảo cổ học, kiến trúc nghệ thuật, tôn giáo tín ngưỡng và di tích cách mạng, trong đó có 7 di tích được xếp hạng quốc gia đặc biệt. Tổng chiều dài ba vòng thành cổ là khoảng 16.150 m, với các vòng thành Nội, Trung và Ngoại có chiều cao từ 4 đến 12 m, thể hiện kỹ thuật xây dựng và quy hoạch quân sự độc đáo của người Việt cổ.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào thực trạng công tác quản lý quy hoạch khu di tích Cổ Loa giai đoạn 2015-2020, đặc biệt là công tác quy hoạch khoanh vùng di tích và quản lý quy hoạch nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di tích trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng và sự phát triển kinh tế - xã hội hiện đại. Mục tiêu cụ thể của luận văn là làm rõ các văn bản quy định, bản đồ quy hoạch, bộ máy quản lý, cũng như những tồn tại, hạn chế trong công tác quản lý quy hoạch di tích, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý.

Phạm vi nghiên cứu không gian bao gồm toàn bộ khu di tích quốc gia đặc biệt Cổ Loa trên địa bàn huyện Đông Anh, Hà Nội, với thời gian nghiên cứu từ năm 2015 đến 2020, giai đoạn sau khi quy hoạch di tích được phê duyệt. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần bảo vệ và phát huy giá trị di tích, đồng thời tạo cơ sở khoa học cho công tác quản lý quy hoạch di tích trong điều kiện phát triển đô thị và kinh tế thị trường.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý văn hóa và bảo tồn di sản văn hóa, trong đó:

  • Lý thuyết quản lý văn hóa: Quản lý văn hóa được hiểu là hoạt động tác động của các chủ thể quản lý (cơ quan nhà nước, tổ chức, cá nhân) lên các đối tượng văn hóa nhằm đạt mục tiêu bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa một cách hiệu quả trong môi trường biến động.

  • Lý thuyết bảo tồn di sản: Bao gồm quan điểm bảo tồn nguyên vẹn và bảo tồn trên cơ sở kế thừa, thích ứng với bối cảnh hiện đại. Hiến chương Venice (1964) nhấn mạnh việc bảo tồn di tích phải kết hợp với nhu cầu sử dụng hữu ích cho xã hội, đồng thời giữ gìn tính nguyên trạng trong giới hạn cho phép.

  • Khái niệm di tích và quy hoạch di tích: Di tích không chỉ là công trình đơn lẻ mà còn bao gồm khung cảnh, môi trường xung quanh. Quy hoạch di tích là việc xác định giá trị đặc trưng, khoanh vùng không gian, phân bố tổ chức các công trình xây dựng mới nhằm bảo tồn, sử dụng và phát huy giá trị di tích trong dài hạn.

Ba khái niệm chính được sử dụng là: quản lý di tích, quản lý quy hoạch di tích và quy hoạch di tích. Quản lý quy hoạch di tích là hoạt động tác động lên không gian gắn liền với di tích, phân bố tổ chức các công trình trong khu vực khoanh vùng nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di tích.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Khai thác các công trình nghiên cứu, văn bản pháp luật, bản đồ quy hoạch, hồ sơ di tích từ các nguồn như Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ban Quản lý Khu di tích Cổ Loa, Thư viện Quốc gia.

  • Phương pháp khảo sát, điền dã thực địa: Thực hiện 6 lần khảo sát tại khu di tích, quan sát tham dự và không tham dự để thu thập thông tin thực tế về hiện trạng di tích và công tác quản lý quy hoạch.

  • Phương pháp phỏng vấn sâu: Phỏng vấn 15 người bao gồm cán bộ quản lý di tích, người dân địa phương trên 40 tuổi có hiểu biết về lịch sử văn hóa, chuyên gia nghiên cứu liên quan đến di tích.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phương pháp phân tích định tính và định lượng để đánh giá thực trạng, so sánh các số liệu vi phạm di tích qua các năm 2018-2020, phân tích các tồn tại và nguyên nhân.

Cỡ mẫu khảo sát và phỏng vấn được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của dữ liệu, tập trung vào các đối tượng có vai trò và kiến thức liên quan trực tiếp đến công tác quản lý quy hoạch di tích.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng vi phạm di tích: Số liệu thống kê cho thấy số lượng vi phạm di tích tại khu di tích Cổ Loa có xu hướng tăng qua các năm 2018, 2019 và 2020, với các vi phạm chủ yếu liên quan đến xây dựng sai quy định trong vùng lõi di tích, lấn chiếm đất đai và phá hoại cảnh quan. Ví dụ, các đoạn thành cổ bị san lấp, sạt lở và nhiều khu vực bảo vệ bị xâm phạm nghiêm trọng.

  2. Quản lý quy hoạch còn nhiều bất cập: Mặc dù đã có quy hoạch chi tiết tỷ lệ 1/2000 được phê duyệt năm 2015, việc thực hiện quy hoạch trên thực địa còn nhiều hạn chế. Có sự chênh lệch giữa bản đồ quy hoạch và hiện trạng thực tế, do thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp quản lý, thiếu nguồn lực và cơ chế kiểm tra giám sát hiệu quả.

  3. Bộ máy quản lý và nguồn lực: Ban Quản lý Khu di tích Cổ Loa chịu trách nhiệm chính, tuy nhiên còn thiếu nhân lực chuyên môn sâu về quy hoạch và bảo tồn, kinh phí đầu tư chưa đáp ứng đủ nhu cầu bảo vệ và tu bổ di tích. Người dân địa phương chưa được huy động hiệu quả trong công tác bảo vệ di tích.

  4. Mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển: Quá trình đô thị hóa nhanh tại huyện Đông Anh tạo áp lực lớn lên khu di tích, dẫn đến xung đột giữa nhu cầu phát triển hạ tầng, nhà ở và bảo tồn di tích. Việc phát triển kinh tế chưa được cân đối với bảo vệ giá trị văn hóa, gây ra nhiều tranh chấp và vi phạm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các tồn tại là do sự thiếu đồng bộ trong quản lý quy hoạch, thiếu cơ chế phối hợp liên ngành và sự tham gia của cộng đồng chưa được phát huy. So sánh với các nghiên cứu về quản lý di tích khác cho thấy tình trạng này không riêng tại Cổ Loa mà còn phổ biến ở nhiều khu di tích quốc gia đặc biệt khác.

Việc quy hoạch di tích mang tính dài hạn và phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, cộng đồng và các nhà khoa học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ số lượng vi phạm theo năm, bảng phân tích các loại vi phạm và sơ đồ tổ chức bộ máy quản lý để minh họa rõ hơn thực trạng.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ khoảng cách giữa lý thuyết quy hoạch và thực tiễn quản lý, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị di tích trong bối cảnh phát triển đô thị và kinh tế thị trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phối hợp liên ngành và nâng cao năng lực quản lý: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Ban Quản lý Khu di tích, UBND huyện Đông Anh, các sở ngành liên quan và cộng đồng dân cư. Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn về quy hoạch và bảo tồn cho cán bộ quản lý. Thời gian thực hiện: 1-2 năm.

  2. Hoàn thiện và cập nhật quy hoạch chi tiết: Rà soát, điều chỉnh quy hoạch chi tiết khu di tích phù hợp với thực tế hiện trạng, bổ sung các biện pháp kiểm soát xây dựng, bảo vệ cảnh quan và môi trường. Áp dụng công nghệ GIS để quản lý không gian di tích hiệu quả. Thời gian: 2 năm.

  3. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm: Xây dựng hệ thống giám sát thường xuyên, phối hợp với lực lượng chức năng để xử lý nghiêm các hành vi vi phạm quy hoạch, lấn chiếm đất đai và phá hoại di tích. Thời gian: liên tục.

  4. Phát huy vai trò cộng đồng trong bảo vệ di tích: Tuyên truyền nâng cao nhận thức người dân về giá trị di tích, khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo vệ, giám sát và phát huy giá trị di tích thông qua các mô hình cộng đồng quản lý. Thời gian: 1-3 năm.

  5. Đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất và kho bảo quản hiện vật: Xây dựng kho bảo quản hiện vật theo tiêu chuẩn, nâng cấp các công trình tu bổ di tích, cải thiện cảnh quan môi trường khu di tích để phục vụ nghiên cứu và du lịch văn hóa. Thời gian: 3-5 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa và di sản: Như Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội, Ban Quản lý Khu di tích Cổ Loa, UBND huyện Đông Anh để làm cơ sở xây dựng chính sách, quy hoạch và quản lý di tích hiệu quả.

  2. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực văn hóa, khảo cổ, quản lý di sản: Để tham khảo các phương pháp nghiên cứu, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý quy hoạch di tích trong bối cảnh phát triển đô thị.

  3. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức xã hội: Giúp nâng cao nhận thức, khuyến khích sự tham gia bảo vệ di tích, phát huy giá trị văn hóa truyền thống gắn liền với đời sống cộng đồng.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và quy hoạch đô thị: Để cân nhắc hài hòa giữa phát triển kinh tế - xã hội và bảo tồn di sản văn hóa trong quá trình quy hoạch phát triển vùng, đô thị hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao quy hoạch khu di tích Cổ Loa lại quan trọng?
    Quy hoạch giúp xác định rõ ranh giới, phân bố không gian, bảo vệ cảnh quan và giá trị di tích, đồng thời tạo cơ sở pháp lý cho quản lý và phát huy giá trị di tích trong dài hạn.

  2. Những khó khăn chính trong quản lý quy hoạch di tích Cổ Loa là gì?
    Bao gồm sự chênh lệch giữa quy hoạch và thực tế, thiếu nguồn lực, thiếu phối hợp liên ngành, vi phạm xây dựng và áp lực đô thị hóa nhanh.

  3. Vai trò của cộng đồng trong bảo vệ di tích được thể hiện như thế nào?
    Cộng đồng là chủ thể gắn bó trực tiếp với di tích, có thể tham gia giám sát, bảo vệ và phát huy giá trị di tích thông qua các mô hình quản lý cộng đồng và tuyên truyền nâng cao nhận thức.

  4. Các biện pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý quy hoạch?
    Tăng cường phối hợp liên ngành, hoàn thiện quy hoạch, kiểm tra giám sát vi phạm, phát huy vai trò cộng đồng và đầu tư cơ sở vật chất bảo quản hiện vật.

  5. Làm thế nào để cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo tồn di tích?
    Cần có quy hoạch tổng thể hài hòa, chính sách quản lý chặt chẽ, sự tham gia của các bên liên quan và nhận thức đúng đắn về giá trị văn hóa để phát triển bền vững.

Kết luận

  • Khu di tích Cổ Loa là di tích quốc gia đặc biệt với giá trị lịch sử, khoa học, thẩm mỹ và văn hóa tiêu biểu của Việt Nam.
  • Thực trạng quản lý quy hoạch di tích còn nhiều tồn tại, đặc biệt là vi phạm xây dựng và chênh lệch giữa quy hoạch và thực tế.
  • Nguyên nhân chủ yếu do thiếu sự phối hợp liên ngành, nguồn lực hạn chế và chưa phát huy vai trò cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường phối hợp, hoàn thiện quy hoạch, kiểm tra giám sát và phát huy vai trò cộng đồng nhằm nâng cao hiệu quả quản lý.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý quy hoạch di tích trong bối cảnh phát triển đô thị và kinh tế thị trường, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di tích Cổ Loa bền vững.

Luận văn khuyến nghị các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng tiếp tục phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2021-2025 để bảo vệ và phát huy giá trị di tích Cổ Loa, đồng thời mở rộng nghiên cứu ứng dụng cho các khu di tích khác trên cả nước.