Tổng quan nghiên cứu

Tình trạng thoái hóa đất nông nghiệp đang là vấn đề cấp bách ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng sản xuất nông nghiệp, đặc biệt tại các vùng đồng bằng sông Cửu Long. Huyện Hồng Ngự, tỉnh Đồng Tháp, với diện tích nghiên cứu khoảng 15.273 ha đất nông nghiệp, nằm trong vùng Đồng Tháp Mười, có điều kiện tự nhiên đặc thù với mạng lưới sông ngòi dày đặc và nguồn phù sa bồi đắp hàng năm. Tuy nhiên, khu vực này cũng đối mặt với các thách thức như sạt lở ven bờ, hạ thấp mực nước ngầm do khai thác quá mức, dẫn đến hiện tượng khô hạn và thoái hóa đất. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng thoái hóa đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Hồng Ngự, tập trung vào ba loại hình thoái hóa chính: suy giảm độ phì, phèn hóa và khô hạn, hoang mạc hóa. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 3/2023 đến tháng 5/2024, sử dụng các quy định kỹ thuật điều tra thoái hóa đất của Bộ Tài nguyên và Môi trường ban hành năm 2012. Kết quả nghiên cứu không chỉ cung cấp cơ sở khoa học cho việc bảo vệ và sử dụng bền vững tài nguyên đất tại địa phương mà còn góp phần nâng cao hiệu quả quản lý đất nông nghiệp, giảm thiểu các tác động tiêu cực đến môi trường và phát triển kinh tế nông thôn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Khái niệm đất và đất nông nghiệp: Đất được định nghĩa là một thực thể tự nhiên hình thành dưới tác động của các yếu tố địa chất, sinh vật, khí hậu, địa hình, con người và thời gian. Đất nông nghiệp là loại đất có khả năng sử dụng cho các hoạt động trồng trọt, chăn nuôi và nuôi trồng thủy sản.
  • Thoái hóa đất: Quá trình làm suy giảm chất lượng và khả năng sản xuất của đất do tác động của điều kiện tự nhiên và hoạt động con người, bao gồm các loại hình như suy giảm độ phì, phèn hóa, khô hạn, xói mòn, mặn hóa.
  • Phương pháp đánh giá thoái hóa đất theo Bộ TN&MT (2012): Áp dụng quy định kỹ thuật điều tra thoái hóa đất, phân cấp mức độ thoái hóa từ nhẹ đến nặng dựa trên các chỉ tiêu hóa lý đất như pH, chất hữu cơ, độ chua, hàm lượng dinh dưỡng.
  • Mô hình tích hợp GIS và AHP-GDM: GIS được sử dụng để xây dựng và phân tích các lớp bản đồ chuyên đề về thoái hóa đất, trong khi AHP-GDM giúp xác định trọng số các yếu tố ảnh hưởng dựa trên đánh giá của chuyên gia, từ đó tổng hợp thành bản đồ thoái hóa đất tổng hợp.
  • Khái niệm và phân loại các loại hình thoái hóa đất: Suy giảm độ phì, phèn hóa, khô hạn, hoang mạc hóa được phân loại theo các chỉ tiêu định lượng và phân cấp mức độ ảnh hưởng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ 193 điểm điều tra thực địa, trong đó có 92 mẫu đất phân tích hóa lý ở độ sâu 0-25 cm, kết hợp với các tài liệu khí hậu, địa chất, quy hoạch sử dụng đất và các kết quả nghiên cứu trước đây.
  • Phương pháp lấy mẫu: Lấy mẫu theo quy định của Thông tư số 14/2012/TT-BTNMT, sử dụng phương pháp lấy mẫu phân bố đều theo quy tắc đường chéo, đường vuông góc hoặc đường dích dắc, tránh các vị trí đặc thù như gần bờ, đường giao thông.
  • Phân tích mẫu đất: Xác định 10 chỉ tiêu chính gồm dung trọng, pH, tổng muối tan, lưu huỳnh tổng số, chất hữu cơ, thành phần cơ giới, dung tích hấp phụ, nitơ tổng số, phốt pho tổng số và kali tổng số theo tiêu chuẩn TCVN.
  • Phương pháp phân tích và đánh giá: Sử dụng phương pháp AHP để xác định trọng số các yếu tố thoái hóa đất dựa trên ma trận so sánh cặp đôi của 9 chuyên gia; tích hợp GIS để xây dựng bản đồ các loại hình thoái hóa đất; áp dụng phương pháp đánh giá đa chỉ tiêu (MCE) để tổng hợp và phân cấp mức độ thoái hóa.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 3/2023 đến tháng 5/2024, bao gồm các bước thu thập dữ liệu, khảo sát thực địa, phân tích mẫu, xây dựng bản đồ và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình trạng thoái hóa đất nông nghiệp tại huyện Hồng Ngự: Trong tổng diện tích nghiên cứu 15.273 ha, 100% diện tích đất nông nghiệp chưa bị thoái hóa nặng. Đất không bị thoái hóa do suy giảm độ phì và xói mòn, rửa trôi; thoái hóa do khô hạn chỉ ở mức nhẹ trên toàn huyện.
  2. Phân bố các loại hình thoái hóa đất: Đất bị phèn hóa được xác định với các mức độ nhẹ đến trung bình, không có hiện tượng mặn hóa do đặc điểm địa lý và nguồn nước. Khô hạn và hoang mạc hóa xuất hiện ở mức độ nhẹ, chủ yếu do khai thác nước ngầm quá mức và biến đổi khí hậu.
  3. Kết quả phân tích mẫu đất: Các chỉ tiêu như pH, chất hữu cơ tổng số (OM%), dung tích hấp phụ (CEC), nitơ tổng số (N%), phốt pho tổng số (P2O5%) và kali tổng số (K2O%) đều nằm trong ngưỡng cho phép, phản ánh đất có độ phì tương đối ổn định.
  4. Ứng dụng GIS và AHP-GDM: Việc tích hợp các lớp bản đồ thoái hóa đất theo trọng số xác định bằng AHP cho phép đánh giá tổng hợp chính xác tình trạng thoái hóa đất, hỗ trợ việc ra quyết định quản lý đất đai hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy huyện Hồng Ngự hiện chưa bị thoái hóa đất nghiêm trọng, điều này phù hợp với đặc điểm tự nhiên có nguồn phù sa bồi đắp thường xuyên và hệ thống thủy lợi phát triển. Tuy nhiên, mức độ thoái hóa nhẹ do khô hạn và phèn hóa cảnh báo nguy cơ tiềm ẩn nếu không có biện pháp quản lý hợp lý. So với các nghiên cứu toàn cầu và trong nước, tình trạng thoái hóa đất tại Hồng Ngự thấp hơn nhiều, nhờ vào điều kiện tự nhiên thuận lợi và các chính sách quản lý đất đai. Việc sử dụng phương pháp tích hợp GIS và AHP-GDM đã giúp minh bạch hóa các yếu tố ảnh hưởng và phân bố không gian thoái hóa đất, tạo cơ sở khoa học cho các giải pháp bảo vệ đất. Dữ liệu có thể được trình bày qua các bản đồ chuyên đề về độ phì, phèn hóa và khô hạn, cùng bảng tổng hợp trọng số và mức độ thoái hóa theo từng xã, giúp các nhà quản lý dễ dàng theo dõi và đánh giá.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giám sát và quản lý khai thác nước ngầm: Hạn chế khai thác quá mức để duy trì mực nước ngầm ổn định, giảm thiểu hiện tượng khô hạn và thoái hóa đất. Chủ thể thực hiện: UBND huyện và các cơ quan tài nguyên môi trường, thời gian: trong vòng 1-2 năm tới.
  2. Áp dụng các biện pháp cải tạo đất phèn: Sử dụng vôi bột, phân hữu cơ và các kỹ thuật canh tác phù hợp để cải thiện độ pH và tăng độ phì cho đất phèn hóa nhẹ và trung bình. Chủ thể thực hiện: Nông dân, Trung tâm khuyến nông, thời gian: triển khai ngay trong vụ sản xuất tiếp theo.
  3. Xây dựng và duy trì hệ thống thủy lợi hợp lý: Đảm bảo cung cấp nước tưới tiêu đầy đủ, hạn chế xói mòn và rửa trôi đất, đồng thời phòng chống sạt lở ven bờ. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý thủy lợi, UBND huyện, thời gian: kế hoạch 3-5 năm.
  4. Tuyên truyền và đào tạo nâng cao nhận thức người dân: Về sử dụng phân bón hợp lý, bảo vệ đất và áp dụng kỹ thuật canh tác bền vững nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến đất. Chủ thể thực hiện: Trung tâm khuyến nông, các tổ chức xã hội, thời gian: liên tục hàng năm.
  5. Phát triển cơ sở dữ liệu và bản đồ thoái hóa đất định kỳ: Cập nhật thông tin và đánh giá định kỳ để kịp thời phát hiện và xử lý các vấn đề thoái hóa đất mới phát sinh. Chủ thể thực hiện: Phân viện Quy hoạch và Thiết kế Nông nghiệp, Sở Tài nguyên và Môi trường, thời gian: mỗi 3 năm một lần.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách quản lý đất đai, quy hoạch sử dụng đất bền vững, giảm thiểu thoái hóa đất.
  2. Các chuyên gia và nhà nghiên cứu môi trường, đất đai: Tham khảo phương pháp luận tích hợp GIS và AHP-GDM trong đánh giá thoái hóa đất, áp dụng cho các vùng nghiên cứu tương tự.
  3. Nông dân và tổ chức khuyến nông: Áp dụng các biện pháp cải tạo đất và kỹ thuật canh tác bền vững được đề xuất nhằm nâng cao năng suất và bảo vệ đất nông nghiệp.
  4. Các cơ quan quản lý tài nguyên và môi trường: Sử dụng dữ liệu và bản đồ thoái hóa đất để giám sát, đánh giá và lập kế hoạch bảo vệ tài nguyên đất hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tình trạng thoái hóa đất tại huyện Hồng Ngự hiện nay như thế nào?
    Kết quả nghiên cứu cho thấy 100% diện tích đất nông nghiệp chưa bị thoái hóa nặng, thoái hóa do khô hạn và phèn hóa chỉ ở mức nhẹ, chưa ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất.

  2. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá thoái hóa đất trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu áp dụng phương pháp tích hợp GIS và AHP-GDM, kết hợp phân tích mẫu đất thực địa và đánh giá trọng số các yếu tố thoái hóa dựa trên ý kiến chuyên gia.

  3. Nguyên nhân chính gây thoái hóa đất tại Hồng Ngự là gì?
    Nguyên nhân chủ yếu là do khai thác nước ngầm quá mức dẫn đến khô hạn, cùng với hiện tượng phèn hóa đất do đặc điểm địa chất và hoạt động canh tác chưa hợp lý.

  4. Các biện pháp bảo vệ đất nông nghiệp được đề xuất là gì?
    Bao gồm quản lý khai thác nước ngầm, cải tạo đất phèn bằng vôi và phân hữu cơ, duy trì hệ thống thủy lợi, tuyên truyền nâng cao nhận thức và xây dựng cơ sở dữ liệu giám sát định kỳ.

  5. Ai nên sử dụng kết quả nghiên cứu này?
    Các nhà quản lý địa phương, chuyên gia môi trường, nông dân và các tổ chức khuyến nông, cơ quan quản lý tài nguyên đất đều có thể ứng dụng kết quả để nâng cao hiệu quả quản lý và bảo vệ đất.

Kết luận

  • Đánh giá thực trạng thoái hóa đất tại huyện Hồng Ngự cho thấy đất nông nghiệp chưa bị thoái hóa nghiêm trọng, với các dạng thoái hóa nhẹ như khô hạn và phèn hóa.
  • Phương pháp tích hợp GIS và AHP-GDM đã được áp dụng thành công, cung cấp bản đồ thoái hóa đất chi tiết và chính xác.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần xây dựng cơ sở dữ liệu khoa học phục vụ quản lý và bảo vệ tài nguyên đất tại địa phương.
  • Đề xuất các biện pháp bảo vệ đất cụ thể, thiết thực nhằm duy trì độ phì và hạn chế thoái hóa trong tương lai.
  • Khuyến nghị tiếp tục giám sát, cập nhật dữ liệu và nâng cao nhận thức cộng đồng để phát triển nông nghiệp bền vững tại huyện Hồng Ngự.

Để bảo vệ tài nguyên đất và phát triển nông nghiệp bền vững, các nhà quản lý và chuyên gia cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi đánh giá thoái hóa đất trong các giai đoạn tiếp theo.