Luận văn thạc sĩ: Tác động của đô thị hóa đến môi trường đất nông nghiệp và giải pháp phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái tại quận Hà Đông, Hà Nội

• Tác giả: Ngô Việt Linh
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Văn Sỹ
• Trường học: Trường Đại Học Thủy Lợi
• Chuyên ngành: Khoa Học Môi Trường
• Đề tài: Đánh Giá Tác Động Đô Thị Hóa Đến Đất Nông Nghiệp Và Phát Triển Nông Nghiệp Đô Thị Sinh Thái Tại Hà Đông, Hà Nội
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. TỔNG QUAN VỀ ĐÔ THỊ HÓA VÀ CÁC VẤN ĐỀ SINH THÁI
• 1.1. Đô thị hóa trên thế giới và ở Việt Nam và những vấn đề môi trường
• 1.1.1. Quá trình đô thị hóa trên thế giới và những vấn đề môi trường nói chung
• 1.1.2. Đô thị hóa ở Việt Nam và sự thu hẹp đất nông nghiệp
• 1.2. Tổng quan về phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái
• 1.2.1. Khái niệm nông nghiệp đô thị sinh thái
• 1.2.2. Đặc điểm của nông nghiệp đô thị sinh thái
• 1.2.3. Phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái trên thế giới
• 1.2.4. Tình hình phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái ở Việt Nam
• 1.2.5. Một số đặc điểm của nông nghiệp đô thị sinh thái tại Việt Nam
• 1.3. Sự cần thiết bảo vệ đất nông nghiệp khu vực đô thị phục vụ phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái
• 2. ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA ĐÔ THỊ HÓA ĐẾN MÔI TRƯỜNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP KHU VỰC VEN ĐÔ QUẬN HÀ ĐÔNG, HÀ NỘI
• 2.1. Hiện trạng môi trường đô thị khu vực quận Hà Đông, Hà Nội
• 2.1.1. Môi trường tự nhiên
• 2.1.2. Điều kiện kinh tế xã hội
• 2.2. Đánh giá tác động của quá trình phát triển đô thị đến quỹ đất nông nghiệp khu vực
• 2.2.1. Lựa chọn phương pháp đánh giá tác động môi trường
• 2.2.2. Đánh giá tác động đến môi trường đất của quá trình đô thị hóa
• 2.2.3. Đánh giá tác động đến nhu cầu sử dụng đất trồng trọt
• 2.2.4. Đánh giá tác động đến chuyển đổi cơ cấu cây trồng
• 2.2.5. Đánh giá tác động gây úng ngập cục bộ
• 3. ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP ĐÔ THỊ SINH THÁI KHU VỰC QUẬN HÀ ĐÔNG, HÀ NỘI
• 3.1. Giải pháp quy hoạch sử dụng đất vùng ven đô đáp ứng mục tiêu phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái
• 3.2. Giải pháp tuyên truyền về phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái
• 3.2.1. Tuyên truyền về giá trị của đất trồng trọt
• 3.2.2. Tuyên truyền về yêu cầu bảo vệ môi trường và phát triển bền vững
• 3.2.3. Tuyên truyền về nông nghiệp đô thị sinh thái
• 3.2.4. Các hình thức tổ chức thực hiện
• 3.3. Giải pháp quản lý chặt chẽ các dự án xây dựng ở vùng ven đô
• 3.4. Giải pháp kỹ thuật để phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái
• 3.4.1. Giải pháp tiêu thoát nước thông minh
• 3.4.2. Các mô hình nông nghiệp đô thị sinh thái có thể áp dụng trên địa bàn quận Hà Đông
• 3.4.3. Giải pháp kỹ thuật xây dựng khu dự trữ đất trồng
• DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH
• DANH MỤC BẢNG BIỂU
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

I. Tác động của đô thị hóa đến đất nông nghiệp

Quá trình đô thị hóa tại Hà Đông, Hà Nội đã gây ra nhiều tác động tiêu cực đến đất nông nghiệp. Diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp do sự gia tăng nhu cầu về đất cho các dự án xây dựng và phát triển hạ tầng. Theo số liệu, từ năm 2011 đến 2015, diện tích đất nông nghiệp giảm khoảng 5.000 héc-ta, trung bình mỗi năm giảm trên 1.000 héc-ta. Sự chuyển đổi này không chỉ ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp mà còn tạo ra áp lực lớn lên môi trường, làm giảm chất lượng đất và gia tăng ô nhiễm. Mặt khác, sự biến đổi sử dụng đất từ nông nghiệp sang các mục đích phi nông nghiệp đã làm cho sản xuất nông nghiệp trở nên manh mún, thiếu bền vững. Cần có các giải pháp quản lý đất đai hiệu quả để bảo vệ tài nguyên đất và phát triển nông nghiệp bền vững.

1.1. Đánh giá tác động đến môi trường đất

Sự gia tăng đô thị hóa đã dẫn đến nhiều vấn đề môi trường nghiêm trọng tại khu vực Hà Đông. Việc xây dựng các khu đô thị mới và mở rộng hạ tầng đã làm mất đi lớp đất mặt, làm giảm khả năng giữ nước và tăng nguy cơ ngập lụt. Hệ sinh thái đất bị xáo trộn, dẫn đến sự suy giảm độ phì nhiêu và khả năng sản xuất nông nghiệp. Theo nghiên cứu, ô nhiễm đất chủ yếu do các hoạt động xây dựng và sự gia tăng dân số, gây ra sự tích tụ chất thải và hóa chất độc hại. Việc bảo vệ môi trường đất không chỉ là trách nhiệm của chính quyền mà còn cần sự tham gia của cộng đồng và các nhà khoa học trong việc phát triển các mô hình nông nghiệp đô thị sinh thái.

1.2. Đánh giá tác động đến nhu cầu sử dụng đất trồng trọt

Nhu cầu sử dụng đất trồng trọt tại Hà Đông đang gia tăng do sự phát triển kinh tế và dân số. Tuy nhiên, sự chuyển đổi đất nông nghiệp sang các mục đích khác đã tạo ra một khoảng trống lớn trong nguồn cung thực phẩm. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, trong vòng 5 năm qua, nhu cầu về thực phẩm tăng đáng kể, trong khi diện tích đất nông nghiệp lại giảm. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu hụt thực phẩm và gia tăng giá cả. Để giải quyết vấn đề này, cần có chính sách khuyến khích phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái, tận dụng các khoảng trống trong đô thị để sản xuất thực phẩm an toàn và bền vững.

II. Phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái

Nông nghiệp đô thị sinh thái (NNDTST) là một giải pháp quan trọng để ứng phó với các thách thức do đô thị hóa mang lại. NNDTST không chỉ giúp bảo vệ đất nông nghiệp mà còn tạo ra nguồn thực phẩm an toàn cho cư dân đô thị. Mô hình này cho phép sử dụng các không gian nhỏ như ban công, sân thượng để trồng cây, từ đó giảm áp lực lên diện tích đất nông nghiệp truyền thống. Việc áp dụng công nghệ cao trong nông nghiệp như thủy canh, khí canh sẽ giúp tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên và nâng cao năng suất. Đồng thời, NNDTST cũng đóng góp vào việc bảo vệ môi trường bằng cách tạo ra không gian xanh trong đô thị và giảm thiểu ô nhiễm.

2.1. Khái niệm và đặc điểm của nông nghiệp đô thị sinh thái

NNDTST được hiểu là hoạt động sản xuất nông nghiệp trong và ven đô thị, không cần nhiều diện tích đất nhưng vẫn đảm bảo năng suất và chất lượng sản phẩm. Mô hình này có những đặc điểm nổi bật như sử dụng công nghệ hiện đại, áp dụng các phương pháp sản xuất sạch và bền vững. NNDTST không chỉ cung cấp thực phẩm cho cư dân mà còn tạo ra không gian sống xanh, góp phần cải thiện chất lượng môi trường đô thị. Theo các chuyên gia, phát triển NNDTST là giải pháp thiết thực để giải quyết vấn đề ô nhiễm và thiếu hụt thực phẩm tại các đô thị lớn như Hà Nội.

2.2. Các giải pháp phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái

Để phát triển NNDTST tại Hà Đông, cần thực hiện một số giải pháp cụ thể. Thứ nhất, cần có các chính sách hỗ trợ từ chính quyền địa phương nhằm khuyến khích người dân tham gia vào hoạt động sản xuất nông nghiệp đô thị. Thứ hai, tổ chức các khóa đào tạo về kỹ thuật canh tác hiện đại và bền vững cho người dân. Thứ ba, phát triển hệ thống phân phối thực phẩm từ nông nghiệp đô thị đến tay người tiêu dùng một cách hiệu quả. Cuối cùng, cần xây dựng các mô hình nông nghiệp đô thị sinh thái mẫu để người dân tham khảo và áp dụng.

Tổng quan nghiên cứu

Quá trình đô thị hóa tại Việt Nam, đặc biệt ở các thành phố lớn như Hà Nội, diễn ra với tốc độ nhanh chóng, gây ra nhiều áp lực lên quỹ đất nông nghiệp ven đô. Theo ước tính, từ năm 2011 đến 2015, diện tích đất nông nghiệp của Hà Nội giảm khoảng 5.000 ha, bình quân mỗi năm mất trên 1.000 ha do chuyển đổi sang đất phi nông nghiệp phục vụ các dự án xây dựng hạ tầng đô thị. Quận Hà Đông, nằm ở cửa ngõ phía Tây Thủ đô, là một trong những khu vực chịu ảnh hưởng rõ nét của quá trình này khi diện tích đất nông nghiệp chỉ còn khoảng 26% tổng diện tích tự nhiên, trong khi lao động nông nghiệp chiếm gần 50% dân số.

Nghiên cứu nhằm đánh giá tác động của đô thị hóa đến môi trường đất nông nghiệp ven đô quận Hà Đông trong giai đoạn 2015-2018 và dự báo đến năm 2020, đồng thời đề xuất các giải pháp phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái (NNĐTST) nhằm bảo vệ tài nguyên đất trồng và phát triển bền vững. Mục tiêu cụ thể bao gồm đánh giá các mặt tích cực và tiêu cực của đô thị hóa đối với đất nông nghiệp, nhu cầu sử dụng đất cho phát triển NNĐTST, và đề xuất các biện pháp quản lý, kỹ thuật phù hợp. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào không gian ven đô quận Hà Đông, Hà Nội, với ý nghĩa quan trọng trong việc duy trì an ninh lương thực, tạo việc làm, cải thiện môi trường và cảnh quan đô thị.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về đô thị hóa, nông nghiệp đô thị sinh thái và quản lý tài nguyên đất. Đô thị hóa được hiểu là quá trình mở rộng không gian đô thị và gia tăng mật độ dân số, kéo theo sự chuyển đổi mục đích sử dụng đất, đặc biệt là đất nông nghiệp sang đất phi nông nghiệp. Nông nghiệp đô thị sinh thái được định nghĩa là nền nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, tận dụng hiệu quả các nguồn lực đất, nước, năng lượng trong và ven đô thị, nhằm sản xuất sản phẩm an toàn, chất lượng cao đồng thời cải thiện môi trường và cảnh quan đô thị.

Các khái niệm chính bao gồm:

• Đô thị hóa: Tỷ lệ dân số đô thị và tốc độ mở rộng không gian đô thị.
• Nông nghiệp đô thị sinh thái (NNĐTST): Sản xuất nông nghiệp trong đô thị với công nghệ cao, thân thiện môi trường, tạo giá trị kinh tế và sinh thái.
• Tác động môi trường đất: Sự thay đổi về chất lượng và diện tích đất nông nghiệp do đô thị hóa.
• Quản lý đất đai: Các biện pháp bảo vệ và sử dụng đất nông nghiệp hiệu quả trong bối cảnh đô thị hóa.
• Mô hình phát triển bền vững: Kết hợp kinh tế, xã hội và môi trường trong phát triển nông nghiệp đô thị.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, kết hợp thu thập số liệu thứ cấp và khảo sát thực địa.

• Nguồn dữ liệu:

  • Số liệu thống kê về diện tích đất nông nghiệp, dân số, quy hoạch đô thị từ UBND thành phố Hà Nội và các báo cáo ngành.
  • Tài liệu, bản đồ, ảnh vệ tinh liên quan đến quá trình đô thị hóa và sử dụng đất tại quận Hà Đông.
  • Khảo sát thực địa tại các khu vực đất nông nghiệp, dự án xây dựng hạ tầng đô thị và các mô hình NNĐTST hiện có.

• Phương pháp phân tích:

  • Phân tích thống kê mô tả để đánh giá biến động diện tích đất nông nghiệp và cơ cấu sử dụng đất.
  • Ma trận đánh giá tác động môi trường để xác định các yếu tố ảnh hưởng chính.
  • So sánh, tổng hợp số liệu để dự báo xu hướng sử dụng đất đến năm 2020.
  • Phân tích SWOT để đề xuất giải pháp phát triển NNĐTST phù hợp.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu:

  • Khảo sát khoảng 10-15 khu vực đất nông nghiệp và dự án xây dựng tiêu biểu tại quận Hà Đông.
  • Lựa chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo đại diện cho các loại hình sử dụng đất và mức độ đô thị hóa khác nhau.

• Timeline nghiên cứu:

  • Thu thập và xử lý số liệu: 3 tháng.
  • Khảo sát thực địa và phân tích dữ liệu: 4 tháng.
  • Dự báo và đề xuất giải pháp: 2 tháng.
  • Hoàn thiện báo cáo luận văn: 1 tháng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Diện tích đất nông nghiệp giảm mạnh: Từ năm 2015 đến 2018, diện tích đất nông nghiệp tại quận Hà Đông giảm khoảng 15%, từ 1.545 ha xuống còn 1.311 ha, chủ yếu do chuyển đổi sang đất xây dựng đô thị và hạ tầng giao thông.

2. Lao động nông nghiệp dư thừa: Lao động trong lĩnh vực nông nghiệp chiếm gần 50% dân số quận, trong khi đất nông nghiệp ngày càng thu hẹp, dẫn đến tình trạng thất nghiệp và thiếu việc làm trong khu vực này.

3. Ô nhiễm môi trường đất và nước: Các khu vực đất nông nghiệp ven đô bị ô nhiễm do nước thải sinh hoạt và công nghiệp chưa được xử lý triệt để, ảnh hưởng đến chất lượng đất và sản phẩm nông nghiệp.

4. Nhu cầu phát triển NNĐTST tăng cao: Dự báo đến năm 2020, nhu cầu sử dụng đất cho NNĐTST tại quận Hà Đông sẽ tăng khoảng 20% so với giai đoạn trước, nhằm đáp ứng nhu cầu thực phẩm sạch và tạo không gian xanh cho đô thị.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự thu hẹp đất nông nghiệp là do quá trình đô thị hóa nhanh, với các dự án xây dựng khu đô thị mới, khu công nghiệp và hạ tầng giao thông chiếm dụng đất. So với các nghiên cứu tại các đô thị lớn khác như TP Hồ Chí Minh, Hà Nội cũng có xu hướng tương tự nhưng mức độ ô nhiễm đất và nước tại Hà Đông được đánh giá nghiêm trọng hơn do hệ thống xử lý nước thải chưa đồng bộ.

Việc dư thừa lao động nông nghiệp trong khi đất đai thu hẹp tạo áp lực lớn về việc làm và thu nhập cho người dân ven đô. Đây là thách thức lớn cần giải quyết thông qua chuyển đổi nghề nghiệp và phát triển các mô hình NNĐTST ứng dụng công nghệ cao, giúp tăng năng suất và giá trị sản phẩm.

Kết quả khảo sát cũng cho thấy các mô hình NNĐTST như trồng rau thủy canh, khí canh trên sân thượng, nhà màng tại Hà Đông đã bước đầu mang lại hiệu quả kinh tế và môi trường tích cực, phù hợp với xu hướng phát triển bền vững. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động diện tích đất nông nghiệp và bảng so sánh năng suất các mô hình NNĐTST.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Quy hoạch sử dụng đất ven đô hợp lý: Thiết lập các khu dự trữ đất trồng tại quận Hà Đông với diện tích khoảng 300 ha, ưu tiên bảo vệ đất nông nghiệp chất lượng cao, hạn chế chuyển đổi sang đất phi nông nghiệp không kiểm soát. Chủ thể thực hiện: UBND thành phố Hà Nội và Sở Tài nguyên Môi trường, trong vòng 2 năm tới.

2. Tuyên truyền và đào tạo nâng cao nhận thức: Tổ chức các chương trình tuyên truyền về giá trị đất trồng và bảo vệ môi trường sinh thái, đồng thời tập huấn kỹ thuật NNĐTST cho nông dân và các hộ dân ven đô. Chủ thể: Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, các tổ chức xã hội, trong 1 năm.

3. Quản lý chặt chẽ các dự án xây dựng: Áp dụng các quy định nghiêm ngặt về đánh giá tác động môi trường và sử dụng đất trong các dự án xây dựng khu đô thị mới, tránh lấn chiếm đất nông nghiệp không hợp lý. Chủ thể: Ban Quản lý dự án và các cơ quan chức năng, liên tục thực hiện.

4. Ứng dụng công nghệ cao trong NNĐTST: Khuyến khích đầu tư và phát triển các mô hình nông nghiệp công nghệ cao như thủy canh, khí canh, nhà màng, hệ thống tưới tự động nhằm tăng năng suất và chất lượng sản phẩm. Chủ thể: Các doanh nghiệp, hợp tác xã nông nghiệp, trong 3 năm tới.

5. Xây dựng hệ thống tiêu thoát nước hiệu quả: Đầu tư hệ thống tiêu thoát nước nhằm giảm thiểu ngập úng cục bộ, bảo vệ đất nông nghiệp và môi trường sinh thái. Chủ thể: UBND quận Hà Đông phối hợp với Sở Xây dựng, trong 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý đô thị và quy hoạch: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách quản lý đất đai, quy hoạch phát triển đô thị bền vững, bảo vệ đất nông nghiệp ven đô.

2. Ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn: Áp dụng các giải pháp kỹ thuật và mô hình NNĐTST để nâng cao hiệu quả sản xuất, bảo vệ môi trường và tạo việc làm cho người dân ven đô.

3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Là tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo về tác động đô thị hóa và phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái, đồng thời phục vụ công tác đào tạo chuyên ngành.

4. Doanh nghiệp và hợp tác xã nông nghiệp: Tham khảo các mô hình công nghệ cao và giải pháp quản lý để đầu tư phát triển sản xuất nông nghiệp đô thị hiệu quả, đáp ứng nhu cầu thị trường.

Câu hỏi thường gặp

1. Đô thị hóa ảnh hưởng như thế nào đến đất nông nghiệp ven đô?
   Đô thị hóa làm giảm diện tích đất nông nghiệp do chuyển đổi sang đất xây dựng, gây phân mảnh đất và ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng tiêu cực đến sản xuất nông nghiệp và an ninh lương thực. Ví dụ, tại quận Hà Đông, diện tích đất nông nghiệp giảm khoảng 15% trong 3 năm gần đây.

2. Nông nghiệp đô thị sinh thái là gì và có vai trò ra sao?
   NNĐTST là nền nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao trong đô thị, sản xuất sản phẩm an toàn, chất lượng cao, đồng thời cải thiện môi trường và cảnh quan. Nó giúp giải quyết việc làm, tăng thu nhập và bảo vệ tài nguyên đất trong bối cảnh đô thị hóa.

3. Các giải pháp chính để phát triển NNĐTST hiệu quả là gì?
   Bao gồm quy hoạch đất đai hợp lý, tuyên truyền nâng cao nhận thức, quản lý dự án xây dựng chặt chẽ, ứng dụng công nghệ cao và cải thiện hệ thống tiêu thoát nước. Các giải pháp này cần sự phối hợp của chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng.

4. Làm thế nào để bảo vệ đất nông nghiệp trong quá trình đô thị hóa?
   Bảo vệ thông qua thiết lập khu dự trữ đất trồng, kiểm soát chuyển đổi mục đích sử dụng đất, áp dụng các quy định pháp luật nghiêm ngặt và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị đất nông nghiệp.

5. Mô hình NNĐTST nào phù hợp với quận Hà Đông?
   Các mô hình thủy canh, khí canh trên sân thượng, nhà màng và hệ thống tưới tự động đã được áp dụng thành công, giúp tăng năng suất và giảm ô nhiễm, phù hợp với điều kiện khí hậu và diện tích đất hạn chế tại Hà Đông.

Kết luận

• Quá trình đô thị hóa tại quận Hà Đông đã làm giảm khoảng 15% diện tích đất nông nghiệp trong giai đoạn 2015-2018, gây áp lực lớn lên môi trường và lao động nông nghiệp.
• NNĐTST là giải pháp thiết thực để bảo vệ đất nông nghiệp, tạo việc làm và nâng cao chất lượng sản phẩm trong bối cảnh đô thị hóa nhanh.
• Các giải pháp quy hoạch, tuyên truyền, quản lý dự án và ứng dụng công nghệ cao cần được triển khai đồng bộ và hiệu quả trong 2-3 năm tới.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng trong phát triển nông nghiệp đô thị bền vững.
• Đề xuất tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và ứng dụng các mô hình NNĐTST phù hợp với từng vùng ven đô khác nhau của Hà Nội và các thành phố lớn.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường giám sát và đánh giá hiệu quả để điều chỉnh kịp thời, hướng tới phát triển đô thị sinh thái bền vững.