Tổng quan nghiên cứu

Việc phát triển các khu công nghiệp (KCN) tại tỉnh Kiên Giang, trong đó có KCN Thạnh Lộc với diện tích thu hồi đất khoảng 136 ha, đã góp phần quan trọng trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế và tạo việc làm cho hơn 2.500 lao động địa phương. Tuy nhiên, việc thu hồi đất nông nghiệp ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của khoảng 265 hộ gia đình (HGĐ) bị mất đất sản xuất, gây ra nhiều thay đổi trong đời sống kinh tế - xã hội của họ. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng sinh kế của các HGĐ bị thu hồi đất cho dự án KCN Thạnh Lộc, phân tích các nguồn vốn sinh kế, việc làm, thu nhập, cũng như thuận lợi và khó khăn sau thu hồi đất. Nghiên cứu được thực hiện trên địa bàn xã Thạnh Lộc, huyện Châu Thành, tỉnh Kiên Giang, với dữ liệu thu thập từ năm 2010 đến 2016. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp hỗ trợ ổn định sinh kế, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững cho các HGĐ bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu sử dụng khung sinh kế bền vững của Bộ Phát triển Quốc tế Anh (DFID, 1999) làm cơ sở lý thuyết chính. Khung này tập trung vào năm loại tài sản sinh kế: vốn con người, vốn tự nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính và vốn xã hội. Vốn con người bao gồm trình độ học vấn, kỹ năng và sức khỏe; vốn tự nhiên là đất đai, nguồn nước; vốn vật chất là cơ sở hạ tầng và tài sản sản xuất; vốn tài chính gồm tiền mặt, tiết kiệm và tín dụng; vốn xã hội là các mối quan hệ và tổ chức xã hội. Ngoài ra, nghiên cứu còn dựa trên các quy định pháp luật về sở hữu đất đai và thu hồi đất tại Việt Nam, bao gồm Luật Đất đai 2013 và các nghị định hướng dẫn liên quan, nhằm hiểu rõ chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư. Khái niệm sinh kế bền vững được định nghĩa là khả năng duy trì và cải thiện các nguồn lực sinh kế, đối phó với các cú sốc và áp lực bên ngoài, đồng thời không làm suy thoái tài nguyên thiên nhiên.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu bao gồm dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo, văn bản pháp luật, phương án bồi thường giải phóng mặt bằng (BT, GPMB) và các tài liệu liên quan đến KCN Thạnh Lộc; dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 50 HGĐ bị thu hồi đất, phỏng vấn 15 đại diện HGĐ và 10 chuyên gia, cán bộ liên quan. Phương pháp chọn mẫu thuận tiện được áp dụng do khó khăn trong việc tiếp cận toàn bộ đối tượng. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Stata với các phương pháp thống kê mô tả, so sánh tần suất và tần số, kết hợp phân tích định tính để đánh giá thuận lợi, khó khăn và hiệu quả chính sách BT, GPMB. Thời gian nghiên cứu tập trung từ tháng 10 đến tháng 12 năm 2016, với số liệu thứ cấp từ 2010-2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thay đổi về nguồn vốn con người: Độ tuổi trung bình của chủ hộ là 53,5 tuổi, với 74% có trình độ học vấn tiểu học và chỉ 10% có trình độ từ trung học phổ thông trở lên. Lực lượng lao động chính bình quân 3,14 người/hộ, lực lượng lao động phụ thuộc 2,29 người/hộ. Tình trạng sức khỏe phần lớn tốt, trên 75% thành viên khỏe mạnh.
  2. Chuyển đổi nghề nghiệp: Tỷ lệ lao động thuần nông giảm từ 93,67% trước thu hồi đất xuống còn 76,43% sau thu hồi, tương đương 17,24% lao động chuyển sang ngành nghề khác như kinh doanh, làm thuê và làm công nhân trong KCN. Tuy nhiên, chỉ có 10,19% lao động chính làm việc trong KCN, thấp so với tổng số lao động tại đây.
  3. Nguồn vốn tài chính và vật chất: Bình quân diện tích đất bị thu hồi là 5.120 m2/hộ, với số tiền bồi thường cao nhất lên đến trên 5 tỷ đồng. 100% HGĐ tiếp tục sinh sống tại khu vực cũ, nhiều hộ sử dụng tiền bồi thường để mua đất thổ cư hoặc đất sản xuất mới.
  4. Nguồn vốn xã hội: 76% HGĐ tham gia Hội nông dân, 12% tham gia Hội phụ nữ và Hội người cao tuổi, giúp họ tiếp cận thông tin và hỗ trợ trong sinh hoạt, sản xuất.
  5. Thu nhập và đời sống: Tổng thu nhập bình quân đầu người xã Thạnh Lộc năm 2015 là 16 triệu đồng/năm. Việc thu hồi đất đã làm thay đổi cơ cấu thu nhập, một số hộ có thu nhập cải thiện nhờ chuyển đổi nghề nghiệp và sử dụng hiệu quả tiền bồi thường.

Thảo luận kết quả

Việc thu hồi đất nông nghiệp tại KCN Thạnh Lộc đã tạo ra cú sốc lớn đối với sinh kế của các HGĐ, đặc biệt là mất đất sản xuất – vốn tự nhiên quan trọng nhất. Tuy nhiên, nhờ chính sách bồi thường, hỗ trợ kịp thời và đầy đủ, nhiều hộ đã có điều kiện cải thiện đời sống, chuyển đổi nghề nghiệp và đa dạng hóa nguồn thu nhập. So với các nghiên cứu tại các địa phương khác, kết quả tương đồng về sự giảm sút lao động nông nghiệp và tăng lao động phi nông nghiệp, nhưng tỷ lệ lao động làm việc trong KCN còn thấp do hạn chế về trình độ và kỹ năng. Việc chưa xây dựng khu tái định cư đồng bộ khiến một số hộ gặp khó khăn trong ổn định chỗ ở và sinh kế. Các biểu đồ so sánh trước và sau thu hồi đất về tỷ lệ lao động theo ngành nghề, thu nhập và quy mô hộ gia đình sẽ minh họa rõ nét sự chuyển dịch sinh kế. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của vốn con người và xã hội trong việc thích ứng với thay đổi, đồng thời cho thấy cần có chính sách đào tạo nghề và hỗ trợ việc làm hiệu quả hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo nghề và nâng cao kỹ năng lao động: Chính quyền địa phương phối hợp với doanh nghiệp KCN tổ chức các khóa đào tạo nghề phù hợp, nhằm nâng cao tỷ lệ lao động địa phương được tuyển dụng vào KCN, mục tiêu tăng ít nhất 30% lao động địa phương trong 2 năm tới.
  2. Xây dựng khu tái định cư đồng bộ và hỗ trợ ổn định chỗ ở: Đầu tư hoàn thiện khu tái định cư với đầy đủ cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội, đảm bảo các HGĐ bị thu hồi đất có nơi ở ổn định, dự kiến hoàn thành trong vòng 3 năm.
  3. Hỗ trợ đa dạng hóa sinh kế và phát triển kinh tế phi nông nghiệp: Cung cấp các gói hỗ trợ tài chính, tư vấn kỹ thuật cho các HGĐ phát triển kinh doanh nhỏ, dịch vụ hoặc sản xuất phi nông nghiệp, nhằm giảm phụ thuộc vào đất nông nghiệp.
  4. Tăng cường vai trò các tổ chức xã hội và cộng đồng: Khuyến khích HGĐ tham gia các tổ chức xã hội để nâng cao vốn xã hội, tạo mạng lưới hỗ trợ và chia sẻ thông tin, góp phần nâng cao khả năng thích ứng và phát triển sinh kế bền vững.
  5. Cải thiện chính sách bồi thường và hỗ trợ: Rà soát, điều chỉnh chính sách bồi thường, hỗ trợ phù hợp với thực tế, đảm bảo công bằng và hiệu quả, đồng thời tăng cường giám sát thực hiện để tránh sai sót, kéo dài thời gian hỗ trợ không cần thiết.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý đất đai: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý thu hồi đất.
  2. Các nhà hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội: Thông tin về tác động của thu hồi đất đến sinh kế giúp thiết kế các chương trình hỗ trợ phát triển bền vững cho cộng đồng bị ảnh hưởng.
  3. Doanh nghiệp đầu tư và quản lý KCN: Hiểu rõ thực trạng sinh kế và nhu cầu của người dân địa phương để xây dựng các chính sách tuyển dụng, đào tạo lao động phù hợp, góp phần phát triển bền vững KCN.
  4. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý kinh tế, phát triển nông thôn: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng khung sinh kế bền vững trong đánh giá tác động thu hồi đất và phát triển sinh kế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Việc thu hồi đất ảnh hưởng như thế nào đến sinh kế của người dân?
    Thu hồi đất làm mất nguồn vốn tự nhiên quan trọng là đất sản xuất, gây giảm thu nhập từ nông nghiệp và buộc người dân phải chuyển đổi nghề nghiệp hoặc tìm kiếm nguồn thu nhập mới. Tuy nhiên, chính sách bồi thường và hỗ trợ kịp thời giúp nhiều hộ cải thiện đời sống.

  2. Chính sách bồi thường và hỗ trợ hiện nay có hiệu quả không?
    Chính sách được thực hiện khá đầy đủ và kịp thời, giúp nhiều HGĐ ổn định cuộc sống. Tuy nhiên, vẫn còn một số hộ gặp khó khăn do thiếu đất tái định cư và hạn chế về kỹ năng lao động.

  3. Người dân có được ưu tiên làm việc trong KCN không?
    Có chính sách ưu tiên, nhưng do trình độ và kỹ năng hạn chế, tỷ lệ lao động địa phương làm việc trong KCN còn thấp, chỉ khoảng 10% lao động chính trong các hộ khảo sát.

  4. Các HGĐ sử dụng tiền bồi thường như thế nào?
    Phần lớn HGĐ sử dụng tiền bồi thường để mua đất thổ cư hoặc đất sản xuất mới, một số đầu tư vào kinh doanh nhỏ hoặc tiết kiệm. Việc sử dụng tiền hiệu quả góp phần ổn định sinh kế.

  5. Những giải pháp nào giúp người dân thích ứng tốt hơn sau thu hồi đất?
    Đào tạo nghề, xây dựng khu tái định cư đồng bộ, hỗ trợ đa dạng hóa sinh kế, tăng cường vốn xã hội và cải thiện chính sách bồi thường là các giải pháp thiết thực giúp người dân ổn định và phát triển sinh kế bền vững.

Kết luận

  • Thu hồi đất KCN Thạnh Lộc đã làm thay đổi đáng kể sinh kế của khoảng 265 HGĐ, với sự giảm sút lao động nông nghiệp và chuyển dịch sang các ngành nghề khác.
  • Chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư được thực hiện kịp thời, góp phần cải thiện đời sống nhưng vẫn còn hạn chế về khu tái định cư và đào tạo nghề.
  • Vốn con người và vốn xã hội là yếu tố then chốt giúp các HGĐ thích ứng và phát triển sinh kế mới.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo nghề, xây dựng khu tái định cư, hỗ trợ đa dạng hóa sinh kế và tăng cường vai trò tổ chức xã hội nhằm nâng cao hiệu quả ổn định sinh kế.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho chính quyền, doanh nghiệp và các nhà nghiên cứu trong việc hoạch định chính sách và phát triển bền vững cộng đồng bị ảnh hưởng thu hồi đất.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá tác động lâu dài của dự án để điều chỉnh chính sách phù hợp. Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp được khuyến khích phối hợp chặt chẽ nhằm đảm bảo quyền lợi và phát triển sinh kế bền vững cho người dân địa phương.