Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng, việc áp dụng nguyên tắc kế toán thận trọng (KTTT) trong các công ty niêm yết trở nên thiết yếu nhằm đảm bảo tính minh bạch và chính xác của báo cáo tài chính. Theo ước tính, danh sách 50 công ty niêm yết (CTNY) tại Forbes Việt Nam giai đoạn 2016-2022 đã trở thành mẫu nghiên cứu tiêu biểu để đánh giá ảnh hưởng của các nhân tố quản trị công ty (QTCT) đến việc áp dụng KTTT. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc xác định mức độ tác động của các đặc điểm QTCT như quy mô hội đồng quản trị, tính độc lập, sự kiêm nhiệm giữa CEO và chủ tịch hội đồng quản trị, số lượng cuộc họp và tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị đến việc thực hiện nguyên tắc kế toán thận trọng.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là đánh giá ảnh hưởng của các nhân tố QTCT đến KTTT và đề xuất các chính sách phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng nguyên tắc này trong các CTNY tại Forbes Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các công ty phi tài chính được bình chọn trong danh sách Forbes Việt Nam từ năm 2016 đến năm 2022, với dữ liệu thu thập thủ công từ báo cáo tài chính và báo cáo thường niên. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý và nhà đầu tư trong việc hoàn thiện cơ chế QTCT, từ đó nâng cao chất lượng thông tin tài chính và thu hút nguồn vốn đầu tư.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết nền tảng chính để phân tích mối quan hệ giữa QTCT và KTTT. Thứ nhất, Lý thuyết đại diện (Agency theory) của Jensen và Meckling (1976) giải thích mối quan hệ giữa cổ đông và nhà quản lý, trong đó các cơ chế QTCT được thiết lập nhằm giảm thiểu xung đột lợi ích và chi phí đại diện. Sự hiện diện của các thành viên hội đồng quản trị độc lập và các cơ chế giám sát được xem là công cụ quan trọng để thúc đẩy việc áp dụng KTTT, qua đó giảm thiểu rủi ro thông tin không chính xác.

Thứ hai, Lý thuyết thông tin bất cân xứng (Asymmetric information) của Akerlof (1970) nhấn mạnh sự khác biệt về thông tin giữa các bên liên quan trong công ty, đặc biệt giữa nhà quản lý và nhà đầu tư. KTTT được xem là một công cụ để giảm thiểu bất cân xứng thông tin thông qua việc ghi nhận sớm các khoản lỗ và thận trọng trong báo cáo tài chính. Các đặc điểm QTCT như quy mô hội đồng quản trị, tính độc lập, sự kiêm nhiệm, số lượng cuộc họp và tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị có thể ảnh hưởng đến mức độ minh bạch và thận trọng trong kế toán.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Quy mô hội đồng quản trị (BSIZE): Số lượng thành viên trong hội đồng quản trị.
  • Tính độc lập của hội đồng quản trị (BINDEP): Tỷ lệ thành viên độc lập trong hội đồng.
  • Sự kiêm nhiệm giữa CEO và chủ tịch hội đồng quản trị (DUAL): Tình trạng một người giữ cả hai vị trí.
  • Số lượng cuộc họp hội đồng quản trị (MEETING): Số lần họp trong năm.
  • Tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị (GEND): Tỷ lệ nữ giới trong hội đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với mẫu gồm 283 công ty phi tài chính niêm yết trong danh sách Forbes Việt Nam giai đoạn 2016-2022. Dữ liệu được thu thập thủ công từ báo cáo tài chính và báo cáo thường niên trên các trang chuyên ngành như vietstock.vn. Các biến nghiên cứu được đo lường dựa trên các mô hình chuẩn trong lĩnh vực kế toán và quản trị công ty.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm Eviews 8 với ba mô hình hồi quy: Pooled OLS, Fixed Effects Model (FEM) và Random Effects Model (REM). Qua kiểm định Hausman, mô hình REM được lựa chọn là phù hợp nhất để đánh giá tác động của các nhân tố QTCT đến KTTT. Phương pháp chọn mẫu là chọn các công ty phi tài chính được bình chọn trong danh sách Forbes Việt Nam nhằm đảm bảo tính đại diện và loại trừ các yếu tố đặc thù của ngành tài chính. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2022, cho phép phân tích xu hướng và sự biến động trong áp dụng KTTT.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô hội đồng quản trị (BSIZE) có ảnh hưởng cùng chiều đến KTTT. Kết quả hồi quy REM cho thấy hệ số tác động của BSIZE là dương và có ý nghĩa thống kê, cho thấy các công ty có hội đồng quản trị lớn hơn có xu hướng áp dụng nguyên tắc kế toán thận trọng cao hơn. Cụ thể, tăng thêm một thành viên trong hội đồng quản trị làm tăng mức độ áp dụng KTTT khoảng 0.15 điểm phần trăm.

  2. Tính độc lập của hội đồng quản trị (BINDEP) không có ảnh hưởng đáng kể đến KTTT. Mặc dù nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy mối quan hệ cùng chiều, trong mẫu nghiên cứu này, biến BINDEP không đạt mức ý nghĩa thống kê, cho thấy tính độc lập chưa phải là yếu tố quyết định trong việc áp dụng KTTT tại các CTNY Forbes Việt Nam.

  3. Sự kiêm nhiệm giữa CEO và chủ tịch hội đồng quản trị (DUAL) có ảnh hưởng ngược chiều đến KTTT. Kết quả cho thấy các công ty có sự kiêm nhiệm này có xu hướng áp dụng KTTT thấp hơn, với hệ số âm và ý nghĩa thống kê ở mức 5%. Điều này phản ánh rủi ro tập trung quyền lực làm giảm tính thận trọng trong báo cáo tài chính.

  4. Số lượng cuộc họp hội đồng quản trị (MEETING) có ảnh hưởng cùng chiều đến KTTT. Các công ty tổ chức nhiều cuộc họp hơn trong năm có mức độ áp dụng KTTT cao hơn, với hệ số tác động dương và ý nghĩa thống kê. Mỗi cuộc họp tăng thêm làm tăng mức độ thận trọng khoảng 0.08 điểm phần trăm.

  5. Tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị (GEND) có ảnh hưởng cùng chiều đến KTTT. Mức độ tham gia của nữ giới trong hội đồng quản trị được chứng minh là góp phần nâng cao tính thận trọng trong kế toán, với hệ số dương và ý nghĩa thống kê ở mức 1%.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với giả thuyết về ảnh hưởng tích cực của quy mô hội đồng quản trị đến KTTT, phản ánh vai trò quan trọng của việc tăng cường số lượng thành viên để đảm bảo sự đa dạng và kiểm soát hiệu quả. Việc không tìm thấy ảnh hưởng đáng kể của tính độc lập có thể do đặc thù quản trị tại các công ty Việt Nam, nơi các thành viên độc lập chưa thực sự phát huy vai trò giám sát hiệu quả.

Ảnh hưởng ngược chiều của sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch hội đồng quản trị đồng nhất với các nghiên cứu cho thấy tập trung quyền lực làm giảm sự thận trọng trong báo cáo tài chính, do thiếu sự kiểm soát chéo. Số lượng cuộc họp và tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị được xác nhận là các yếu tố thúc đẩy việc áp dụng KTTT, có thể giải thích bởi sự tăng cường giám sát và đa dạng quan điểm trong quá trình ra quyết định.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố QTCT đến KTTT, hoặc bảng tổng hợp hệ số hồi quy và mức ý nghĩa thống kê để minh họa rõ ràng hơn các kết quả phân tích.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quy mô hội đồng quản trị: Các CTNY nên mở rộng số lượng thành viên hội đồng quản trị nhằm nâng cao năng lực giám sát và đảm bảo tính kế thừa, bổ sung khi có biến động nhân sự. Mục tiêu tăng ít nhất 10% số lượng thành viên trong vòng 2 năm tới do Ban lãnh đạo công ty chủ trì.

  2. Hạn chế sự kiêm nhiệm giữa CEO và chủ tịch hội đồng quản trị: Các công ty cần xây dựng chính sách phân tách rõ ràng vai trò CEO và chủ tịch để tránh tập trung quyền lực, nâng cao tính thận trọng trong báo cáo tài chính. Thực hiện trong vòng 1 năm với sự phối hợp của Hội đồng quản trị và Ban kiểm soát.

  3. Tăng cường số lượng và chất lượng các cuộc họp hội đồng quản trị: Đề xuất tổ chức tối thiểu 6 cuộc họp mỗi năm, tập trung vào giám sát chất lượng thông tin kế toán và tuân thủ nguyên tắc kế toán thận trọng. Ban thư ký hội đồng quản trị chịu trách nhiệm triển khai trong năm tài chính tiếp theo.

  4. Khuyến khích tăng tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị: Các CTNY nên đặt mục tiêu nâng tỷ lệ thành viên nữ lên ít nhất 30% trong 3 năm tới nhằm đa dạng hóa quan điểm và nâng cao hiệu quả quản trị. Ban nhân sự và Hội đồng quản trị phối hợp thực hiện.

  5. Đào tạo và bồi dưỡng chuyên môn cho thành viên hội đồng quản trị: Tổ chức các khóa đào tạo về kiến thức kế toán thận trọng và các quy định liên quan nhằm nâng cao nhận thức và trách nhiệm của các thành viên. Thực hiện định kỳ hàng năm do Ban đào tạo và phát triển nhân sự đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo các công ty niêm yết: Giúp hiểu rõ tác động của các nhân tố QTCT đến việc áp dụng KTTT, từ đó xây dựng chiến lược quản trị phù hợp nhằm nâng cao chất lượng báo cáo tài chính.

  2. Nhà đầu tư và cổ đông: Cung cấp cơ sở để đánh giá mức độ minh bạch và thận trọng trong báo cáo tài chính của các công ty, hỗ trợ quyết định đầu tư chính xác hơn.

  3. Cơ quan quản lý và hoạch định chính sách: Tham khảo để hoàn thiện các quy định về QTCT và áp dụng KTTT, góp phần nâng cao tính minh bạch và hiệu quả của thị trường chứng khoán Việt Nam.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kế toán, quản trị công ty: Là tài liệu tham khảo khoa học về mối quan hệ giữa QTCT và KTTT, đồng thời cung cấp mô hình nghiên cứu và phương pháp phân tích dữ liệu thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nguyên tắc kế toán thận trọng là gì?
    Nguyên tắc kế toán thận trọng yêu cầu ghi nhận các khoản lỗ sớm hơn và chỉ ghi nhận lợi nhuận khi chắc chắn, nhằm đảm bảo báo cáo tài chính phản ánh chính xác tình hình tài chính và kết quả kinh doanh.

  2. Tại sao quy mô hội đồng quản trị ảnh hưởng đến áp dụng KTTT?
    Quy mô lớn giúp tăng cường sự đa dạng và khả năng giám sát, từ đó thúc đẩy việc áp dụng nguyên tắc kế toán thận trọng nhằm giảm rủi ro sai sót và gian lận trong báo cáo tài chính.

  3. Sự kiêm nhiệm giữa CEO và chủ tịch hội đồng quản trị có tác động như thế nào?
    Sự kiêm nhiệm này có thể dẫn đến tập trung quyền lực, giảm hiệu quả giám sát và làm giảm mức độ thận trọng trong kế toán, gây rủi ro cho tính minh bạch của báo cáo tài chính.

  4. Tại sao tỷ lệ thành viên nữ trong hội đồng quản trị lại quan trọng?
    Thành viên nữ thường mang đến quan điểm đa dạng và sự cẩn trọng trong quản trị, góp phần nâng cao chất lượng giám sát và thúc đẩy áp dụng nguyên tắc kế toán thận trọng.

  5. Mô hình nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích dữ liệu?
    Nghiên cứu sử dụng mô hình hồi quy Pooled OLS, FEM và REM, trong đó mô hình REM được lựa chọn là phù hợp nhất dựa trên kiểm định Hausman để đánh giá tác động của các nhân tố QTCT đến KTTT.

Kết luận

  • Luận văn xác định quy mô hội đồng quản trị, số lượng cuộc họp và tỷ lệ thành viên nữ có ảnh hưởng tích cực đến việc áp dụng nguyên tắc kế toán thận trọng tại các CTNY Forbes Việt Nam.
  • Sự kiêm nhiệm giữa CEO và chủ tịch hội đồng quản trị có ảnh hưởng ngược chiều, làm giảm mức độ áp dụng KTTT.
  • Tính độc lập của hội đồng quản trị không có ảnh hưởng đáng kể trong mẫu nghiên cứu này.
  • Mô hình hồi quy REM được xác định là phù hợp nhất để phân tích dữ liệu nghiên cứu.
  • Các đề xuất chính sách tập trung vào tăng cường quy mô hội đồng quản trị, phân tách vai trò CEO và chủ tịch, nâng cao số lượng cuộc họp và tỷ lệ thành viên nữ, cùng với đào tạo chuyên môn cho hội đồng quản trị.

Next steps: Các công ty niêm yết tại Forbes Việt Nam nên triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm tới để nâng cao hiệu quả áp dụng KTTT, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng các nhân tố QTCT khác có thể ảnh hưởng đến KTTT.

Call to action: Ban lãnh đạo và các nhà quản trị công ty cần chủ động áp dụng các khuyến nghị nhằm nâng cao tính minh bạch và thận trọng trong báo cáo tài chính, góp phần phát triển bền vững thị trường chứng khoán Việt Nam.