Tổng quan nghiên cứu

Việc thu hồi đất để thực hiện các dự án phi thương mại là một hoạt động quan trọng nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh và các mục tiêu cộng đồng khác tại Việt Nam. Theo Luật Đất đai năm 2024, các dự án phi thương mại bao gồm các công trình công cộng như đường xá, bệnh viện, trường học, công viên, phục vụ lợi ích quốc gia và cộng đồng. Tuy nhiên, hoạt động thu hồi đất ảnh hưởng trực tiếp đến quyền sử dụng đất, sinh kế và đời sống của người dân, đòi hỏi công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư (BT, HT, TĐC) phải được thực hiện một cách công bằng, minh bạch và hiệu quả.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn BT, HT, TĐC khi Nhà nước thu hồi đất để thực hiện các dự án phi thương mại tại Việt Nam từ năm 2013 đến nay, đặc biệt tập trung vào các quy định mới của Luật Đất đai năm 2024 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Nghiên cứu nhằm nhận diện các tồn tại, nguyên nhân và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả công tác BT, HT, TĐC, góp phần bảo đảm quyền lợi người dân và thúc đẩy phát triển bền vững.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn quốc, tập trung vào các dự án phi thương mại trong giai đoạn từ năm 2013 đến 2024. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý nhà nước, chủ đầu tư và các bên liên quan trong việc thực hiện chính sách BT, HT, TĐC, đồng thời góp phần giảm thiểu tranh chấp, nâng cao hiệu quả đầu tư công và ổn định xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, nhấn mạnh vai trò của pháp luật trong quản lý xã hội và bảo vệ quyền lợi công dân. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết về quyền sở hữu và quản lý đất đai: Đất đai là tài sản đặc biệt, vừa là tư liệu sản xuất vừa là tài nguyên quốc gia, do Nhà nước đại diện chủ sở hữu toàn dân quản lý. Việc thu hồi đất phải đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người sử dụng đất và lợi ích chung của xã hội.

  • Lý thuyết về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư: BT, HT, TĐC là các chính sách pháp luật nhằm bù đắp thiệt hại, hỗ trợ ổn định đời sống và tái định cư cho người bị thu hồi đất, đảm bảo sự công bằng và hài hòa lợi ích giữa Nhà nước và người dân.

Các khái niệm chính bao gồm: thu hồi đất, dự án phi thương mại, bồi thường về đất và tài sản gắn liền với đất, hỗ trợ ổn định đời sống và sản xuất, tái định cư, nguyên tắc bồi thường và hỗ trợ, định giá đất trong bồi thường.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phân tích lý thuyết và pháp luật: Làm rõ các khái niệm, nguyên tắc, quy định pháp luật về BT, HT, TĐC trong Luật Đất đai 2024 và các văn bản hướng dẫn.

  • Thu thập và phân tích số liệu thực tiễn: Sử dụng số liệu thống kê từ các dự án thu hồi đất phi thương mại tại một số địa phương, ví dụ như dự án nâng cấp đường tỉnh 390 tại Hải Dương, dự án xây dựng cầu Thịnh Long, để đánh giá thực trạng và hiệu quả công tác BT, HT, TĐC.

  • Phương pháp so sánh và liên hệ: So sánh pháp luật và thực tiễn Việt Nam với kinh nghiệm quốc tế từ Hàn Quốc và Trung Quốc nhằm rút ra bài học và gợi mở giải pháp.

  • Phương pháp chuyên gia và khảo sát ý kiến: Thu thập ý kiến từ cán bộ thực hiện công tác bồi thường và người dân bị thu hồi đất để đánh giá mức độ hài lòng và các khó khăn gặp phải.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các dự án tiêu biểu trên phạm vi toàn quốc, với số liệu thu thập từ năm 2013 đến 2024. Phương pháp chọn mẫu theo tiêu chí đại diện cho các vùng kinh tế - xã hội khác nhau và các loại dự án phi thương mại phổ biến. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm 2024, tập trung phân tích các quy định mới của Luật Đất đai 2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Pháp luật về BT, HT, TĐC đã có nhiều cải tiến nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế
    Luật Đất đai năm 2024 bổ sung nhiều quy định chi tiết, phân quyền cho UBND các cấp trong việc quyết định giá đất cụ thể, linh hoạt trong hình thức bồi thường (bằng đất hoặc tiền), và quy định rõ hơn về hỗ trợ tái định cư. Tuy nhiên, thực tế triển khai còn gặp khó khăn do sự khác biệt về điều kiện kinh tế - xã hội giữa các địa phương, dẫn đến mức bồi thường và hỗ trợ không đồng đều, gây bức xúc cho người dân.

  2. Tình trạng chậm trễ và thiếu minh bạch trong thanh toán BT, HT, TĐC
    Theo khảo sát tại dự án nâng cấp đường tỉnh 390 (Hải Dương), có khoảng 30% hộ dân phản ánh việc chi trả bồi thường chậm so với kế hoạch, gây ảnh hưởng đến đời sống và sản xuất. Biểu đồ đánh giá tại dự án cầu Thịnh Long cũng cho thấy 25% người dân không hài lòng với chính sách hỗ trợ do thiếu thông tin công khai và quy trình phức tạp.

  3. Người dân thiếu nhận thức và năng lực tham gia vào quá trình BT, HT, TĐC
    Khảo sát ý kiến cho thấy khoảng 40% người dân chưa hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình khi bị thu hồi đất, dẫn đến khó khăn trong việc đàm phán, khiếu kiện kéo dài. Điều này làm giảm hiệu quả công tác bồi thường và tăng nguy cơ xung đột xã hội.

  4. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy sự cần thiết của nguyên tắc thị trường và chính sách hỗ trợ toàn diện
    Hàn Quốc áp dụng nguyên tắc tham vấn và định giá đất dựa trên thị trường với sự tham gia của các bên liên quan, giúp giảm thiểu tranh chấp. Trung Quốc chú trọng phát triển hạ tầng khu tái định cư và hỗ trợ sinh kế cho người dân. Việt Nam có thể học hỏi để hoàn thiện chính sách BT, HT, TĐC phù hợp với điều kiện trong nước.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ sự chưa đồng bộ và thiếu linh hoạt trong quy định pháp luật, cũng như năng lực quản lý và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước còn hạn chế. Sự khác biệt về điều kiện kinh tế, xã hội và nhận thức của người dân cũng là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hiệu quả thực hiện.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn cập nhật và phân tích sâu sắc hơn các quy định mới của Luật Đất đai 2024, đồng thời bổ sung số liệu thực tiễn từ các dự án tiêu biểu, giúp làm rõ hơn các vấn đề tồn tại và nguyên nhân. Việc trình bày dữ liệu qua bảng tổng hợp ý kiến người dân và biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu cải thiện.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả công tác BT, HT, TĐC, góp phần bảo vệ quyền lợi người dân, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về BT, HT, TĐC
    Cần bổ sung quy định chi tiết về tiêu chí xác định giá đất bồi thường theo nguyên tắc thị trường, tăng cường vai trò của các tổ chức định giá độc lập. Thời gian thực hiện: 2024-2025. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp với Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường minh bạch và công khai trong quy trình bồi thường
    Áp dụng công nghệ thông tin để công khai phương án bồi thường, hỗ trợ và tái định cư trên các cổng thông tin điện tử, đồng thời tổ chức các buổi đối thoại với người dân trước khi phê duyệt phương án. Thời gian: 2024-2026. Chủ thể: UBND các cấp, Trung tâm phát triển quỹ đất.

  3. Nâng cao năng lực và nhận thức cho người dân và cán bộ thực hiện
    Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về quyền và nghĩa vụ trong thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho người dân và cán bộ địa phương. Thời gian: 2024-2027. Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường, các tổ chức xã hội.

  4. Phát triển các khu tái định cư đồng bộ về hạ tầng và dịch vụ
    Đầu tư xây dựng khu tái định cư đảm bảo điều kiện sống tốt hơn hoặc tương đương nơi ở cũ, kèm theo các dịch vụ y tế, giáo dục, việc làm để hỗ trợ người dân ổn định cuộc sống. Thời gian: 2024-2030. Chủ thể: Bộ Xây dựng, UBND các tỉnh.

  5. Tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm
    Thiết lập cơ chế giám sát độc lập, xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm quy định về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư để bảo vệ quyền lợi người dân. Thời gian: 2024-2026. Chủ thể: Thanh tra Chính phủ, các cơ quan kiểm tra địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đất đai và đầu tư công
    Luận văn cung cấp cơ sở pháp lý và thực tiễn để hoàn thiện chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý thu hồi đất và bồi thường, hỗ trợ, tái định cư trong các dự án phi thương mại.

  2. Chủ đầu tư và các tổ chức phát triển quỹ đất
    Giúp hiểu rõ quy trình, nguyên tắc và các vấn đề pháp lý liên quan đến BT, HT, TĐC, từ đó xây dựng kế hoạch thực hiện phù hợp, giảm thiểu rủi ro pháp lý và tranh chấp.

  3. Người dân và cộng đồng bị ảnh hưởng bởi thu hồi đất
    Cung cấp thông tin về quyền lợi, nghĩa vụ và các chính sách hỗ trợ, giúp người dân chủ động tham gia, bảo vệ quyền lợi trong quá trình thu hồi đất.

  4. Các nhà nghiên cứu, học giả và sinh viên ngành Luật Kinh tế, Luật Đất đai
    Luận văn là tài liệu tham khảo có giá trị về lý luận và thực tiễn pháp luật BT, HT, TĐC, đồng thời cập nhật các quy định mới nhất của Luật Đất đai 2024.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất phi thương mại được quy định như thế nào?
    Theo Luật Đất đai 2024, người sử dụng đất được bồi thường bằng đất cùng loại hoặc bằng tiền theo giá đất cụ thể do UBND cấp có thẩm quyền quyết định tại thời điểm phê duyệt phương án bồi thường. Ngoài ra, còn có các khoản hỗ trợ để ổn định đời sống và sản xuất.

  2. Người dân có thể lựa chọn hình thức bồi thường nào?
    Người dân có quyền lựa chọn được bồi thường bằng đất hoặc bằng tiền theo nguyện vọng đã đăng ký khi lập phương án bồi thường, nếu địa phương có quỹ đất phù hợp. Điều này tạo sự linh hoạt và phù hợp với nhu cầu thực tế.

  3. Tái định cư được thực hiện ra sao khi thu hồi đất?
    Nhà nước bố trí đất hoặc nhà ở tái định cư tại khu tái định cư có hạ tầng kỹ thuật và xã hội đầy đủ, phù hợp với phong tục tập quán địa phương. Trong thời gian chờ bố trí tái định cư, người dân được hỗ trợ nhà ở tạm hoặc tiền thuê nhà.

  4. Nguyên tắc định giá đất trong bồi thường là gì?
    Định giá đất phải khách quan, minh bạch, dựa trên giá thị trường và có sự tham gia của các tổ chức định giá độc lập. Việc định giá được thực hiện theo phương pháp so sánh, thu nhập, thặng dư hoặc hệ số điều chỉnh giá đất.

  5. Làm thế nào để người dân nâng cao nhận thức về quyền lợi khi bị thu hồi đất?
    Cần tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền pháp luật, đối thoại trực tiếp với người dân, đồng thời công khai minh bạch thông tin về phương án bồi thường, hỗ trợ và tái định cư để người dân hiểu và tham gia tích cực.

Kết luận

  • Luật Đất đai năm 2024 đã có nhiều cải tiến quan trọng về quy định bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất để thực hiện các dự án phi thương mại, góp phần bảo vệ quyền lợi người dân và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

  • Thực tiễn triển khai còn tồn tại nhiều khó khăn như chậm trễ thanh toán, thiếu minh bạch, sự khác biệt về điều kiện địa phương và nhận thức của người dân.

  • Kinh nghiệm quốc tế từ Hàn Quốc và Trung Quốc cho thấy nguyên tắc thị trường trong định giá đất và chính sách hỗ trợ toàn diện là những bài học quý giá cho Việt Nam.

  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường minh bạch, nâng cao năng lực người dân và cán bộ, phát triển hạ tầng tái định cư và tăng cường giám sát nhằm nâng cao hiệu quả công tác BT, HT, TĐC.

  • Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho các cơ quan quản lý, chủ đầu tư, người dân và nhà nghiên cứu trong lĩnh vực pháp luật đất đai và quản lý dự án công.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần sớm triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường nghiên cứu, giám sát để đảm bảo quyền lợi người dân và hiệu quả đầu tư công, góp phần phát triển bền vững đất nước.