Tổng quan nghiên cứu
Khu vực Đông Bắc Bộ Việt Nam là vùng đất giàu truyền thống văn hóa với nhiều di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc, bao gồm dân ca Quan họ, Ca trù, các lễ hội truyền thống và tín ngưỡng dân gian của các dân tộc thiểu số như Tày, Nùng, Dao, Sán Chí, Cao Lan. Theo khảo sát từ tháng 5/2021 đến tháng 5/2022, báo chí địa phương tại ba tỉnh Bắc Giang, Lạng Sơn và Quảng Ninh đã có hơn 500 tác phẩm báo chí và phát thanh truyền hình liên quan đến công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể. Tuy nhiên, công tác này vẫn còn nhiều khó khăn do sự biến đổi xã hội, tác động của kinh tế thị trường và sự thiếu hụt về nhận thức cũng như nguồn lực đầu tư.
Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát thực trạng công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể trên báo chí địa phương khu vực Đông Bắc Bộ, từ đó đánh giá ưu điểm, hạn chế và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả truyền thông trong lĩnh vực này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hoạt động tuyên truyền, giới thiệu, thẩm định và giám sát các giá trị văn hóa phi vật thể trên các phương tiện báo chí của ba tỉnh Bắc Giang, Lạng Sơn và Quảng Ninh trong giai đoạn 2021-2022. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan báo chí và quản lý văn hóa nhằm phát huy vai trò của báo chí trong bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về di sản văn hóa phi vật thể và lý thuyết về vai trò của báo chí trong truyền thông văn hóa. Di sản văn hóa phi vật thể được định nghĩa theo Luật Di sản văn hóa Việt Nam (2001) và UNESCO là các giá trị tinh thần, tập quán, nghệ thuật trình diễn, lễ hội, tri thức dân gian được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Báo chí được xem là phương tiện truyền thông đại chúng có vai trò quan trọng trong việc nhận diện, tư liệu hóa, truyền bá và giám sát các giá trị văn hóa phi vật thể.
Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: (1) Bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể là hoạt động giữ gìn, duy trì và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống; (2) Phát huy giá trị văn hóa là quá trình làm cho các giá trị văn hóa tiếp tục phát triển, lan tỏa trong cộng đồng; (3) Vai trò của báo chí trong bảo tồn văn hóa bao gồm truyền thông, thẩm định, giám sát và quảng bá các giá trị văn hóa.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện. Cỡ mẫu khảo sát gồm 733 tác phẩm báo chí và phát thanh truyền hình liên quan đến bảo tồn văn hóa phi vật thể tại ba tỉnh Bắc Giang, Lạng Sơn và Quảng Ninh trong giai đoạn từ tháng 5/2021 đến tháng 5/2022. Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn mẫu phi xác suất theo tiêu chí chọn các bài viết, chương trình có nội dung liên quan đến đề tài.
Phương pháp phân tích nội dung được áp dụng để thống kê, phân loại các bài viết theo chủ đề, thể loại và nội dung truyền tải. Phương pháp phỏng vấn sâu được thực hiện với lãnh đạo cơ quan báo chí, chuyên gia văn hóa và nhà báo nhằm thu thập ý kiến đánh giá về ưu nhược điểm và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả truyền thông. Timeline nghiên cứu kéo dài một năm, từ khảo sát tài liệu, thu thập dữ liệu đến phân tích và tổng hợp kết quả.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Số lượng tác phẩm báo chí về bảo tồn văn hóa phi vật thể: Bắc Giang dẫn đầu với 198 bài báo và 100 tác phẩm phát thanh truyền hình, Quảng Ninh có 155 bài báo và 79 tác phẩm phát thanh truyền hình, Lạng Sơn thấp nhất với 146 bài báo và 55 tác phẩm phát thanh truyền hình. Tỷ lệ bài viết tập trung nhiều nhất vào nội dung thẩm định và giám sát công tác bảo tồn (252 bài, chiếm khoảng 34%), tiếp theo là tìm hiểu, truyền bá (195 bài, khoảng 26%), thông tin chính sách (159 bài, khoảng 22%) và thông tin về điển hình tiên tiến (128 bài, khoảng 18%).
Thể loại báo chí phổ biến: Tin tức chiếm 35,9% tổng số tác phẩm, bài phản ánh chiếm 25,1%, phóng sự 18,2%, điều tra 12,3%, các thể loại khác như bình luận, phỏng vấn chiếm 8,5%. Báo Bắc Giang có số lượng bài tin và phản ánh nhiều nhất, trong khi Quảng Ninh có tỷ lệ phóng sự cao nhất (39%).
Nội dung tuyên truyền và giới thiệu chính sách: Các bài viết chủ yếu tập trung vào giới thiệu các di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu như dân ca Quan họ, Ca trù, tín ngưỡng thờ Mẫu, lễ hội Then của người Tày, Nùng. Tuy nhiên, các bài viết chuyên sâu về chính sách bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa còn hạn chế, chưa thường xuyên và chưa đi sâu vào các giải pháp thực tiễn.
Vai trò của báo chí trong công tác bảo tồn: Báo chí đã góp phần quan trọng trong việc nhận diện, tư liệu hóa và truyền bá các giá trị văn hóa phi vật thể, đồng thời phản ánh các vấn đề bất cập, nguy cơ mai một di sản. Báo chí cũng là kênh thông tin giúp các cơ quan quản lý và cộng đồng nâng cao nhận thức, tạo điều kiện cho các hoạt động bảo tồn phát triển.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân Bắc Giang có số lượng tác phẩm nhiều nhất có thể do tỉnh này có truyền thống văn hóa phong phú và sự quan tâm đầu tư mạnh mẽ từ các cấp chính quyền cũng như cơ quan báo chí địa phương. Sự đa dạng về thể loại báo chí cho thấy báo chí địa phương đã cố gắng đa dạng hóa hình thức truyền tải để thu hút độc giả, tuy nhiên các bài viết mang tính chuyên sâu, phân tích chính sách còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả tuyên truyền.
So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả cho thấy vai trò của báo chí trong bảo tồn văn hóa phi vật thể là không thể thiếu, nhưng cần nâng cao hơn nữa về chất lượng nội dung và hình thức thể hiện. Việc thiếu các bài viết chuyên sâu về chính sách và giải pháp bảo tồn phản ánh sự hạn chế về nguồn lực và trình độ chuyên môn của đội ngũ phóng viên, biên tập viên.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lượng bài viết theo từng tỉnh và từng nội dung, bảng phân loại thể loại báo chí, giúp minh họa rõ nét sự phân bố và trọng tâm của các tác phẩm báo chí trong công tác bảo tồn văn hóa phi vật thể.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực đội ngũ làm báo: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về văn hóa phi vật thể và kỹ năng truyền thông đa phương tiện cho phóng viên, biên tập viên nhằm nâng cao chất lượng nội dung và hình thức bài viết. Mục tiêu đạt được trong vòng 12 tháng, do các cơ quan báo chí phối hợp với các viện nghiên cứu văn hóa thực hiện.
Đa dạng hóa hình thức truyền thông: Áp dụng công nghệ hiện đại như thực tế ảo, video tương tác để tạo trải nghiệm sinh động, thu hút độc giả, đặc biệt là thế hệ trẻ. Thời gian triển khai trong 6-9 tháng, do các cơ quan báo chí và đơn vị truyền thông kỹ thuật số phối hợp thực hiện.
Tăng cường phối hợp giữa báo chí và các cơ quan quản lý văn hóa: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin, phối hợp tổ chức các chiến dịch truyền thông về bảo tồn văn hóa phi vật thể, đồng thời hỗ trợ phóng viên tiếp cận nguồn tư liệu chính thống. Thực hiện liên tục, có đánh giá định kỳ hàng năm, do Sở Văn hóa và các cơ quan báo chí địa phương chủ trì.
Đẩy mạnh tuyên truyền chính sách và pháp luật về bảo tồn văn hóa: Báo chí cần tăng cường các bài viết chuyên sâu, phân tích chính sách, pháp luật liên quan đến bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể để nâng cao nhận thức cộng đồng và tạo áp lực xã hội trong việc bảo vệ di sản. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, do các cơ quan báo chí phối hợp với các cơ quan quản lý nhà nước thực hiện.
Tăng cường đầu tư nguồn lực cho công tác truyền thông: Cơ quan quản lý cần ưu tiên ngân sách cho các hoạt động truyền thông về bảo tồn văn hóa phi vật thể, bao gồm trang thiết bị, nhân lực và các chương trình truyền thông chuyên đề. Kế hoạch đầu tư trong 2 năm, do các cấp chính quyền địa phương và cơ quan báo chí phối hợp thực hiện.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý văn hóa và truyền thông địa phương: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chính sách, kế hoạch truyền thông hiệu quả trong công tác bảo tồn văn hóa phi vật thể.
Phóng viên, biên tập viên báo chí địa phương: Giúp nâng cao nhận thức về vai trò và phương pháp truyền thông bảo tồn văn hóa, từ đó cải thiện chất lượng bài viết và chương trình phát thanh truyền hình.
Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành báo chí, văn hóa học: Cung cấp tài liệu tham khảo về mối quan hệ giữa báo chí và bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời là nguồn dữ liệu thực tiễn phong phú cho các nghiên cứu tiếp theo.
Các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn văn hóa: Hỗ trợ trong việc phối hợp với báo chí để quảng bá, truyền thông và nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể.
Câu hỏi thường gặp
Báo chí có vai trò gì trong bảo tồn văn hóa phi vật thể?
Báo chí là kênh truyền thông chính giúp nhận diện, tư liệu hóa, truyền bá và giám sát các giá trị văn hóa phi vật thể. Ví dụ, các bài viết về dân ca Quan họ đã góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút sự quan tâm của du khách.Tại sao báo chí địa phương lại quan trọng trong công tác bảo tồn văn hóa?
Báo chí địa phương gần gũi với cộng đồng, hiểu rõ đặc điểm văn hóa vùng miền, từ đó truyền tải thông tin chính xác và phù hợp, tạo sự đồng thuận trong bảo tồn. Báo Bắc Giang là minh chứng với số lượng bài viết nhiều và đa dạng về văn hóa phi vật thể.Những khó khăn chính của báo chí trong việc bảo tồn văn hóa phi vật thể là gì?
Bao gồm hạn chế về nguồn lực, trình độ chuyên môn, thiếu các bài viết chuyên sâu về chính sách và giải pháp, cũng như sự cạnh tranh với các nội dung giải trí thu hút hơn.Làm thế nào để nâng cao hiệu quả truyền thông bảo tồn văn hóa trên báo chí?
Cần đào tạo chuyên môn cho phóng viên, đa dạng hóa hình thức truyền thông, tăng cường phối hợp với các cơ quan quản lý và đầu tư nguồn lực phù hợp.Bảo tồn văn hóa phi vật thể có ý nghĩa gì đối với phát triển kinh tế - xã hội?
Bảo tồn văn hóa phi vật thể góp phần giữ gìn bản sắc dân tộc, thu hút du lịch văn hóa, tạo động lực phát triển kinh tế địa phương và nâng cao đời sống tinh thần cộng đồng.
Kết luận
- Báo chí địa phương tại ba tỉnh Bắc Giang, Lạng Sơn và Quảng Ninh đã tích cực tham gia công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể với hơn 500 tác phẩm trong giai đoạn 2021-2022.
- Nội dung truyền thông chủ yếu tập trung vào thẩm định, giám sát và truyền bá các giá trị văn hóa, tuy nhiên còn thiếu các bài viết chuyên sâu về chính sách và giải pháp bảo tồn.
- Thể loại tin tức và bài phản ánh chiếm ưu thế, trong khi các thể loại phóng sự, điều tra và bình luận còn hạn chế.
- Báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng, quảng bá di sản văn hóa và hỗ trợ các cơ quan quản lý trong công tác bảo tồn.
- Đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực đội ngũ làm báo, đa dạng hóa hình thức truyền thông, tăng cường phối hợp và đầu tư nguồn lực nhằm phát huy hiệu quả truyền thông bảo tồn văn hóa phi vật thể trong thời gian tới.
Luận văn hy vọng sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà quản lý, phóng viên, nhà nghiên cứu và các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn văn hóa, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của di sản văn hóa phi vật thể tại khu vực Đông Bắc Bộ.