I. Tổng Quan Quyền Con Người Trong Chứng Minh Tội Phạm VKS
Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh tội phạm của Viện kiểm sát (VKS) là một vấn đề cấp thiết, vừa mang tính lý luận sâu sắc, vừa có ý nghĩa thực tiễn to lớn. Trong một thời gian dài, vấn đề này chưa nhận được sự quan tâm đầy đủ do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan. Các nghiên cứu trước đây thường tập trung vào việc bảo đảm quyền con người thông qua hoạt động xét xử của Tòa án hoặc thực hiện chức năng công tố của VKS. Tuy nhiên, việc bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS, đặc biệt trong mối quan hệ với quyền được suy đoán vô tội, quyền chứng minh vô tội, quyền không tự buộc tội chính mình, quyền bào chữa, tranh tụng, vẫn còn nhiều khoảng trống cần được làm rõ. Việc nghiên cứu này góp phần cụ thể hóa các chủ trương của Đảng và Nhà nước về bảo đảm quyền con người trong tình hình mới, đồng thời phù hợp với Hiến pháp 2013 và các đạo luật mới về tư pháp.
1.1. Lý Do Nghiên Cứu Về Bảo Vệ Quyền Của Người Bị Buộc Tội
Nghiên cứu này là cần thiết vì các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 (BLTTHS 2003) còn nhiều mâu thuẫn, bất cập, ảnh hưởng đến việc bảo đảm quyền con người. Ví dụ, Điều 79 BLTTHS 2003 về căn cứ áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam còn chung chung, mang tính chủ quan. Mặc dù Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 (BLTTHS 2015) đã khắc phục bằng việc ghi nhận quyền không tự buộc tội, quyền này cần được lý giải làm rõ về lý luận. Bên cạnh đó, cơ chế bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội còn chưa khả thi, chưa thể hiện rõ vai trò, trách nhiệm của VKS. Do đó, nghiên cứu này tập trung làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn để bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội một cách hiệu quả.
1.2. Mục Tiêu Của Nghiên Cứu Về Chứng Minh Tội Phạm Của VKS
Mục tiêu chính của nghiên cứu là làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về bảo đảm quyền con người và các quyền tố tụng của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS trong các giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự. Nghiên cứu nhằm tạo ra nhận thức mới, đúng đắn, đầy đủ để các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng hiểu và áp dụng thống nhất, tránh những hành vi xâm phạm quyền con người. Đồng thời, nghiên cứu giúp người bị buộc tội hiểu biết để tự bảo vệ mình. Ngoài ra, nghiên cứu còn hướng đến việc tìm ra những hạn chế, thiếu sót, khó khăn, vướng mắc, bất cập, cùng những nguyên nhân, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự.
II. Lý Thuyết Về Quyền Con Người Trong Tố Tụng Hình Sự
Các vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS cần được làm rõ. Điều này bao gồm việc thực hiện quyền được suy đoán vô tội, quyền không tự buộc tội của người bị buộc tội, quyền chứng minh vô tội với trách nhiệm chứng minh buộc tội, kết tội của chủ thể tiến hành tố tụng trên cơ sở nguyên tắc suy đoán vô tội, bào chữa và tranh tụng trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Khái niệm, đặc điểm, nội dung, ý nghĩa, cơ sở, yếu tố và phương thức bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS ở các giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử cần được phân tích kỹ lưỡng. Các yêu cầu bảo đảm quyền con người, các tiêu chuẩn đánh giá hiệu quả bảo đảm quyền con người cũng cần được xác định.
2.1. Khái Niệm và Nội Dung Bảo Đảm Quyền Người Bị Buộc Tội
Nội dung bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS bao gồm nhiều yếu tố. Đầu tiên, cần đảm bảo quyền được thông tin về các cáo buộc và quyền im lặng, không tự buộc tội. Thứ hai, quyền được bào chữa, có luật sư bảo vệ quyền lợi. Thứ ba, quyền được đối chất với người làm chứng và đưa ra chứng cứ chứng minh sự vô tội của mình. Cuối cùng, quyền được xét xử công bằng, minh bạch và không bị tra tấn, bức cung, nhục hình. Việc đảm bảo đầy đủ các quyền này góp phần tạo ra một hệ thống tố tụng hình sự công bằng, minh bạch.
2.2. Nguyên Tắc Suy Đoán Vô Tội và Trách Nhiệm Chứng Minh
Nguyên tắc suy đoán vô tội là một trong những nguyên tắc quan trọng nhất của luật tố tụng hình sự. Nguyên tắc này quy định rằng người bị buộc tội được coi là vô tội cho đến khi được chứng minh có tội theo trình tự pháp luật và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về cơ quan có thẩm quyền chứng minh tội phạm, cụ thể là Viện kiểm sát. Điều này có nghĩa là Viện kiểm sát phải thu thập, đánh giá và đưa ra các chứng cứ có giá trị chứng minh để chứng minh người bị buộc tội đã thực hiện hành vi phạm tội.
III. Thực Tiễn Bảo Đảm Quyền Con Người Của VKS Phân Tích
Thực tiễn bảo đảm quyền con người và các quyền tố tụng của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS trong giai đoạn 2009-2018 cho thấy nhiều vấn đề. Mặc dù có những tiến bộ nhất định, vẫn còn tồn tại những khó khăn, hạn chế, vướng mắc, bất cập cần được giải quyết. Cần phân tích những mặt tích cực, những hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế này. Chỉ thị 53-CT/TW của Bộ Chính trị đã chỉ rõ trách nhiệm pháp lý của VKS trong công tác bắt, giam, giữ, từ đó tăng cường trách nhiệm của VKS trong việc bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội.
3.1. Số Liệu Thống Kê Về Vi Phạm Quyền Con Người Trong Tố Tụng
Các số liệu thống kê cho thấy vẫn còn tình trạng người bị bắt, tạm giữ không đủ căn cứ khởi tố hình sự. Việc áp dụng biện pháp tạm giam còn biểu hiện lạm dụng, không kịp thời hủy bỏ biện pháp tạm giam khi không còn cần thiết. Vẫn còn xảy ra một số trường hợp quá hạn tạm giữ, tạm giam. Các biện pháp bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản để bảo đảm ít được áp dụng, kém phát huy hiệu quả. Chất lượng điều tra, thu thập, đánh giá chứng cứ trong một số vụ án chưa đầy đủ, kịp thời, dẫn đến tình trạng chậm khởi tố vụ án, khởi tố bị can hoặc khởi tố không đúng tội danh, để lọt tội phạm, gây bức xúc trong dư luận.
3.2. Phân Tích Nguyên Nhân Gây Vi Phạm Quyền và Oan Sai
Nguyên nhân chính dẫn đến các trường hợp oan, sai chủ yếu thuộc về lỗi chủ quan của một số người tiến hành tố tụng (trình độ, năng lực yếu kém, trách nhiệm và đạo đức nghề nghiệp hạn chế) và do quy định pháp luật còn nhiều bất cập như về căn cứ bắt khẩn cấp, tạm giữ, tạm giam chưa chặt chẽ. Có trường hợp do quá tin vào lời nhận tội của bị can mà chưa chú trọng phát hiện, thu thập, củng cố chứng cứ khác ngay từ đầu. Quá trình điều tra lại gặp rất nhiều khó khăn, số vụ phải trả hồ sơ điều tra bổ sung còn nhiều, làm kéo dài việc giải quyết vụ án.
IV. Giải Pháp Tăng Cường Quyền Của Người Bị Buộc Tội VKS
Cần xác định các quan điểm định hướng tiếp tục bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội, đề xuất giải pháp khả thi nhằm tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động chứng minh buộc tội của VKS ở các giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử trong thời gian tới. Các giải pháp cần tập trung vào việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao năng lực của cán bộ VKS, tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động tư pháp.
4.1. Hoàn Thiện Pháp Luật Về Tố Tụng Hình Sự
Cần sửa đổi, bổ sung các quy định của BLTTHS để đảm bảo tính minh bạch, rõ ràng, chặt chẽ, hạn chế tối đa khả năng lạm dụng quyền lực, xâm phạm quyền con người. Cần cụ thể hóa các quy định về căn cứ bắt, tạm giữ, tạm giam, quyền bào chữa, quyền im lặng, quyền được thông tin, quyền được đối chất. Cần quy định rõ trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội.
4.2. Nâng Cao Năng Lực và Đạo Đức Cán Bộ Viện Kiểm Sát
Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp cho cán bộ VKS. Cần xây dựng đội ngũ cán bộ VKS có phẩm chất đạo đức tốt, có trình độ chuyên môn cao, có tinh thần trách nhiệm cao, có khả năng phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm quyền con người trong hoạt động tư pháp. Cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát hoạt động của cán bộ VKS để kịp thời phát hiện và xử lý các sai phạm.
4.3. Tăng Cường Kiểm Sát Hoạt Động Tư Pháp
Cần tăng cường hoạt động kiểm sát hoạt động tư pháp của VKS, đặc biệt là trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố. Cần tăng cường kiểm sát việc tuân thủ pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, đảm bảo việc bắt, tạm giữ, tạm giam, điều tra, truy tố được thực hiện đúng pháp luật, không xâm phạm quyền con người của người bị buộc tội. Cần tăng cường kiểm sát việc giải quyết các khiếu nại, tố cáo về vi phạm quyền con người trong hoạt động tư pháp.
V. Ứng Dụng Nghiên Cứu Bảo Đảm Công Lý và Công Bằng
Kết quả nghiên cứu có thể được ứng dụng vào việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao chất lượng đào tạo cán bộ tư pháp, và tăng cường hiệu quả hoạt động kiểm sát hoạt động tư pháp. Điều này góp phần bảo đảm công lý, công bằng, minh bạch trong hệ thống tư pháp hình sự, đồng thời củng cố niềm tin của người dân vào pháp luật và nhà nước pháp quyền.
5.1. Đề Xuất Sửa Đổi Bổ Sung Luật Tố Tụng Hình Sự
Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định của Luật Tố tụng Hình sự nhằm đảm bảo quyền con người hiệu quả hơn. Các đề xuất có thể bao gồm việc cụ thể hóa các quyền của người bị buộc tội, tăng cường cơ chế bảo vệ các quyền này và nâng cao trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng.
5.2. Xây Dựng Giáo Trình và Tài Liệu Nghiệp Vụ
Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng giáo trình, tài liệu nghiệp vụ phục vụ công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ Viện Kiểm Sát. Các tài liệu này cần tập trung vào việc nâng cao nhận thức về quyền con người, kỹ năng bảo vệ các quyền này và đạo đức nghề nghiệp của cán bộ tư pháp.
VI. Tương Lai Trách Nhiệm Giải Trình và Bồi Thường Thiệt Hại
Trong tương lai, cần tập trung vào việc xây dựng cơ chế trách nhiệm giải trình của các cơ quan tư pháp trong trường hợp vi phạm quyền con người. Đồng thời, cần hoàn thiện pháp luật về bồi thường thiệt hại cho người bị oan sai, đảm bảo quyền lợi của họ được bảo vệ một cách đầy đủ và kịp thời. Việc đảm bảo quyền con người không chỉ là trách nhiệm của nhà nước mà còn là trách nhiệm của toàn xã hội.
6.1. Cơ Chế Trách Nhiệm Giải Trình Của Cơ Quan Tư Pháp
Cần xây dựng cơ chế trách nhiệm giải trình minh bạch, hiệu quả, trong đó quy định rõ trách nhiệm của từng cá nhân, tổ chức trong việc bảo đảm quyền con người. Cần thiết lập hệ thống tiếp nhận, xử lý thông tin phản hồi từ người dân về các vi phạm quyền con người, đảm bảo các thông tin này được xem xét một cách khách quan, công bằng.
6.2. Hoàn Thiện Pháp Luật Về Bồi Thường Thiệt Hại
Cần hoàn thiện các quy định pháp luật về bồi thường thiệt hại cho người bị oan sai, đảm bảo các quy định này phù hợp với thực tiễn và đáp ứng yêu cầu bảo vệ quyền con người. Cần đơn giản hóa thủ tục yêu cầu bồi thường, rút ngắn thời gian giải quyết, đảm bảo người bị oan sai được bồi thường một cách nhanh chóng và thỏa đáng.
