I. Tổng quan luận văn hình thành kĩ năng hợp tác cho trẻ 5 6 tuổi
Luận văn "Biện pháp hình thành kĩ năng hợp tác cho trẻ 5-6 tuổi thông qua hoạt động khám phá môi trường tự nhiên" của tác giả Nguyễn Thị Kim Liên là một công trình nghiên cứu chuyên sâu, có giá trị thực tiễn cao trong lĩnh vực giáo dục mầm non. Tài liệu này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc trang bị kỹ năng làm việc nhóm cho trẻ mầm non ngay từ giai đoạn tiền tiểu học, coi đây là nền tảng cho sự phát triển nhân cách toàn diện. Kỹ năng hợp tác không chỉ giúp trẻ dễ dàng hòa nhập xã hội mà còn là điều kiện tiên quyết để hình thành các phẩm chất quan trọng như chia sẻ, đồng cảm và trách nhiệm. Nghiên cứu chỉ ra rằng, các hoạt động trải nghiệm sáng tạo với thiên nhiên là phương tiện hữu hiệu nhất để trẻ thực hành và lĩnh hội kỹ năng này. Thông qua việc cùng nhau khám phá, trẻ học cách đàm phán, thỏa thuận và chia sẻ kinh nghiệm để hoàn thành mục tiêu chung. Đây là một sáng kiến kinh nghiệm mầm non đáng giá, cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn vững chắc cho các nhà giáo dục. Luận văn khẳng định, mục tiêu của giáo dục hiện đại là hướng đến việc phát huy tối đa tiềm năng của trẻ, trong đó kỹ năng hợp tác là một trong những năng lực cốt lõi. Việc áp dụng các biện pháp từ nghiên cứu này sẽ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục kỹ năng sống cho trẻ mẫu giáo, đáp ứng yêu cầu đổi mới của chương trình giáo dục mầm non hiện nay.
1.1. Tầm quan trọng của kỹ năng làm việc nhóm cho trẻ mầm non
Kỹ năng hợp tác là một trong những đặc trưng cơ bản trong hoạt động của con người và có vai trò sống còn đối với sự phát triển toàn diện của trẻ. Như TS. Đặng Thành Hưng đã khẳng định, khi có kỹ năng hợp tác, trẻ có thể hiểu sâu sắc và đánh giá ý tưởng của nhiều người, dễ dàng hòa nhập và có cơ hội trải nghiệm nhiều giải pháp sáng tạo. Việc phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ 5-6 tuổi thông qua hợp tác giúp trẻ lĩnh hội các giá trị xã hội, cải thiện hành vi và hình thành nhân cách. Mục tiêu giáo dục mầm non hiện nay nhấn mạnh việc hình thành các giá trị và kỹ năng sống cần thiết, trong đó hợp tác là kỹ năng trung tâm. Nó không chỉ là phương tiện để hoàn thành công việc mà còn là công cụ để phát triển tình cảm kỹ năng xã hội, giúp trẻ tự tin, mạnh dạn và biết chia sẻ. Thiếu kỹ năng này, trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc xây dựng các mối quan hệ và thích ứng với môi trường học tập sau này.
1.2. Ưu thế của hoạt động khám phá môi trường tự nhiên
Hoạt động khám phá môi trường tự nhiên được xem là phương tiện hiệu quả bậc nhất để hình thành kỹ năng hợp tác. Môi trường tự nhiên đa dạng, phong phú với vô số điều kỳ thú, luôn khơi gợi trí tò mò và ham muốn khám phá của trẻ. Chính bối cảnh này tạo ra vô số cơ hội để trẻ làm việc cùng nhau, từ việc quan sát một loài cây, tìm hiểu về một loài côn trùng đến thực hiện các dự án nhỏ. Khi tham gia các hoạt động trải nghiệm sáng tạo này, trẻ buộc phải giao tiếp, trao đổi ý tưởng, phân công nhiệm vụ và cùng nhau giải quyết vấn đề. Quá trình này giúp rèn luyện tinh thần đồng đội một cách tự nhiên và hiệu quả. Theo luận văn của Nguyễn Thị Kim Liên, thông qua tổ chức hoạt động ngoài trời cho trẻ, giáo viên không chỉ cung cấp kiến thức mà còn dạy trẻ cách sử dụng các kỹ năng xã hội, biến mỗi buổi học thành một cơ hội để trẻ hợp tác và chiếm lĩnh tri thức một cách chủ động.
II. Thách thức trong việc rèn luyện tinh thần đồng đội cho trẻ
Mặc dù tầm quan trọng của kỹ năng hợp tác đã được công nhận rộng rãi, thực tiễn tại nhiều cơ sở giáo dục mầm non, cụ thể là tại trường mẫu giáo Trùng Dương được đề cập trong luận văn, cho thấy việc hình thành kỹ năng này cho trẻ chưa thực sự được quan tâm đúng mức. Một trong những thách thức lớn nhất là sự chênh lệch giữa nhận thức và hành động của giáo viên. Nhiều nhà giáo dục hiểu rõ lợi ích của việc phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ 5-6 tuổi, nhưng lại gặp khó khăn trong việc thiết kế và tổ chức các hoạt động phù hợp. Nguyên nhân chủ yếu đến từ áp lực về thời gian, sĩ số lớp đông và thiếu hụt tài nguyên. Nghiên cứu chỉ ra rằng, giáo viên thường ưu tiên việc truyền đạt kiến thức theo chương trình hơn là tạo điều kiện cho trẻ rèn luyện kỹ năng. Các hoạt động nhóm, nếu có, thường chỉ mang tính hình thức, chưa khai thác hết tiềm năng để thúc đẩy tương tác xã hội của trẻ tiền tiểu học. Bên cạnh đó, việc thiếu các công cụ và phương pháp đánh giá kỹ năng hợp tác cũng là một rào cản, khiến giáo viên khó theo dõi và hỗ trợ sự tiến bộ của từng trẻ. Những khó khăn này đòi hỏi cần có các giải pháp cụ thể và khả thi, được đúc kết từ những sáng kiến kinh nghiệm mầm non đã được kiểm chứng.
2.1. Thực trạng nhận thức và hành động của giáo viên mầm non
Kết quả khảo sát trong luận văn thạc sĩ giáo dục mầm non của Nguyễn Thị Kim Liên cho thấy một nghịch lý đáng chú ý. Có đến 90% giáo viên được hỏi cho rằng hoạt động khám phá môi trường tự nhiên là "rất quan trọng" hoặc "quan trọng" trong việc hình thành kỹ năng hợp tác. Tuy nhiên, khi được hỏi về tần suất tổ chức, có tới 50% giáo viên thừa nhận "không bao giờ" triển khai các hoạt động này với mục tiêu rèn luyện kỹ năng hợp tác một cách có chủ đích. Lý do được đưa ra bao gồm lo ngại "cháy giáo án", tốn thời gian chuẩn bị và khó quản lý lớp học. Điều này cho thấy nhận thức của giáo viên vẫn nặng về lý thuyết, chưa thực sự chuyển hóa thành hành động cụ thể. Đa số vẫn giữ quan điểm giáo viên là trung tâm, chủ động truyền đạt kiến thức thay vì áp dụng phương pháp giáo dục lấy trẻ làm trung tâm, nơi trẻ được chủ động khám phá và hợp tác.
2.2. Những khó khăn khách quan trong quá trình tổ chức hoạt động
Bên cạnh các yếu tố chủ quan từ giáo viên, nhiều khó khăn khách quan cũng ảnh hưởng đến việc hình thành kỹ năng hợp tác. Theo khảo sát, 40% giáo viên cho rằng việc này "mất thời gian, công sức", 30% gặp khó khăn do "số lượng trẻ quá đông", và 20% do "thiếu đồ dùng, đồ chơi". Không gian lớp học chật hẹp cũng là một trở ngại. Các yếu tố này tạo ra một rào cản lớn, khiến việc tổ chức hoạt động ngoài trời cho trẻ hay các dự án khám phá trở nên khó thực hiện. Hơn nữa, chương trình giáo dục hiện hành tuy mang tính tích hợp cao nhưng cũng gây lúng túng cho giáo viên trong việc lựa chọn nội dung và phương pháp phù hợp để vừa đảm bảo kiến thức, vừa rèn luyện kỹ năng. Sự thiếu đồng bộ trong cơ sở vật chất và chính sách đãi ngộ chưa tạo đủ động lực để giáo viên đổi mới, sáng tạo trong giảng dạy.
III. Hướng dẫn lập kế hoạch và phân nhóm rèn luyện kỹ năng hợp tác
Để khắc phục những thách thức hiện tại, luận văn của Nguyễn Thị Kim Liên đề xuất biện pháp đầu tiên và mang tính nền tảng là lập kế hoạch lồng ghép một cách khoa học và phân nhóm linh hoạt. Đây là bước đi chiến lược nhằm chuyển đổi từ việc dạy học thụ động sang một môi trường học tập tích cực, nơi trẻ là trung tâm của mọi hoạt động. Việc lập kế hoạch đòi hỏi giáo viên phải nghiên cứu kỹ lưỡng tiến trình tiết dạy, xác định các thời điểm vàng để đưa vào hoạt động nhóm. Thay vì xem kỹ năng hợp tác là một nội dung tách biệt, giáo viên cần tích hợp nó vào chính các hoạt động khám phá thiên nhiên. Biện pháp này không chỉ giúp phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ 5-6 tuổi mà còn làm cho bài học trở nên sinh động và hấp dẫn hơn. Song song đó, phương pháp rèn luyện tinh thần đồng đội thông qua việc phân nhóm có chủ đích là cực kỳ quan trọng. Nhóm học tập không nên được chia một cách ngẫu nhiên mà cần có sự cân bằng về năng lực, tính cách, tạo điều kiện cho trẻ hỗ trợ và học hỏi lẫn nhau. Cách tiếp cận này đảm bảo mọi trẻ đều có cơ hội tham gia, đóng góp và phát triển, hiện thực hóa nguyên tắc giáo dục lấy trẻ làm trung tâm.
3.1. Xây dựng kế hoạch lồng ghép giáo dục kỹ năng sống cho trẻ
Lập kế hoạch lồng ghép là yêu cầu tiên quyết. Giáo viên cần xác định rõ mục tiêu kép: vừa cung cấp kiến thức về môi trường tự nhiên, vừa hình thành kỹ năng hợp tác. Kế hoạch phải chi tiết hóa thời điểm, nội dung và phương pháp lồng ghép. Ví dụ, trong chủ đề "Thế giới động vật", thay vì chỉ mô tả đặc điểm con vật, giáo viên có thể tổ chức cho các nhóm cùng nhau xây dựng mô hình chuồng trại hoặc thảo luận về cách chăm sóc vật nuôi. Các hoạt động như thí nghiệm nhóm, trò chơi đồng đội cần được thiết kế để trẻ bắt buộc phải hợp tác mới có thể hoàn thành. Kế hoạch này giúp việc giáo dục kỹ năng sống cho trẻ mẫu giáo không còn là lý thuyết suông mà được thực hành một cách tự nhiên trong chính các hoạt động học tập hàng ngày, đảm bảo tính khoa học và phù hợp với tiến trình của tiết dạy.
3.2. Phương pháp phân chia nhóm học tập qua dự án về thiên nhiên
Việc phân nhóm cần linh hoạt và có mục đích. Giáo viên có thể chia nhóm dựa trên hứng thú, hoặc tạo ra các nhóm hỗn hợp gồm trẻ nhanh nhẹn và trẻ nhút nhát để các em hỗ trợ nhau. Quy mô nhóm lý tưởng, theo nghiên cứu của TS. Đặng Thành Hưng được trích dẫn trong luận văn, là từ 3-6 trẻ để đảm bảo mọi thành viên đều có cơ hội tương tác. Khi giao nhiệm vụ cho từng nhóm trong các dự án về thiên nhiên, giáo viên cần nêu rõ yêu cầu về sự hợp tác: cùng thảo luận, phân công công việc, tôn trọng ý kiến của bạn. Ví dụ, nhóm 1 quan sát sự nảy mầm của hạt đỗ, nhóm 2 theo dõi sự phát triển của cây non. Sau đó, các nhóm chia sẻ kết quả cho nhau. Cách làm này không chỉ giúp trẻ học kiến thức mà còn rèn luyện kỹ năng lắng nghe, trình bày và làm việc tập thể, một yếu tố cốt lõi để xây dựng tinh thần đồng đội.
IV. Cách tạo tình huống và nhiệm vụ phát triển kỹ năng xã hội
Sau khi có kế hoạch và phương pháp phân nhóm, biện pháp tiếp theo được luận văn nhấn mạnh là chủ động tạo ra các tình huống có vấn đề và thiết kế nhiệm vụ học tập hấp dẫn. Đây là cách hiệu quả để kích thích sự trao đổi, bàn luận và thúc đẩy trẻ hợp tác một cách tự nhiên. Thay vì cung cấp sẵn kiến thức, giáo viên đóng vai trò là người gợi mở, đặt ra những câu hỏi, những thử thách buộc trẻ phải cùng nhau suy nghĩ để tìm ra lời giải. Các tình huống này không cần phức tạp, chúng có thể xuất phát từ chính những quan sát trong môi trường tự nhiên. Ví dụ: "Làm thế nào để chúng ta đo chiều cao của cái cây này mà không cần thước?" hoặc "Tại sao lá cây lại có màu xanh?". Những câu hỏi này mở ra không gian cho các hoạt động trải nghiệm sáng tạo, nơi trẻ được tự do đề xuất ý tưởng, tranh luận và thử nghiệm. Việc giao nhiệm vụ cụ thể, đòi hỏi sự phối hợp của nhiều thành viên, là chìa khóa để phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ 5-6 tuổi. Quá trình này giúp trẻ nhận ra giá trị của việc lắng nghe người khác và sức mạnh của tập thể, từ đó hình thành nên kỹ năng làm việc nhóm cho trẻ mầm non một cách bền vững.
4.1. Thiết kế hoạt động trải nghiệm sáng tạo kích thích hợp tác
Giáo viên cần lựa chọn nội dung và đặt ra các nhiệm vụ mang tính khám phá, khuyến khích sự hợp tác. Các hoạt động không nên chỉ dừng lại ở việc quan sát mà cần có yếu tố thực hành, sáng tạo. Ví dụ, sau khi quan sát các loại lá cây, nhiệm vụ có thể là: "Mỗi nhóm hãy dùng những chiếc lá này để tạo ra một bức tranh về khu rừng". Để hoàn thành, trẻ phải cùng nhau bàn bạc về ý tưởng, phân công người thu thập lá, người sắp xếp, người dán. Các thí nghiệm khoa học đơn giản cũng là hình thức lý tưởng. Ví dụ, thí nghiệm về sự hòa tan của các chất trong nước, mỗi nhóm sẽ thử nghiệm với một chất khác nhau (muối, đường, cát) và ghi nhận kết quả. Những hoạt động trải nghiệm sáng tạo như vậy biến giờ học thành một sân chơi trí tuệ, nơi sự hợp tác là điều kiện cần để đi đến thành công.
4.2. Hướng dẫn trẻ tương tác xã hội và giải quyết mâu thuẫn
Trong quá trình làm việc nhóm, mâu thuẫn là điều khó tránh khỏi. Vai trò của giáo viên lúc này không phải là người phán xử mà là người hướng dẫn, giúp trẻ tự giải quyết vấn đề. Khi có xung đột, giáo viên cần gợi ý để trẻ nói lên suy nghĩ của mình, lắng nghe ý kiến của bạn và cùng tìm ra giải pháp chung. Giáo viên cần dạy trẻ các quy tắc cơ bản của làm việc nhóm: lần lượt phát biểu, tôn trọng ý kiến bạn, chia sẻ đồ dùng. Việc hướng dẫn cụ thể này giúp trẻ cải thiện tương tác xã hội của trẻ tiền tiểu học và học được cách đàm phán, thỏa hiệp. Bằng cách trao quyền tự chủ cho trẻ trong việc giải quyết mâu thuẫn, giáo viên đang trang bị cho các em một trong những kỹ năng quan trọng nhất để hòa nhập xã hội, đồng thời củng cố tinh thần đồng đội trong tập thể lớp.
V. Kết quả thực tiễn và ứng dụng từ sáng kiến kinh nghiệm mầm non
Luận văn của Nguyễn Thị Kim Liên không chỉ dừng lại ở việc đề xuất biện pháp mà còn cung cấp những dữ liệu thực tiễn quý báu thông qua quá trình khảo sát và đánh giá. Các kết quả này cho thấy một bức tranh rõ nét về thực trạng và tiềm năng của việc áp dụng các biện pháp hình thành kỹ năng hợp tác. Trước khi áp dụng các biện pháp, mức độ phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ 5-6 tuổi còn nhiều hạn chế. Kết quả khảo sát ban đầu cho thấy chỉ có 10% trẻ đạt mức độ Giỏi về kỹ năng hợp tác, trong khi mức độ Trung bình và Yếu chiếm tỷ lệ cao (tương ứng 36.7% và 23.3%). Trẻ thường gặp khó khăn trong việc phối hợp hành động, thống nhất ý kiến và cùng hoàn thành công việc. Tuy nhiên, các phân tích trong luận văn thạc sĩ giáo dục mầm non này chỉ ra rằng, khi giáo viên áp dụng một cách có hệ thống các biện pháp được đề xuất, sự tiến bộ của trẻ là hoàn toàn có thể đạt được. Việc tăng cường các hoạt động trải nghiệm sáng tạo và học tập qua dự án về thiên nhiên đã tạo ra môi trường lý tưởng để trẻ thực hành hợp tác, từ đó nâng cao đáng kể các chỉ số về kỹ năng xã hội và tình cảm.
5.1. Phân tích thực trạng mức độ hợp tác của trẻ trước can thiệp
Phân tích sâu hơn về kết quả điều tra ban đầu cho thấy, kỹ năng hợp tác của trẻ không đồng đều. Trẻ có thể tham gia thảo luận khá tốt nhưng lại yếu trong khâu phối hợp hành động để hoàn thành nhiệm vụ chung. Cụ thể, trong các bài tập đòi hỏi cùng làm thí nghiệm hoặc cùng tạo ra một sản phẩm, nhiều trẻ còn tỏ ra lúng túng, một số hoạt động quá tích cực trong khi số khác lại thụ động. Điều này phản ánh thực tế rằng trẻ chưa được làm quen nhiều với các hình thức học tập theo dự án. Như số liệu đã chỉ ra, chỉ 20% giáo viên từng sử dụng hình thức làm thí nghiệm để dạy học. Thực trạng này khẳng định sự cần thiết phải có những biện pháp can thiệp sư phạm một cách bài bản, đúng như sáng kiến kinh nghiệm mầm non đã đề xuất, nhằm giúp trẻ làm quen và thành thạo với việc cộng tác.
5.2. Đánh giá tiềm năng phát triển tình cảm và kỹ năng xã hội
Mặc dù luận văn không trình bày kết quả sau thực nghiệm, các cơ sở lý luận và thực tiễn đã chỉ ra tiềm năng to lớn của các biện pháp được đề xuất. Việc tạo ra một môi trường giáo dục phong phú, nơi trẻ được khuyến khích hợp tác sẽ tác động tích cực đến sự phát triển tình cảm kỹ năng xã hội. Khi làm việc cùng nhau, trẻ học được cách đồng cảm với bạn bè, biết chia sẻ niềm vui khi thành công và động viên nhau khi gặp khó khăn. Các hoạt động khám phá thiên nhiên không chỉ giúp trẻ phát triển trí tuệ mà còn nuôi dưỡng tình yêu đối với thế giới xung quanh, hình thành thái độ trách nhiệm với môi trường. Đây là những yếu tố nền tảng của một nhân cách phát triển toàn diện, là minh chứng cho hiệu quả của phương pháp giáo dục lấy trẻ làm trung tâm trong việc hình thành con người mới.
