Tổng quan nghiên cứu

Chuyển đổi số đã trở thành một yêu cầu cấp thiết trong nền kinh tế hiện đại, đặc biệt trong lĩnh vực ngân hàng thương mại. Tại Việt Nam, các ngân hàng thương mại cổ phần đang tích cực áp dụng công nghệ số nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và cạnh tranh trên thị trường. Giai đoạn nghiên cứu từ 2011 đến 2019 với 13 ngân hàng thương mại cổ phần đại diện cho khoảng 61% tổng tài sản của hệ thống ngân hàng Việt Nam được lựa chọn nhằm đánh giá tác động của chuyển đổi số đến hiệu quả hoạt động. Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc đo lường hiệu quả hoạt động qua phương pháp phân tích bao dữ liệu (DEA) và đánh giá tác động của chuyển đổi số thông qua các mô hình hồi quy dữ liệu bảng như Pooled OLS, Fixed Effects, Random Effects, FGLS và SGMM. Nghiên cứu không chỉ cung cấp bằng chứng thực nghiệm về tác động tích cực của chuyển đổi số mà còn đề xuất các hàm ý chính sách nhằm thúc đẩy quá trình chuyển đổi số trong ngành ngân hàng Việt Nam. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các ngân hàng và cơ quan quản lý nhà nước xây dựng chiến lược phát triển công nghệ số, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực cạnh tranh của hệ thống ngân hàng trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên bốn lý thuyết chính để xây dựng mô hình tác động của chuyển đổi số đến hiệu quả hoạt động ngân hàng:

  • Mô hình chấp nhận công nghệ (TAM): Giải thích sự chấp nhận và sử dụng công nghệ mới của người dùng dựa trên hai yếu tố chính là tính hữu ích được cảm nhận và tính dễ sử dụng. Mức độ chấp nhận công nghệ ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả hoạt động của ngân hàng thông qua việc áp dụng các giải pháp số.

  • Lý thuyết lan tỏa đổi mới (DIT): Mô tả quá trình lan truyền và đồng hóa công nghệ mới trong xã hội, nhấn mạnh vai trò của lợi thế tương đối, tính tương thích và độ phức tạp trong việc thúc đẩy sự chấp nhận công nghệ số tại các ngân hàng.

  • Lý thuyết dựa trên nguồn lực (RBT): Nhấn mạnh rằng các nguồn lực chiến lược, đặc biệt là công nghệ số, giúp ngân hàng tạo ra lợi thế cạnh tranh bền vững, từ đó nâng cao hiệu quả hoạt động.

  • Mô hình tăng trưởng kinh tế của Robert Solow (Solow neutral): Xem công nghệ như một nhân tố trung tính tăng cường sử dụng vốn, giúp tăng sản lượng đầu ra mà không làm thay đổi tỷ lệ vốn và lao động. Mô hình này được áp dụng để giải thích tác động của chuyển đổi số (công nghệ) đến hiệu quả hoạt động ngân hàng.

Các khái niệm chính bao gồm: chuyển đổi số (đo lường qua tỷ lệ đầu tư phần mềm công nghệ trên tài sản vô hình), hiệu quả kỹ thuật (TE) đo bằng DEA, vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản (ETA), quy mô ngân hàng (SIZE), tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản (LTA), tỷ lệ tài sản thanh khoản (TK), tuổi đời ngân hàng (AGE), tốc độ tăng trưởng GDP (GDP) và tỷ lệ lạm phát (INF).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với dữ liệu bảng của 13 ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam trong giai đoạn 2011-2019. Cỡ mẫu gồm 117 quan sát, đảm bảo tính đại diện cho hệ thống ngân hàng Việt Nam. Phương pháp phân tích bao dữ liệu (DEA) được sử dụng để đo lường hiệu quả kỹ thuật (TE) của các ngân hàng dựa trên ba biến đầu vào (chi phí trả lãi, chi phí tiền lương, chi phí khác) và hai biến đầu ra (thu nhập từ lãi, thu nhập khác).

Mô hình hồi quy dữ liệu bảng được xây dựng dựa trên lý thuyết Solow trung tính, TAM, DIT và RBT để đánh giá tác động của chuyển đổi số đến hiệu quả hoạt động. Các phương pháp ước lượng bao gồm Pooled OLS, Fixed Effects, Random Effects, FGLS và SGMM nhằm kiểm soát các yếu tố cố định, nội sinh và tự tương quan trong dữ liệu. Các kiểm định Hausman, Wald, Arellano-Bond, Sargan/Hansen được thực hiện để lựa chọn mô hình phù hợp và đảm bảo tính tin cậy của kết quả.

Dữ liệu được thu thập từ báo cáo tài chính hợp nhất đã kiểm toán của các ngân hàng, cùng số liệu kinh tế vĩ mô từ Tổng cục Thống kê và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. Giai đoạn 2011-2019 được chọn vì đây là thời kỳ tái cơ cấu và hiện đại hóa hệ thống ngân hàng Việt Nam, đồng thời là giai đoạn có số liệu đầu tư công nghệ đầy đủ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam giai đoạn 2011-2019: Qua phân tích DEA, điểm hiệu quả kỹ thuật (TE) trung bình của 13 ngân hàng đạt khoảng 0.85, cho thấy phần lớn ngân hàng hoạt động hiệu quả nhưng vẫn còn tiềm năng cải thiện. Một số ngân hàng có TE gần bằng 1, biểu thị hoạt động tối ưu, trong khi một số khác có TE dưới 0.7, phản ánh hiệu quả thấp hơn.

  2. Tác động tích cực của chuyển đổi số đến hiệu quả hoạt động: Kết quả ước lượng mô hình hồi quy cho thấy biến chuyển đổi số (DITRANS) có hệ số dương và có ý nghĩa thống kê ở mức 1%, khẳng định đầu tư công nghệ số làm tăng hiệu quả kỹ thuật của ngân hàng. Cụ thể, tăng 1% tỷ lệ đầu tư phần mềm công nghệ trên tài sản vô hình tương ứng với mức tăng khoảng 0.3% điểm hiệu quả kỹ thuật.

  3. Ảnh hưởng của các biến kiểm soát: Vốn chủ sở hữu trên tổng tài sản (ETA) và quy mô ngân hàng (SIZE) cũng có tác động tích cực đến hiệu quả hoạt động, với hệ số lần lượt khoảng 0.25 và 0.15, cho thấy ngân hàng có vốn chủ sở hữu cao và quy mô lớn thường hoạt động hiệu quả hơn. Tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản (LTA) có tác động tiêu cực nhẹ, phản ánh rủi ro tín dụng có thể ảnh hưởng đến hiệu quả.

  4. Kết quả mô hình động (SGMM): Khi bổ sung biến trễ của hiệu quả kỹ thuật, kết quả vẫn giữ nguyên tính ổn định và ý nghĩa, cho thấy hiệu quả hoạt động có tính bền vững theo thời gian và chuyển đổi số tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với lý thuyết Solow trung tính, cho thấy tiến bộ công nghệ số làm tăng năng suất sử dụng vốn và nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng. Việc đầu tư vào phần mềm công nghệ giúp ngân hàng tối ưu hóa quy trình, giảm chi phí vận hành và nâng cao chất lượng dịch vụ khách hàng, từ đó cải thiện hiệu quả kinh doanh.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với nghiên cứu của Ho và cộng sự (2006), Casolaro và Gobbi (2007) và Koniari và Westermann (2019), khẳng định tính phổ quát của tác động tích cực chuyển đổi số trong ngành ngân hàng. Tuy nhiên, mức độ tác động có thể khác nhau do đặc thù môi trường kinh doanh và mức độ phát triển công nghệ tại từng quốc gia.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ đường thể hiện xu hướng điểm hiệu quả kỹ thuật qua các năm và biểu đồ cột so sánh mức độ đầu tư công nghệ và hiệu quả hoạt động giữa các ngân hàng. Bảng hệ số hồi quy chi tiết cũng giúp minh họa rõ ràng tác động của từng biến độc lập.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư công nghệ số: Các ngân hàng thương mại cần đẩy mạnh đầu tư vào phần mềm công nghệ, đặc biệt là các giải pháp ngân hàng số, phân tích dữ liệu lớn và tự động hóa quy trình nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động. Mục tiêu tăng tỷ lệ đầu tư phần mềm công nghệ trên tài sản vô hình ít nhất 10% trong vòng 3 năm tới.

  2. Xây dựng chiến lược chuyển đổi số toàn diện: Ngân hàng Nhà nước và các cơ quan quản lý cần phối hợp với các ngân hàng xây dựng khung chiến lược chuyển đổi số rõ ràng, bao gồm các tiêu chuẩn kỹ thuật, an ninh mạng và đào tạo nguồn nhân lực. Thời gian triển khai chiến lược trong vòng 5 năm, tập trung vào các ngân hàng có quy mô lớn và trung bình.

  3. Phát triển nguồn nhân lực công nghệ cao: Đào tạo và thu hút nhân sự có kỹ năng công nghệ thông tin và quản lý chuyển đổi số để đảm bảo quá trình áp dụng công nghệ diễn ra hiệu quả. Các ngân hàng nên thiết lập chương trình đào tạo nội bộ và hợp tác với các trường đại học trong vòng 2 năm tới.

  4. Hoàn thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ: Cơ quan quản lý cần tiếp tục hoàn thiện các văn bản pháp luật liên quan đến giao dịch điện tử, bảo mật thông tin và chứng từ điện tử nhằm tạo môi trường thuận lợi cho chuyển đổi số. Đồng thời, xây dựng các chính sách ưu đãi, hỗ trợ tài chính cho các ngân hàng đầu tư công nghệ số trong vòng 3 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước: Ngân hàng Nhà nước và các bộ ngành liên quan có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách thúc đẩy chuyển đổi số trong ngành ngân hàng, đảm bảo sự phát triển bền vững và an toàn hệ thống tài chính.

  2. Ban lãnh đạo các ngân hàng thương mại: Giúp hiểu rõ tác động của chuyển đổi số đến hiệu quả hoạt động, từ đó xây dựng chiến lược đầu tư công nghệ phù hợp, nâng cao năng lực cạnh tranh và tối ưu hóa nguồn lực.

  3. Nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực tài chính – ngân hàng: Cung cấp cơ sở lý thuyết và bằng chứng thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về chuyển đổi số và hiệu quả hoạt động ngân hàng tại Việt Nam và khu vực.

  4. Các tổ chức tài chính và công ty công nghệ tài chính (Fintech): Tham khảo để hiểu rõ nhu cầu và xu hướng chuyển đổi số trong ngân hàng, từ đó phát triển sản phẩm, dịch vụ phù hợp, hỗ trợ ngân hàng trong quá trình chuyển đổi số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuyển đổi số được đo lường như thế nào trong nghiên cứu này?
    Chuyển đổi số được đo bằng tỷ lệ đầu tư phần mềm công nghệ trên tài sản vô hình của ngân hàng, dựa trên số liệu báo cáo tài chính hợp nhất đã kiểm toán từ năm 2011 đến 2019.

  2. Phương pháp DEA có ưu điểm gì trong đo lường hiệu quả hoạt động ngân hàng?
    DEA cho phép đánh giá hiệu quả kỹ thuật dựa trên nhiều biến đầu vào và đầu ra, không yêu cầu giả định hàm sản xuất cụ thể, giúp phản ánh chính xác mức độ sử dụng nguồn lực của ngân hàng.

  3. Tại sao nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng và các phương pháp hồi quy như Fixed Effects, Random Effects?
    Dữ liệu bảng giúp kiểm soát các yếu tố không quan sát được thay đổi theo từng ngân hàng và theo thời gian, tăng độ tin cậy của kết quả. Các phương pháp hồi quy phù hợp giúp xử lý các vấn đề nội sinh và biến cố định.

  4. Chuyển đổi số ảnh hưởng như thế nào đến chi phí hoạt động của ngân hàng?
    Chuyển đổi số giúp giảm chi phí vận hành thông qua tự động hóa quy trình, giảm khối lượng công việc thủ công và nâng cao hiệu quả quản lý, từ đó tăng lợi nhuận và khả năng cạnh tranh.

  5. Các ngân hàng nhỏ có thể áp dụng chuyển đổi số hiệu quả không?
    Các công nghệ mới giúp các ngân hàng nhỏ có cơ hội tiếp cận và áp dụng chuyển đổi số với chi phí hợp lý, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh và phục vụ khách hàng tốt hơn, phù hợp với lý thuyết RBT về nguồn lực chiến lược.

Kết luận

  • Chuyển đổi số có tác động tích cực và có ý nghĩa thống kê đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại cổ phần tại Việt Nam trong giai đoạn 2011-2019.
  • Phương pháp phân tích bao dữ liệu (DEA) và các mô hình hồi quy dữ liệu bảng đã được áp dụng hiệu quả để đo lường và phân tích mối quan hệ này.
  • Các biến vốn chủ sở hữu, quy mô ngân hàng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách thúc đẩy chuyển đổi số trong ngành ngân hàng Việt Nam.
  • Hướng nghiên cứu tiếp theo nên mở rộng mẫu nghiên cứu, bổ sung các chỉ số đo lường chuyển đổi số đa chiều và xem xét các yếu tố đặc thù của Việt Nam để có cái nhìn toàn diện hơn.

Hành động tiếp theo: Các ngân hàng và cơ quan quản lý cần triển khai các giải pháp chuyển đổi số đồng bộ, tăng cường đầu tư công nghệ và hoàn thiện khung pháp lý nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực cạnh tranh trong bối cảnh kinh tế số.